Kwestie uzależnienia rozpatrywać można pod kątem sześciu głównych kryteriów. Aby można było mówić o uzależnieniu, w okresie ostatniego roku wystąpić muszą co naj-mniej trzy z nich.
Pierwsze kryterium to tolerancja, czyli zmiana koniecznej do spożycia dawki w celu osiągnięcia takiego samego efektu. Rozróżniamy tolerancję dodatnią – substancja działa słabiej, więc potrzeba jej więcej, aby osiągnąć działanie porównywalne do wcześniejsze-go; oraz tolerancje ujemną – dany środek działa ze zwiększoną intensywnością i potrze-ba go mniej, żeby efekty były , takie jak wcześniej5.
Drugim kryterium są objawy. Wyróżniamy dwie grupy objawów: zespół abstynen-cyjny, który będzie różnić się w zależności od spożywanej używki oraz przyjmowanie tej samej lub podobnej substancji, aby uniknąć objawów zespołu abstynencyjnego, a jeśli nie jest to możliwe – zminimalizować jego skutki6.
Trzecie kryterium – przyjmowanie większej dawki niż pierwotnie się zamierzało lub przyjmowanie substancji przez dłuższy czas niż planowany7.
Czwarte kryterium, to wewnętrzna potrzeba przyjmowania oraz nieudane próby powstrzymania się od jej spożywania8.
Piątym kryterium jest skupianie swoich działań na zażywaniu substancji (w przy-padku jej nieposiadania – na jej zdobyciu) lub niwelowaniu negatywnych skutków jej zażywania9.
Za ostatnie kryterium uznajemy zaprzestanie lub znaczne ograniczenie aktywności (społecznej i zawodowej), których powodem jest zażywanie substancji10.
Przykładowo za uzależnioną możemy uznać osobę, która w ostatnim czasie spo-żywa coraz większe dawki, jednocześnie stawiając za priorytet zdobycie przyjmowanej 3 Art. 4 ustawy z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, Dz.U. z 2005 r., nr 179, poz. 1485.
4 Na podstawie: M. Teenson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, s. 16.
5 Tamże, s. 19. 6 Tamże. 7 Tamże. 8 Tamże. 9 Tamże. 10 Tamże.
przez siebie substancji oraz robi to niezmiennie od dłuższego czasu, mimo że planowała skorzystać z niej tylko kilka razy. Kryteria te są uniwersalnie niezależnie od tego, czy przyjmowaną substancją będzie alkohol, czy będą nią narkotyki. Generalnie sprowadza-ją się one, do utraty kontroli nad korzystaniem z używki. Uzależnić można się od każde-go rodzaju substancji lub czynności sprawiającej człowiekowi przyjemność.
Uzależnienie, jak pisze M. Jędrzejko razem ze współautorami jest „stanem przewle-kłej choroby charakteryzującym się okresowymi stanami abstynencji i nawrotów. Cechą uzależnienia jest dominacja potrzeby przyjęcia dawki substancji psychoaktywnej nad innymi zachowaniami i potrzebami natury osobistej i społecznej. Uzależnienie charakte-ryzuje interakcyjność reakcji fi zjologicznych, behawioralnych i poznawczych”11 Trafnie podsumowuje to wcześniej przywołane przeze mnie kryteria, którymi posługuje się przy stwierdzaniu uzależnień.
Dodatkowo wyróżnić możemy główne objawy uzależnienia, pokrywające się dla większości jego typów:
– zachowanie szybko staje się nawykiem; – jest ono częste, odbywa się regularnie; – zabiera dużą część czasu;
– powoduje problemy: fi nansowe, zdrowotne, zawodowe itp.; – zachowania z nim związane są kompulsywne;
– trudno skutecznie go zaprzestać12.
Ponadto, można wyodrębnić cechy osobowości człowieka, czyniące go bardziej po-datnym na nałogi. Oczywiście posiadanie przez daną osobę części lub wszystkich tych cech nie gwarantuje uzależnienia, tak samo, jak ich nieposiadanie nie oznacza, że popad-nięcie w nałóg jej nie grozi. Jednak sprzyjają one powstaniu lub rozwinięciu tej przypa-dłości, są to m.in.:
– niska samoocena;
– skłonność do odczuwania niepokoju; – brak odporności na stres;
– nieśmiałość;
– introwertyzm oraz ekstrawertyzm; – buntowniczość13.
Należy pamiętać, że w zależności od tego, od czego jest się uzależnionym, choroba ta będzie inaczej przebiegać. Inne może być tempo jej postępowania, objawy (zarówno fi zyczne i psychiczne). Różna może też być forma i jego pozorna szkodliwość (widoczne, 11 Zespół aut. M. Jędrzejko i in., Uwaga narkotyki, Wydawnictwo Pedagogium, Warszawa 2007, s. 11.
12 P. Ulman, Społeczne i rodzinne uwarunkowania uzależnień u dzieci i młodzieży, „Fides et ratio” 2011, nr 4(8), s. 76.
uciążliwe konsekwencje). Użyłam słowa pozorna, ponieważ, jak już wspominałam, uza-leżnienie to przede wszystkim utrata kontroli. Jednak może ona być mniej lub bardziej widoczna z zewnątrz. Dodatkowo przypadek każdej osoby należy rozpatrywać indywidualnie, ponieważ w zależności od kondycji psychicznej, charakteru oraz warunków fi -zycznych uzależnienie może przebiegać inaczej.
Alkoholizm
W literaturze można odnaleźć wiele defi nicji alkoholizmu, w zależności od źródła będą się one od siebie w pewnym stopniu różniły. Przykładowo defi nicja, którą przedstawił E. M. Jellinek zakłada, że jest to: „wszelkie używanie napojów alkoholowych, które powo-duje szkody indywidualne, społeczne lub jedne i drugie”14. Trochę inne podejście zostało zaprezentowane przez Marka Kellera. Uważał on alkoholizm za przewlekłą chorobę, któ-rej objawem jest powtarzające picie prowadzące do trwałego uszkodzenia zdrowia, upo-śledzenia społecznego lub ekonomicznego funkcjonowania uzależnionego.15 Ostatnią defi nicją, którą chciałabym przywołać, jest ta wprowadzona przez Światową Organizację Zdrowia. Zgodnie z nią alkoholizm, to „Każda forma picia, która przekracza zwyczajowe i tradycyjne stosowanie alkoholu, wykraczająca poza istniejące w danej wspólnocie nor-my społeczne dotyczące picia, niezależnie od czynników etiologicznych prowadzących do tego rodzaju zachowań niezależnie również od tego, w jakim stopniu te czynniki etio-logiczne związane są z dziedzicznością, konstytucją czy nabytymi wpływami patofi zjolo-gicznymi i metabolicznymi”16.
W późniejszym czasie WHO wprowadziło dodatkowe terminy „nadużywanie al-koholu” oraz „uzależnienie od alal-koholu”. Pierwszy z nich odnosi się do sytuacji, w któ-rej wzór stosowania alkoholu jest nie odpowiedni lub jego stosowanie zagraża zdrowiu fi zycznemu. Uzależnienie od alkoholu oznacza stan zależności psychicznej. Zaczynają się przy nim pojawiać negatywne skutki spożywania alkoholu, mogą wystąpić objawy uzależnienia fi zycznego, dodatkowo alkoholizowanie się zajmuje priorytetowe miejsce, i usuwa inne aktywności na dalszy plan.17
Wywnioskować można, że sam fakt spożywania alkoholu nie świadczy o alkoho-lizmie. Jak można zauważyć w wyżej przytoczonych defi nicjach, o tym czy mamy do czynienia z uzależnieniem decyduje wiele czynników, jak chociażby tło kulturowe. W za-leżności od zwyczajów danej społeczności, taka sama liczba spożytego alkoholu może uchodzić za normalną lub zbyt dużą. Dodatkowym czynnikiem występującym przy al-koholizmie jest wystąpienie szkód, spowodowanych spożywaniem alkoholu.
14 E.M. Jellinek, Stadia nałogu alkoholowego, „Nowiny Psychologiczne” 1987, nr 3.
15 M. Keller, Wybrane poglądy na naturę nałogu, „Nowiny Psychologiczne” 1987, nr 3.
16 V.E. Frankl, Homo patiens, Warszawa 1991, s. 26.
17 A. Tomczyk, Alkoholizm i podstawowe uwarunkowania spożywania alkoholu, Zakład poprawczy i schronisko dla nieletnich w Raciborzu, s. 12.
Według zaproponowanego przez A. Kępińskiego podziału, wyróżnić możemy pięć stylów picia. Są to:
– styl neurasteniczny (picie by zredukować zmęczenie/rozdrażnienie); – styl kontaktywny (picie w celu poprawy kontaktu z innymi);
– styl dionizyjski (picie w celu ucieczki od rzeczywistości); – styl heroiczny (picie by poczuć się mocniejszym); – styl samobójczy18.
Sam alkoholizm również możemy podzielić na poszczególne rodzaje. Zajmujący się tą tematyką w latach 40. XX w. E.M. Jelink Wyróżnił pięć rodzajów alkoholizmu: – alkoholizm typu Alfa – oparty tylko na czynnikach psychologicznych. Przy tym
ty-pie uzależnienia osoby sięgają po alkohol w momencie bezradności, ma on dodać im odwagi i uśmierzyć ból;
– alkoholizm typu Beta – w jego przypadku kluczową jest utrata kontroli nad spoży-waniem alkoholu. Najczęściej niesie za sobą konsekwencje , takie jak: niedożywie-nie, uszkodzenie przewodu pokarmowego, marskość wątroby;
– alkoholizm typu Gamma – najbardziej typowy rodzaj uzależnienia. Rozpoczyna się od uzależnienia psychicznego i prowadzi do uzależnienia fi zycznego. Wraz z wzro-stem tolerancji na używkę, uzależniony traci kontrolę nad, jakością, częstotliwością i ilością spożywanego alkoholu. Doprowadza to do pojawienia się silnych objawów w przypadku odstawienia używki;
– alkoholizm typu Delta – uzależniony jest w stanie kontrolować spożywanie alko-holu, jednak nie są w stanie go zaprzestać. Pojawia się głównie w krajach w których normą jest codzienne spożywanie niewielkich ilości alkoholu;
– alkoholizm typu Epsilon – określa osoby, które upijają się, mimo że na co dzień nie odczuwają potrzeby spożywania alkoholu (potrafi ą wytrzymać bez picia przez dłu-gie okresy czasu)19.
Niezależnie od ilości spożywanego alkoholu, ma on wpływ na nasz organizm. Nie tylko prowadzi do upośledzenia wielu wyższych czynności psychicznych, jak np. woli, mowy, wyobraźni, pamięci. Może też wyzwalać zachowania agresywne (sam w sobie ich nie wytwarza, jednak podnosi prawdopodobieństwo ich wystąpienia, co może przyczy-nić się z kolei do podjęcia działań przestępczych przez osoby znajdujące się pod jego wpływem)20.
18 Tamże, s. 13.
19 M. Frąckowiak, M. Motyka, Zespół zależności alkoholowej: charakterystyka, fazy rozwoju, metody diagnozowania, „Probl Hig Epidemiol” 2015, 96(2), s. 315-320, s. 316.
20 K. Bułat, P. Czarniak, A. Gorzelak, K. Grabowski, M. Iwański, P. Jakubek, J. Jodłowski, M. Małek, S. Młodawska-Mąsior, A. Pieprz, M. Stożek, Kryminologia, Ofi cyna Wolters Kluwerbusiness, s. 142.