Rosyjski kryminolog, dr hab. Władimir Owczinski uważa, że początków powstawania zorganizowanego środowiska przestępczego w Rosji należy poszukiwać przede wszyst-kim w czasach, kiedy masowe wywłaszczenie chłopów i w jego następstwie szybka nacjo-nalizacja stworzyły warunki do powstawania pierwotnego potencjału kapitalistycznego, tj. w ciągu ostatnich trzydziestu lat XV wieku aż po początek XVI wieku. Z tego okresu pochodzą właśnie pierwsze informacje o działaniu organizacji złodziejskich24.
20 Tamże.
21 K. Laskowska, Rosyjskojęzyczna…, s. 37-45.
22 Tamże, s. 44.
23 Tamże, s. 46.
24 V.S. Ovchinsky, Rossijskaja organizowannaja prestupnost (mafi a) kak forma socialnoj organizacji żizni, Informacionnyj gumanitarnyj portał „Znanije. Ponimanije. Umenije” 2010, nr 3, http://www. zpu-journal.ru/e-zpu/2010/3/Ovchinsky, dostęp 30.03.2016 r.
Zajmujący się rosyjskim światem przestępczym badacze uważali, że do VIII wie-ku działały całe osady złodziei i rozbójników praktycznie w każdej części Rosji, chociaż podobna sytuacja panowała również w Polsce25. Ten okres należy uznać, zdaniem W. Owczinskiego, za czas pojawienia się tradycji i praw rządzących światem przestępczym. Co ważne, wiele z tych tradycji i praw przetrwało dziesięciolecia, po drodze wpisując się miedzy innymi w kodeks „worów w zakonie”, np. wnoszenie opłaty przy wstępowaniu do „braci złodziejskiej”, przeprowadzanie obrzędów „ślubowania”, nadawanie pseudoni-mów, używanie żargonu, tzw. fi eni26.
Większość rosyjskich kryminologów27 jest zdania, że „wory w zakonie” – elita świa-ta przestępczego, pojawili się w Rosji w laświa-tach 30. XX wieku, gdy państwo próbowało represyjnymi metodami zwalczać aktywność polityczną opozycji. Rewolucja w 1917 r. oraz wydarzenia, które po niej nastąpiły, diametralnie zmieniły sytuacje w świecie prze-stępczym w Rosji. W pierwszych latach po rewolucji zawodowi przestępcy odzyskali wolność, niektórzy nawet wstąpili do służby w organach Nadzwyczajnej Komisji, tzw. CzK28 i milicji. Tym samym zostały złamane odwieczne złodziejskie prawa. Jednocześnie w zorganizowanych bandach łączyli się byli funkcjonariusze żandarmerii, ofi cerowie rozgromionej Białej Armii. „Jednakże kształtowaniu się „rosyjskiej mafi i” przeszkadzały brak rynku i silna wojenno-polityczna władza państwowa imperium rosyjskiego „łamią-ca kręgosłupy” potencjalnym konkurentom”29. Sprzeniewierzanie majątku państwowe-go i łapówkarstwo nadwornej służby i urzędników zawsze były chroniczną chorobą im-perium, ale nie tworzyły przestępczości zorganizowanej, ponieważ nie były powiązane z szarą strefą procesu produkcyjnego i przepływem kapitału.
Jak zauważa prof. K. Laskowska, już „w latach dwudziestych XX w. zaobserwowano kryzys świata przestępczego, spowodowany walką o podział sfer wpływów”30. Najwię-cej „worów w zakonie” pojawiło się za czasów Stalina i właśnie w tym okresie osiągnęło największy rozkwit. Do 1940 r. „worów w zakonie” w Rosji było prawdopodobnie około 1000031. W czasie drugiej wojny światowej wielu z nich zostało wcielonych do Armii Czerwonej i walczyło na froncie. W więzieniach pozostali głównie więźniowie politycz-ni. Tych, którzy splamili się walką za Ojczyznę nazywano „sukami” lub „polskimi wo-25 Tamże.
26 Fienia – język, który powstał na Rusi w epoce Średniowiecza i początkowo był używany przez obwoźnych handlarzy straganowych.
27 A.V. Kuchinsky, Tiuremnaja encyklopedija, http://drink.dax.ru/turma/turem_16.shtml, dostęp 4.09.2017 r.
28 Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem.
29 V.S. Ovchinsky, dz. cyt., s. 3.
30 K. Laskowska, Ewolucja przestępczości zorganizowanej w Rosji, „MISCEANEA HISTORICO-IURIDICA” 2008, t. VI, s. 58.
31 V. Manzh, Wory w zakonie, Stalin i ich wlijanije na sowremennuju Rossiju, https://openrussia.org/ post/view/11609/, dostęp 30.03.2016 r.
rami”, czyli takimi, którzy dobrowolnie zrezygnowali z klasycznych tradycji tzw. zakon-ników, przestępców ściśle przestrzegających zasad kodeksu przestępczego. Z więźniów formowano bataliony karne i wysyłano na najtrudniejsze odcinki frontu32. By nie pod-dawali się i nie zwrócili broni przeciwko swoim dowódcom, podążały za nimi specjalne oddziały, które rozstrzeliwały wszystkich odmawiających wykonania rozkazu. Odnie-sienie ran w boju stawało się odkupieniem winy i po odbyciu leczenia więźniowie byli kierowani do zwykłych pododdziałów wojskowych. Podczas działań wojennych przeżyli tylko nieliczni.
Po zakończeniu drugiej wojny światowej wielu „worów w zakonie” powróciło do obozów i więzień. Dla więźniów nie biorących udziału w wojnie stali się „sukami”, tzn. zdrajcami złodziejskich tradycji. W odwecie, „złodzieje-frontowcy” lub „awtomatcziki” (od słowa rosyjskiego „awtomat” – pistolet maszynowy) związali się z tzw. „polskimi worami”, sprzeciwiając się przebywającym w więzieniach „zakonnikom”. Sprzeciw szyb-ko przerodził się w krwawą walkę, która nie tylszyb-ko w więzieniach, ale i poza murami była prawdziwym polem bitwy. Uczestniczyło w niej wiele tysięcy przestępców krymi-nalnych33, a walka spowodowała śmierć tak wielu autorytetów przestępczych, że za cza-sów rządów Chruszczowa zaczęto uważać, że problem „worów w zakonie” praktycznie przestał istnieć. Pod rządami Breżniewa świat przestępczy w Rosji zaczął się ponownie umacniać, a liczba „worów w zakonie” – rosnąć i przed rozpadem ZSRR, jak podawała prasa, było ich w Rosji około 500.
Na początku lat siedemdziesiątych w związku z rosnącą w wyższych sferach wła-dzy korupcją w całym kraju zaczęły powstawać nielegalne fi rmy, rozmnożyło się speku-lanctwo, łapownictwo i defraudacje. Oszuści szybko dorabiali się dużych majątków, co dość szybko zauważył świat przestępczy, postanawiając sytuację wykorzystać. Autorytety przestępcze otrzymały zatem gwarantowane źródła dochodu dorabiając się na nieuczci-wie działających spekulantach, którzy z kolei zaczęli chować się za „worami w zakonie” przed konkurencją i innymi przestępcami. Taka współpraca okazała się korzystna dla obu stron. By umocnić swoją pozycję „wory w zakonie” zaczęli przyciągać do siebie mło-dy świat przestępczy, tworząc tym samym wpływowe „klany przestępcze”. Struktury kry-minalne rozrastały się, a część „worów w zakonie” w celu osiągnięcia korzyści starało się przylgnąć do ofi cjalnych władz. W latach 90. liczba „worów w zakonie” nadal rosła i w 1999 r. było ich już podobno około 150034. Jak zauważa prof. A. Asłachanow „w Pe-tersburgu „wory w zakonie” nigdy nie mieli takiego wpływu jak w Moskwie, ponieważ
32 Zob. szerzej: M. Dymowa, Szto iz siebia priedstawliali sztrafnyje bataliony, http://www.world-war.ru/ chto-iz-sebya-predstavlyali-shtrafnye-batalony, dostęp 12.03.2017 r.
33 http://blogpublika.com/2015/10/10/tvg-9-historia-sucza-wojna-w-gulagu, dostęp 12.03.2017 r.
34 Zob.: Ju.A. Abramowa, Abramow A.W., Nowiejszaja istorija Rosiji. Praktikum, 1991-2006, Moskwa 2007, s. 226.
oddali pierwszeństwo bandytom. Na przykład do końca 1995 r. w Petersburgu było jedy-nie 11 „worów w zakojedy-nie”, gdy wtedy w Moskwie było ich 10035.
Chruszczowska „odwilż”, liberalizacja kar, próby pierwszych reform ekonomicznych stymulowały świat przestępczy do zmiany kierunków działania. „Stara” przestępczość zawodowa nabrała w nowych społecznych warunkach zupełnie nowego jakościowo cha-rakteru, zupełnie podobnego do analogicznego zjawiska w krajach zachodnich: pojawiła się sieciowa struktura organizacji, przy której możliwym i nawet nieuniknionym stał się podział stref wpływów i terytorium pomiędzy grupami, nastąpiło zespalanie się prze-stępców i defraudantów, jednych i drugich – z przedstawicielami aparatu państwowego. W połowie lat 80. XX wieku w społeczeństwie działały dobrze zorganizowane anty-społeczne siły: skorumpowana część partyjno-państwowej biurokracji i struktury mafi j-ne. To właśnie one rozlały się w tworzącą się przy burzeniu administracyjnych struktur próżnię, aktywnie naruszając te struktury i bogacąc się w warunkach chaosu. W ręce przestępców dostał się ogromny kapitał startowy w wyniku antyalkoholowej kampa-nii, która nie tylko podwyższyła defi cyt w budżecie państwa, ale sprzyjała powstawaniu nowych trwałych struktur mafi jnych, szybkiemu wzrostowi „szarej strefy”. Pozwolenie spółdzielniom i spółkom na prowadzenie niekontrolowanego wewnętrznie handlu przy niewymienialnym rublu, sztucznie zaniżonych (w porównaniu ze światowymi) cenach i obecności nielegalnych kapitałów doprowadziło do spekulacji majątkiem narodowym.
Zasięg przestępczości zorganizowanej coraz bardziej się rozszerzał i zajmował te sfery gospodarki, które były bezpośrednio związane z zaspokojeniem życiowo waż-nych potrzeb społeczważ-nych. Dotyczyło to przede wszystkim przedsiębiorstw i organi-zacji zajmujących się przechowywaniem, transportem i zbytem towarów niezbędnych społeczeństwu.
Działalność przestępczą ułatwiały szybko rosnące kontakty gospodarcze i dezorga-nizacja rynku zbytu, podejmowane przez wiele lokalnych organów próby regulowania go nieekonomicznymi metodami, zrywanie dostaw i przewozu towarów do detalicznej sieci handlowej, tworzenie sztucznego defi cytu. Wzrostowi skali przestępstw sprzyjały tak zwane umowne, kooperacyjne ceny, a od 1992 r. i uwolnienie cen. Tworzenie cen bez regulacji państwa w wielu wypadkach było wykorzystywane do nadużyć, ukrycia rzeczywistych wpływów z handlu i sprzedaży. Wszystko to decydowało o nowych wa-riantach zorganizowanej działalności przestępczej. W latach 90., pomimo środków za-pobiegawczych ze strony organów ochrony prawnej, powstało znacznie więcej formacji bandyckich i zajmujących się rekietem. Cechował je wysoki poziom profesjonalizmu, ściśle hierarchiczna struktura, podział ról przestępczych. Podobne grupy były zwykle mobilne, posiadały własne środki transportu, były bardzo dobrze technicznie wyposa-żone (sprzęt do obserwacji w nocy, radiostacje, pistolety gazowe, gaz łzawiący, kamizelki 35 A. Аsłachanow, O rossijskoj mafi i biez sensacij (razmyszlenija generał-majora milicji),
kuloodporne itp.), byli uzbrojeni w różnego rodzaju broń palną, zarówno samodziały, jak i broń produkcji seryjnej.
Dalszy rozwój wypadków już w Federacji Rosyjskiej także stworzył sprzyjający grunt do rozrastania się przestępczości zorganizowanej. W 1990 r. toczyła się ostra wal-ka o podział ogromnego terytorium i potencjału Związku Radzieckiego pomiędzy klany i ugrupowania przestępcze. Wtedy właśnie nastąpiła legalizacja instytucji własności pry-watnej w wyniku przyjęcia programu „500 dni”36, co stało się niezwykle niekorzystane w walce z mafi ą i korupcją. Szczególnie negatywnie odbiło się to na rozwiązaniach do-tyczących zapewnienia nadzoru prokuratorskiego i innej kontroli prawnej, przestrzega-nia prawa w sferze przedsiębiorczości, komercjalizacji, podatkowej i antymonopolowego ustawodawstwa. W wyniku tego proces zmian form własności w 90. latach odbywał się z reguły w niecywilizowanych formach, przyjmując często kryminalny charakter.
Niestabilność i sytuacja społeczna odbiła się na działalności struktur kryminalnych, powstałych w wyniku narodowych i religijnych przejawów. Część z nich specjalizuje się w popełnianiu konkretnej nielegalnej działalności, ale głównie zajmuje się wymusze-niami, handlem narkotykami i bronią, oszustwami i kradzieżami w sferze gospodarki, kontroluje prostytucję, rynek gier hazardowych i samochodowy. „Tak stało się między innymi w Rosji, gdzie do powstania przestępczości zorganizowanej przyczyniła się spe-cyfi czna struktura społeczna, a mianowicie współdziałanie trzech grup: funkcjonariuszy byłego aparatu komunistycznego (grupa mająca władzę), oligarchów (grupa posiadająca kapitał fi nansowy) i przestępców (grupa wykonująca rozkazy).”37.
J. Bil zauważa, że „świat worów (już w nowej postaci) funkcjonuje po dzień dzisiej-szy. Już od 1955 r. urzędnicy rosyjscy (ZSRR) stosowali powszechnie nazwę „wor w zako-nie”. Według ofi cjalnych danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w całej Wspólnocie Niepodległych Państw (WNP) pod koniec 1993 r. odnotowano działalność sześciuset „worów w zakonie”, z czego dwustu działało na terenie Federacji Rosyjskiej. Rok później w Rosji działało siedmiuset czterdziestu „worów”38.
Należy zauważyć, że ustalenie rzeczywistej liczby „worów w zakonie” jest bardzo trudne w Rosji. Sytuacja ta spowodowana jest w dużej mierze tym, że świat przestępczy jest zamkniętą strukturą, która szczelnie chroni tradycji i praw. Uzyskanie danych na te-mat struktury i składu zorganizowanej grupy przestępczej (lub organizacji przestępczej) jest możliwe tylko w sposób operacyjny, z wykorzystaniem agentów. Ogólna informacja o przywódcach świata przestępczego jest poufna i przechowywana w operacyjnych kar-36 Zob.: Program „500 dni”, przyjęty przez Zjazd Narodowych Deputowanych Rosji, Politiczeskije
i ekonomiczeskije reformy 1985-1991 r., Portal km.ru, http://www.km.ru/referats/ D5911F305A9C44A68822D9E5F917B22D, dostęp 12.03.2017 r.
37 W. Filipkowski, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie fi nansowym, Kraków 2004, s. 32.
38 J. Bil, Przestępczość zorganizowana w ujęciu historycznym oraz jej ewaluacja, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refl eksje” 2015, nr 20, s. 92.
totekach FSB Rosji, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rosji i zakładach penitencjar-nych Federalnej Służby Więziennej.
Reasumując, rosyjska przestępczość zorganizowana dziś to funkcjonowanie stałych, dobrze zarządzanych wspólnot przestępczych zajmujących się przestępstwami, jak biz-nesem, tworzących własne systemy ochrony przed kontrolą za pomocą korupcji i innych form przeciwdziałania władzy. Nielegalna działalność przestępczości zorganizowanej jest skierowana na likwidację fundamentów społecznej moralności, władzy państwowej, zmniejszenie poczucia bezpieczeństwa wśród społeczeństwa i zachwianie międzynaro-dową stabilizacją. Zdaniem K. Laskowskiej rosyjskojęzyczna przestępczość zorganizo-wana „przybrała ogromne rozmiary, rozszerzyła sfery swojej działalności i przekroczyła granice państwa rosyjskiego”39. Część „worów w zakonie” emigrowała i rozpoczęła ak-tywną działalność w całej Europie, m.in. na Cyprze, włączając się w działalność między-narodowych lub działających na zachodzie rosyjskich grup zorganizowanych. Obecnie naukowcy uważają, że zorganizowany świat kryminalny nie afi szuje się swoją działalno-ścią, często odgrywa rolę usługową, udostępniając lub „inwestując” nielegalnie zdobyte ogromne środki pieniężne. Jeśli przestępstwo nie przynosi ogromnych zysków, przestęp-czość nie jest nim zainteresowana, w szczególności ta zorganizowana.
Bibliografi a
Abramowa Ju.A., Abramow A.W., Nowiejszaja istorija Rosiji. Praktikum, 1991-2006, Mo-skwa 2007.
Asłachanow A., O rossijskoj mafi i biez sensacij (razmyszlenija generał-majora milicji), Sankt-Petersburg 2004, http://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=11279218, do-stęp 12.01.2016 r.
Filipkowski W., Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie fi nansowym, Kra-ków 2004.
Bil J., Przestępczość zorganizowana w ujęciu historycznym oraz jej ewaluacja, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refl eksje” 2015, nr 20, s. 88-106.
Gołębiewski J., Praca operacyjna w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej, Warszawa 2008.
Kurowski W., Pojęcie organizacji przestępczej i przestępczości zorganizowanej, „Prokura-tura i Prawo” 2006, nr 1, s. 26-43.
Kriminologija, Uczebnik dla wuzow, A.I. Dołgowa (red.), Moskwa 2005. Kriminologija: uczebnik, N.F. Kuzniecowa, W.W. Łuniew (red.), Moskwa 2004.
Kuchinsky A.V., Tiuremnaja encyklopedija, http://drink.dax.ru/turma/turem_16.shtml, dostęp 12.01.2016 r.
Laskowska K., Ewolucja przestępczości zorganizowanej w Rosji, „MISCEANEA HISTO-RICO-IURIDICA” 2008, t. VI, s. 55-65.
Laskowska K., Rosyjskojęzyczna przestępczość zorganizowana. Studium kryminologiczne, Białystok 2006.
Manzh V., Wory w zakonie, Stalin i ich wlijanije na sowremennuju Rossiju, https://open-russia.org/post/view/11609/, dostęp 30.03.2016 r.
Ovchinsky V.S., Rossijskaja organizowannaja prestupnost (mafi a) kak forma
social-noj organizacji żizni, Informacionnyj gumanitarnyj portał „Znanije. Ponimanije.
Umenije” 2010, nr 3, http://www.zpu-journal.ru/e-zpu/2010/3/Ovchinsky, dostęp 30.03.2016 r.
Przestępczość zorganizowana, E. Pływaczewski (red.), Warszawa 2011.
Ustawa z 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych
przepisów prawa karnego, Dz.U. nr 126, poz. 615, art. 5.
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, z późn. zm.
Wójcik J.W., Przeciwdziałanie przestępczości zorganizowanej. Zagadnienia prawne,