Abstrakt
Samobójstwo jest to intencjonalne odebranie sobie życia. Przyczyny samobójstw są wielora-kie. Często wynika ono z uczucia smutku, które w wielu przypadkach jest rezultatem zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, schizofrenia, alko-holizm lub inne uzależnienie od środków odurzających. Stresory , takie jak problemy fi nan-sowe lub problemy w zakresie relacji międzyludzkich również odgrywają istotną rolę. Próby zapobiegnięcia samobójstwu obejmują ograniczenie dostępu do broni palnej, leczenie zabu-rzeń psychicznych, w tym uzależnienia od środków odurzających, a także poprawę sytuacji ekonomicznej.
Słowa kluczowe: zdarzenie, samobójstwo, zachowanie, bezpieczeństwo, przestępstwo Abstract
Suicide is an act of intentionally causing one’s own death. Th e reasons of suicides are mul-tiple and the feeling of deep sadness is the common one. Th is feeling in many cases is the result of mental disorder such as: depression, bipolar disorder, schizophrenia, personality disorders, obsessive compulsive disorder, drug addiction or alcoholism. Financial questions or diffi culty with interpersonal relationship also play a key role. Suicide prevention is a term used for the collective eff orts to reduce the incidence of suicide through preventative meas-ures. Th e factors which may prevent the suicides are as follows: controlling the access to any weapons, the treatment of drug and alcohol addiction, of depression or other mental disor-ders as well as improvement of economic situation.
Keywords: occurrence, suicide, behaviour, safety, crime
Śmierć samobójcza jest jednocześnie niesamowita, jak i pełna grozy. W momen-cie bliższego zetknięcia się z nią, w człowieku uruchamiają się mechanizmy działające na wyobraźnię, które skłaniają do refl eksji nad własnym życiem, dążeniem do
wyzna-czonych celów, jak i poniesionymi porażkami towarzyszącymi każdemu człowiekowi w trakcie socjalizacji. Myśli samobójcze to skrajny objaw depresji, który jest spowo-dowany wysokim poziomem niepokoju, lęku, zdenerwowania, czasami osamotnie-niem, a czasami bólem fi zycznym. Jest to rozmyślny czyn, który prowadzi do odebra-nia sobie życia. Przyczyn tego zjawiska można doszukiwać się na wielu płaszczyznach życia codziennego. W pewnych sytuacjach proces poprzedzający ten akt kształtuje się latami, natomiast czasami potrzebny jest jednorazowy silny impuls lub traumatyczne zdarzenie, aby doprowadzić do pozbawienia siebie życia. Wiele aktów samobójczych ma podłoże w zaburzeniach psychicznych, nieprawidłowym rozwoju jednostki w za-kresie kontaktów interpersonalnych czy w problemach fi nansowych. Mimo usilnych prób i stosowania szeroko zakreślonych działań mających na celu naświetlenie ciągle rosnącego problemu, którym jest samobójstwo, z roku na rok – jak pokazują statysty-ki – problem ten narasta i ewoluuje. Z uwagi na rozwijający się postęp, społeczeństwo nie w każdym przypadku zdolne jest do zaadoptowania się w panujących warunkach oraz określonych normach społecznych. Problem samobójstw dotyka każdej grupy wiekowej, co przekłada się na potrzebę wypracowania odpowiednio dobranej profi -laktyki, rozpoznawania symptomów poprzedzających podjęcie decyzji o pozbawie-niu się życia oraz niebagatelizowanie tego tematu. Samobójstwo jest rezygnacją czło-wieka z życia. Jest to porażająca oznaka dezintegracji społecznej i osobowościowej. Budzi wiele kontrowersji, stanowiąc jednocześnie przedmiot rozważań psychologów, kryminologów, socjologów, fi lozofów a także teologów. Jest czynem antynomicznym w stosunku do podstawowego prawa biologicznego mówiącego o instynkcie samoza-chowawczym. Zdecydowanie pozbawienia się życia bez względu na ciężką sytuację życiową czy zaburzenie psychiczne, nie jest aktem pojmowanym w ramach świado-mości śmierci tylko życia.
Wiedza na temat zachowań ludzkich, rozwijająca się na przestrzeni kilkudziesięciu lat, skłania do potraktowania samobójstwa nie jako pojedynczego zdarzenia, lecz jako złożonego procesu, kształtującego się w niektórych przypadkach na przestrzeni wielu lat, łączącego w sobie myśli i czyny a kończącego się tragicznym aktem samobójczym. W związku z powyższym B. Hołyst wprowadził określenie „zachowania suicydalnego”. Termin ten jest rozumiany jako cały ciąg reakcji kształtujących w człowieku drogę do osiągnięcia celu, którym jest odebranie sobie życia, począwszy od pierwszej związanej z tym myśli.
W wyniku analiz przypadków aktów samobójczych stwierdzono, że istnieją samo-bójstwa, które popełniane są w celu zastraszenia lub zmuszenia do określonego zachowa-nia. Są one bardzo wyszukane i stanowią groźną formę szantażu emocjonalnego. Zacho-wania takiego typu najczęściej przejawiane są w skrajnych środowiskach patologicznych. W większości stosowania tego rodzaju terroru dochodzi do niespełnienia gróźb, jednak czasami kończą się one śmiercią ofi ary w związku ze złym przekalkulowaniem okolicz-ności zdarzenia, które zostały opisane powyżej.
Prowadzone badania u osób po nieudanej próbie samobójczej oraz uzyskane wyniki wskazują, że u większości osób zdiagnozowano mocne przeciążenie emocjonalne, słabą wolę, łatwość w załamaniach nerwowych i większą uczuciowość. Takie osoby poprzez odrzucenie innego wyjścia lub niemoc w znalezieniu rozwiązania problemu, działają pod wpływem chwili. Ponadto są wyalienowane i nie utrzymują – określonych przez społeczeństwo jako „normalne” – kontaktów towarzyskich. Wśród uratowanych po pró-bie samobójczej osób prawie połowa wychowana została w niepełnej rodzinie, w więk-szości w patologii obejmującej alkoholizm, narkomanię, choroby psychiczne, a także wcześniejsze przypadki śmierci samobójczych wśród bliskich. Równoczesność powyż-szych bodźców w dużej mierze wpływa na rozwój emocjonalny i może być przyczyną zmniejszonej odporności psychicznej danej jednostki.
Aktualnie na całym świecie mamy do czynienia z bardzo dużą rozbieżnością aktów prawnych regulujących czyn samobójczych. Odnosi się to zarówno do prawa cywilnego, jak i karnego. Patrząc na zmieniające się akty prawne dotyczące zagadnienia samobój-stwa, można zauważyć daleko idące zmiany w zakresie depenalizacji, jak i penalizacji powyższego czynu.
W starożytności miała miejsce karalność samobójstw, której podstawą było umniej-szenie czci człowieka, na czym bazowała moralność. Usiłowanie popełnienia samobój-stwa było karalne w Sparcie czy Atenach. W uzasadnionych przypadkach o zgodę na popełnienie samobójstwa trzeba było prosić senat. W przypadku przedstawienia kon-kretnych i racjonalnych argumentów uzyskiwano pozwolenie na śmierć. Najwybitniejsi fi lozofowie okresu antycznego jasno określali swoje stanowiska w stosunku do popełnie-nia samobójstwa. Platon uważał samobójstwo za niedopuszczalne. Arystoteles rozważał nad dwoma aspektami samobójstwa – indywidualnym oraz społecznym. Uczeń Pitago-rasa, Eukrytes także był przeciwny samobójstwu, natomiast jego zdaniem starcy mogli się tego dopuścić ponieważ byli u kresu życia. Prawo Rzymskie dotyczyło karalności usi-łowania samobójstwa jedynie jeśli dotyczyło ono oskarżonego. W tym przypadku karą była konfi skata majątku. Podobnie do Aten, rzymski żołnierz chcąc popełnić samobój-stwo, mógł się zgłosić z prośbą do senatu, gdzie jeśli dobrze umotywował swoje stanowi-sko, mógł zostać zwolniony ze służby. Seneka w „Listach moralnych do Lucjusza” pisał: „Podoba ci się? – żyj. Nie podoba się? – wolno powrócić tam, skądś przyszedł”. Potencjal-ni samobójcy mogli znaleźć w powyższych słowach moralne usprawiedliwiePotencjal-nie swojej decyzji. Sposób śmierci nie był znaczący dla pierwszych chrześcijan. W ucieczce przed grzechami popełniali samobójstwa, chcąc uciec przed światem pełnym zepsucia, gniewu i grzechu, który był tak przedstawiany przez kapłanów. Donatyści uznani za najbardziej skrajny odłam chrześcijaństwa charakteryzowali się fanatyzmem oraz niebywałą skłon-nością do popełniania aktów samobójczych. Popełniali oni sprowokowane samobójstwa i rzadko ginęli z własnych rąk. Powyższy nurt trwał około stu lat, po czym wygasł z wia-domych przyczyn. W temacie śmierci samobójczej znaczącą rolę spełnił św. Augustyn, który w celu potępienia samobójstwa odniósł się bezpośrednio do dekalogu, przykazania
„Nie zabijaj” – czyli nie odbieraj życia. Czyn samobójczy jest zamachem na własne życie, który łamie przykazanie. Prawem człowieka od chwili narodzin jest prawo do życia i na-wet sam nie powinien się go pozbawiać. W kulturze żydowskiej zamach na własne życie był zjawiskiem nie do przyjęcia, aczkolwiek niekiedy miał miejsce. W momencie poko-nania przez Rzym wojsk żydowskich, ich dowódca Józef wygłosił przemowę do podle-głych mu żołnierzy, chcących popełnić samobójstwo. Przedstawił dwa powody dlaczego nie należy zabijać samego siebie. Pierwszy dotyczył tego, że jest to zamach wbrew natury żyjących istot. Drugi odnosił się do teorii umieszczenia duszy w ciele człowieka przez Boga, czyli działania wbrew woli boskiej.
W obowiązujących ustawach karnych samobójstwo nie jest określone mianem czy-nu zabronionego. Przestępstwa związane z samobójstwem są rozpatrywane jako prze-stępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. W większości kodeksów karnych natomiast istnieją zapisy dotyczące osób trzecich, które mogą przyczynić się do samobójstwa. Oprócz na-mowy do samobójstwa, można spotkać się z takimi terminami, jak: „nakłonić”, „spowo-dować”, „skłonić”, „pobudzić”, jak i „utwierdzić”. W związku z powyższym należy zwrócić uwagę na fakt, iż ustawodawcy używają różnych zwrotów w celu określenia roli sprawcy w przypadku pomocy lub namowy do samobójstwa. Należy jednak wziąć pod uwagę sytuację, w której osoba odbierająca sobie życie równocześnie popełnia przestępstwo. Dzieje się tak np. w przypadku nieudanych samobójczych zamachów bombowych. Rów-nież do czynienia z przestępstwem możemy mieć w przypadku przygotowywania samo-bójstwa (np. kradzież). W powyższych przypadkach można wszcząć postępowanie karne przeciwko samobójcy pod warunkiem, że przeżyje on zamach na swoje życie. W takich sytuacjach należy rozgraniczyć dokonanie przestępstwa w trakcie popełnienia samobój-stwa lub prowadzonych do niego przygotowań od braku karalności próby samobójczej. Jako przykład można przytoczyć próbę samobójczą Rosjanina w wieku 29 lat, który wy-skoczył z okna i spadł na 9-letnią dziewczynkę. Oboje przeżyli, jednak dziewczynka spę-dziła 3 miesiące w szpitalu. Sąd skazał niedoszłego samobójcę na zwrot kosztów leczenia w wysokości 27,5 tys. rubli oraz 80 tys. rubli, jako rekompensatę za poniesione straty moralne. Śmierć w przypadku postępowania karnego jest przesłanką ujemną i w myśl art. 17 k.p.k. nie wszczyna się postępowania a wszczęte umarza.
Samo prawne podejście do tematu samobójstwa jest również uwarunkowane kul-turą przyjęta w danym rejonie świata. W Azji mamy do czynienia z całkowicie odmien-nym stosunkiem do odbierania sobie życia niż znaodmien-nym nam w kulturze europejskiej. Według zasad konfucjańskich rozpowszechnionych już w I wieku w Chinach, Japonii, Wietnamie i Korei, kształtujących obyczaje do czasów współczesnych, każdy ma prawo decydować o własnym życiu, a także o życiu swoich dzieci. Popełnienie samobójstwa w niektórych kulturach jest uważane jako jedyne honorowe rozwiązanie sytuacji. Japoń-ska kultura słynie z bezwzględności w tym zakresie. Jako przykład można podać głośną sprawę, kiedy to przed egzaminami do wybranej szkoły – otwierającej szeroki wachlarz możliwości zawodowych – dwunastoletnia dziewczynka wpadła pod samochód. Na
sku-tek wypadku nie uznała żadnych poważniejszych obrażeń, jednak musiała zostać hospi-talizowana. Zrozpaczona matka dziewczynki przeświadczona o tym, że jej córka stra-ciła szanse na godne życie, postanowiła zabić swoją córkę poprzez uduszenie. Miało to miejsce w szpitalu i, jak wynikało z późniejszych ustaleń, w trakcie zabójstwa na miejscu obecni byli inni świadkowie, którzy w ogóle nie interweniowali. Sprawczyni niedługo po zamknięciu w areszcie policyjnym popełniła samobójstwo. Mając na uwadze bezwzględ-ne podejście do tematu samobójstwa w kulturze japońskiej, należy skupić się również na zjawisku nazywanym Oyakoshinju. Dochodzi do niego, gdy rodzic przed popełnieniem samobójstwa dokonuje zabójstwa swojego dziecka lub dzieci. Należy być świadomym, że w kulturze japońskiej popełnienie samobójstwa wraz z pozostawieniem dzieci i zdaniem ich na swój własny los jest społecznie nieakceptowane, a rodzic „porzucający” w taki sposób swoje dzieci zostaje uznany jako zły rodzic. W momencie gdy rodzic przeżyje swój zamach samobójczy rzadko zostaje oskarżony, a jeśli już ma to miejsce, to przed-stawiony wyrok jest zazwyczaj łagodny. W takiej sytuacji społeczeństwo w Japonii soli-daryzuje się z rodzicem. Jasnym jest, że z uwagi na ekspansję kultur, a także przenikanie norm moralnych współcześnie nie podchodzi się tak łagodnie do powyższego zjawiska.
Ustawodawstwo pozostaje pod silnym wpływem religii danego rejonu świata lub określonego państwa. W Islamie samobójstwo jest zakazane. Uznawane jest za akt po-gwałcenia woli boskiej i nikt oprócz Boga nie ma prawa decydować o swojej śmierci. Dotyczy to również „samozwańczych męczenników” odpowiedzialnych za samobójcze zamachy bombowe. Według słów Proroka Muhammada, osoba, która popełni samobój-stwo zostanie ukarana piekłem. Popełnienie samobójstwa w celu zabicia niewinnych lu-dzi w imię islamu jest kategorycznie potępiane. Osoby takie posiłkują się kłamliwymi opiniami liderów ugrupowań ekstremistycznych uznanych ofi cjalnie za działające prze-ciwko dobru islamu.
Decydowanie o własnym życiu stanowi temat wielu rozważań w dyskusjach prowa-dzonych w kontekście prawnym. Wprowadzanie ciągłych udoskonaleń praktyk lekar-skich oraz stosowanych leków, spowodowało relatywizację śmierci, co z kolei wywarło znaczący wpływ na decydowaniu o własnym życiu. Można to najlepiej zaobserwować na przykładzie podtrzymywania życia osób chorych nieuleczalnie, u których choroba po-woduje ciągłe cierpienie i ból.
W Polsce skala zjawiska pomocy w samobójstwie wzrasta z roku na rok. Na pod-stawie statystyk wykazanych przez Komendę Główną Policji, można zaobserwować, że w przeciągu 15 lat liczba wszczętych postępowań pod kątem art. 151 k.k. wzrosła niemal pięciokrotnie. W 1999 r. wszczęto ich 620 natomiast w 2014 już 3535.
Jako przykład pomocy w popełnieniu samobójstwa, można podać przypadek opi-sany i opublikowany na stronie internetowej policja.pl. Do ofi cera dyżurnego komendy policji na warszawskim Mokotowie zgłosił się ojciec 16-letniej dziewczynki, który poin-formował o fakcie nawiązania za pomocą komunikatora internetowego przez jego córkę kontaktu z mężczyzną, któremu zwierzyła się ze swoich problemów oraz z tego, że
planu-je odebrać sobie życie. Mężczyzna miał zaproponować pomoc w postaci znalezienia spo-sobu zrealizowania pomysłu dziewczynki. W rezultacie zaproponował jej dostarczenie trucizny potrzebnej do popełnienia samobójstwa. Cała rozmowa polegała na wymianie korespondencji, co niosło za sobą trudności w ustaleniu sprawcy. Policjanci z wydziału kryminalnego po uzyskaniu niezbędnych danych, przy wykorzystaniu dostępnych środ-ków technicznych ustalili lokalizację wykorzystywanego przez sprawcę komputera, po czym udali się pod wskazany adres. W wyniku realizacji funkcjonariusze zabezpieczyli w mieszkaniu sprawcy komputer służący do wymiany korespondencji oraz różnego ro-dzaju środki chemiczne, które zostały wysłane do Centralnego Laboratorium Kryminali-stycznego celem przeprowadzenia szczegółowych badań. Sprawca – mężczyzna w wieku 21 lat trafi ł do policyjnego aresztu.
W przypadku gdy potencjalną ofi arą samobójstwa jest osoba niezdolna do rozpo-znania znaczenia czynu, który ma zamiar popełnić lub z uwagi na chorobę psychiczną nie jest w stanie świadomie kierować swoim zachowaniem (np. dziecko, osoba częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolniona lub osoba niepoczytalna), czyn namowy lub pomo-cy w samobójstwie może być uznany za zabójstwo w myśl art. 148 k.k.
Ujawnienie na miejscu zdarzenia zwłok, co do których istnieje uzasadnione podej-rzenie popełnienia samobójstwa, niesie za sobą szereg specyfi cznych czynności ukie-runkowanych na potwierdzenia braku działania przestępczego. Organy ścigania w tym przypadku w pierwszej kolejności zobowiązane są do potwierdzenia wersji uprawdopo-dobniającej popełnienie samobójstwa. Począwszy od dokonania szczegółowych ustaleń w trakcie rozpytania osób z najbliższego otoczenia ofi ary, poprzez wykonanie oględzin miejsca zdarzenia a kończąc na specjalistycznych badaniach laboratoryjnych z wykorzy-staniem zwłok oraz eksperymentach procesowych.
Ujawnienie śmierci gwałtownej wiąże się z wszczęciem postępowania przygoto-wawczego przez organy ścigania. Dzieje się tak, ponieważ niektóre przypadki mogą bez-pośrednio wiązać się z popełnieniem przestępstwa, czego nie można wykluczyć. Życie ludzkie jest dobrem najwyższym, które zostaje utracone i w związku z tym należy w spo-sób jak najmniej budzący wątpliwości wyjaśnić wszelkie okoliczności, które przyczyniły się do śmierci danej osoby. To właśnie samobójstwo niesie za sobą najwięcej wątpliwości, co wiąże się z ogromną liczbą wszczęć postępowań przygotowawczych. W większości są one umarzane na podstawie art. 322 k.p.k. – postępowanie nie dostarcza podstaw do wniesienia wniosku o oskarżenie. Jednak czynności prowadzone w tym zakresie czasami dostarczają wiedzy na temat danego zdarzenia oraz wskazują indywidualne problemy ofi ary samobójstwa. Wiedza ta przekazana w odpowiedni sposób instytucjom zajmują-cymi się wskazaną problematyką, może przyczynić się do zmniejszenia skali zjawiska sa-mobójstw poprzez przygotowanie określonej profi laktyki i systemu pomocy niedoszłym ofi arom samobójstw.
Postępowanie przygotowawcze wszczęte w momencie ujawnienia samobójstwa pro-wadzone jest w związku z uzasadnionym podejrzeniem popełnienia przestępstwa.
Orga-ny ścigania w trakcie prowadzoOrga-nych czynności starają się wskazać odpowiedz na pytania „kto?”, „co?”, „gdzie?”, „za pomocą czego?”, „dlaczego?”, „w jaki sposób?”, „kiedy?”. Pyta-nia te odnoszą się do możliwie popełnionego przestępstwa, a nie do sprawcy lub same-go zdarzenia. W kryminalistyce odpowiedź na pytanie „dlaczesame-go?” stanowi możliwość ustalenia osób związanych bezpośrednio ze zdarzeniem oraz ustalenie ewentualnego motywu dla sprawcy lub osób związanych z konkretnym przestępstwem.
Wspomniane wcześniej umorzone postępowania przygotowawcze w dużej mierze spowodowane są niedociągnięciami wynikającymi ze sprzeczności między dwiema hi-potezami. Pierwsza dotyczy tego, że według prawa mamy do czynienia z uzasadnionym podejrzeniem popełnienia przestępstwa, natomiast druga, że zdaniem osoby podejmu-jącej czynności na miejscu zdarzenia popełniono samobójstwo. Ustalenie daleko idą-cej taktyki postępowania w prowadzeniu czynności zależy od przyjęcia założenia, czy „popełniono przestępstwo”, czy „popełniono samobójstwo”. Prowadzone czynności od-noszące się do pierwszego przypadku mają za zadanie potwierdzić czy doszło do czy-nu przestępczego natomiast w drugim przypadku jedynie do stwierdzenia braku pod-staw do odrzucenia możliwości zaistnienia samobójstwa. W praktyce wygląda to tak, że w pierwszym przypadku wszystkie czynniki działają mobilizująco na organy ścigania, natomiast w drugim prowadzi to do zaniechań poczynionych przez prowadzących spra-wę. Należy zauważyć, że nawet przy uzyskaniu szczątkowych informacji, które zwiększa-łyby prawdopodobieństwo popełnienia samobójstwa bez udziału osób trzecich, przyję-cie hipotezy o samobójstwie „prawnie czystym” jest krańcowo bardziej prawdopodobne. Postępowanie przygotowawcze prowadzone w przypadku ujawnienia śmierci samo-bójczej jest obwarowane wytycznymi, które powodują logiczną sprzeczność prowadzą-cego czynności, co ma negatywny przekład na wykrywalność przestępstw związanych z śmiercią samobójczą oraz gromadzenie informacji związanych z zagadnieniem, które odpowiednio wykorzystane mogą przyczynić się do polepszenia profi laktyki.
Organy ścigania w określonym zakresie współpracują z instytucjami umożliwiają-cymi dogłębne zbadanie całej genezy samobójstwa danej jednostki. Najwyższą warto-ścią jest ludzkie życie i w momencie zaistnienia zdarzenia, całe społeczeństwo wymaga dokładnego zbadania wszystkich czynników mogących przyczynić się do samobójstwa. Wcześniej wspomnianym celem postępowania przygotowawczego jest ustalenie czy do-szło do czynu przestępczego jednak informacje uzyskane w trakcie wykonywanych czyn-ności rzadko są wykorzystywane do ustalenia zbioru informacji mających na celu zapo-bieżenie takim zdarzeniom w przyszłości.
Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Cywilnego