OSP są organizacjami, które funkcjonują w oparciu o dwie główne płaszczyzny prawno--formalne. Jak wspomniano we wstępie, realizują zadania przynależne sferze ochrony przeciwpożarowej, ale równolegle działają w oparciu o przepisy ustawy Prawo o
stowa-rzyszeniach6. Aktywność jednostek może dodatkowo obejmować inne sfery7. Ich osta-teczny kształt określa posiadany statut, będący aktem prawnym regulującym zadania, 5 M.S. Szczepański, W. Ślęzak-Tazbir, Region i społeczność lokalna w perspektywie socjologicznej, „Górnośląskie Studia Socjologiczne. Seria Nowa” 2010, t. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 18.
6 Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (tj. Dz.U. 2017, poz. 210).
7 Np. realizacja zadań z zakresu ratownictwa wodnego regulowana ustawą z 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (tj. Dz.U. 2016, poz. 656), prowadzenie
strukturę organizacyjną i sposób ich działania. Ustawa o ochronie przeciwpożarowej sy-tuuje OSP wśród jednostek ochrony przeciwpożarowej, do których przynależą również8: – jednostki organizacyjne Państwowej Straży Pożarnej,
– jednostki organizacyjne Wojskowej Ochrony Przeciwpożarowej, – zakładowa straż pożarna,
– zakładowa służba ratownicza, – gminna zawodowa straż pożarna,
– powiatowa (miejska) zawodowa straż pożarna, – terenowa służba ratownicza,
– związek ochotniczych straży pożarnych, – inne jednostki ratownicze.
OSP są jednostkami umundurowanymi, wyposażonymi w specjalistyczny sprzęt, przeznaczonymi w szczególności do walki z pożarami, klęskami żywiołowymi lub inny-mi inny-miejscowyinny-mi zagrożeniainny-mi9. Ich członkowie (druhowie) są uprawnieni do udziału w działaniu ratowniczym, rozumianym jako każda czynność podjęta w celu ochrony życia, zdrowia, mienia lub środowiska, a także likwidacja przyczyn powstania pożaru, wystąpienia klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia10. Regulacje prawne wskazują jednak wyraźne wymagania, jakie muszą spełniać druhowie, aby móc uczest-niczyć w tym działaniu. Są zobligowani spełnić jednocześnie kryterium11:
– wiekowe – pomiędzy 18 a 65 lat,
– zdrowotne – aktualne badania lekarskie dopuszczające do udziału w działaniach ratowniczych,
– kwalifi kacyjne – ukończone wymagane przeszkolenie pożarnicze organizowane przez Państwową Straż Pożarną (PSP).
Podejmując działania ratownicze, a także realizując, jakiekolwiek inne zadania związane z ochroną przeciwpożarową członkowie OSP korzystają z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych12. Działania ratownicze, o których mowa powyżej są podejmowane przez OSP na terenie własnego działania jednostek. Wyjścio-wo jest nim teren gminy, w której została ona utWyjścio-worzona oraz obszar ustalony między wójtami sąsiednich gmin w porozumieniu z właściwym komendantem PSP13. Na tym obszarze koncentruje się główna działalność operacyjno-ratownicza OSP. Część
jedno-działalności pożytku publicznego na podstawie ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o jedno-działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz.U. 2016 poz. 1817 z późn. zm.).
8 Ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz.U. 2017, poz. 736, z późn. zm.), art. 15.
9 Tamże, art. 19.
10 Tamże, art. 2.
11 Tamże, art. 19.
12 Tamże, art. 27.
13 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 17 lipca 1998 r. w sprawie terenu działania jednostek ochrony przeciwpożarowej, okoliczności i warunków udziału tych jednostek
stek włączono do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego (KSRG). Ich przynależ-ność do systemu wiąże się z rozszerzeniem terenu własnego działania do obszaru powia-tu14, który zwykle odpowiada terenowi działania komendy powiatowej (miejskiej) PSP. Oczywiście włączenie jednostki do KSRG nie wiąże się tylko ze zmianą terenu działania. Na jednostkach tych spoczywają dodatkowe wymagania związane z zapewnieniem od-powiedniej gotowości bojowej15.
W tym miejscu należy wyjaśnić, że KSRG, jako jeden z trzech podsystemów ra-towniczych, obok Systemu Powiadamiania Ratunkowego (SPR) oraz Państwowego Ra-townictwa Medycznego (PRM), stanowi „integralną część organizacji bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, obejmującą, w celu ratowania życia, zdrowia, mienia lub śro-dowiska, prognozowanie, rozpoznawanie i zwalczanie pożarów, klęsk żywiołowych lub innych miejscowych zagrożeń; system ten skupia jednostki ochrony przeciwpożarowej, inne służby, inspekcje, straże, instytucje oraz podmioty, które dobrowolnie w drodze umowy cywilnoprawnej zgodziły się współdziałać w akcjach ratowniczych”16. Akcją ratowniczą jest działanie ratownicze organizowane i kierowane przez PSP17. Działania podejmowane w ramach zadań KSRG obejmują w szczególności walkę z pożarami lub innymi klęskami żywiołowymi, ratownictwo techniczne, chemiczne, ekologiczne, me-dyczne, a także współpracę z SPR i PRM18.
Z uwagi na szerokie spektrum dziedzinowe ratownictwa przypisane do realizacji w ramach zadań KSRG w ostatnich latach dążono do ujednolicenia standardu sprzęto-wo-kwalifi kacyjnego OSP włączonych do systemu. Dzięki temu jednostki te posiadają na swoim wyposażeniu między innymi: aparaty ochrony dróg oddechowych dla ratow-ników, zestawy ratownictwa medycznego PSP R1, a także narzędzia hydrauliczne do ra-townictwa drogowego.
Powyższe uzmysławia, że działalność operacyjno-ratownicza OSP nie ogranicza się wyłącznie do walki z pożarami. Coraz częściej jednostki te (niezależnie od tego, czy zostały włączone do KSRG) są angażowane do działań ratowniczych związanych z tak zwanymi innymi miejscowymi zagrożeniami19, a to wymaga odpowiedniego
wyposaże-w działaniach ratowyposaże-wniczych poza terenem wyposaże-własnego działania oraz zakresu, szczegółowyposaże-wych wyposaże-warunkówyposaże-w i trybu zwrotu poniesionych przez nie kosztów (Dz.U. 1998 nr 94, poz. 673, z późn. zm.), par. 2.
14 Tamże.
15 Zob. R. Radkowski, Krajowy System Ratowniczo-Gaśniczy jako element organizacji ratownictwa i ochrony ludności w Polsce, „Zeszyty Naukowe Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy” 2015, nr 14 (1), s. 41-42.
16 Ustawa o ochronie przeciwpożarowej, art. 2.
17 Ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. 2017, poz. 1204), art. 7.
18 Ustawa o ochronie przeciwpożarowej, art. 14.
19 Są to zdarzenia wynikające z rozwoju cywilizacyjnego i naturalnych praw przyrody niebędące pożarem ani klęską żywiołową, stanowiące zagrożenie dla życia, zdrowia, mienia lub środowiska, któremu zapobieżenie lub którego usunięcie skutków nie wymaga zastosowania nadzwyczajnych środków. Ustawa o ochronie przeciwpożarowej, art. 2.
nia i dodatkowego specjalistycznego wyszkolenia druhów. Przykładem potwierdzającym zaangażowanie jednostek OSP w realizację różnych form ratowniczych niech będą dane dotyczące udziału OSP w zdarzeniach na terenie powiatu bielskiego. W 2016 r. odnoto-wano na tym obszarze 1637 zdarzeń z udziałem jednostek ochrony przeciwpożarowej. Jednostki OSP uczestniczyły aż w 1236 interwencjach, z czego 351 stanowiły pożary, 831 inne miejscowe zagrożenia, a 54 alarmy fałszywe20.
Ze względu na specyfi kę zagrożeń w obszarze działania jednostek, a także z uwa-gi na dostępny potencjał ratowniczy jednostki OSP niejednokrotnie „profi lują się” na realizację zadań z określonej dziedziny ratownictwa. W takim przypadku poza walką z pożarami oraz likwidacją innych miejscowych zagrożeń związanych najczęściej z od-działywaniem sił natury (silne wiatry, powodzie itp.) OSP dążą do osiągnięcia standardu kwalifi kacyjno-sprzętowego umożliwiającego realizację określonych form ratownictwa specjalistycznego na poziomie podstawowym. Dotyczy to najczęściej specjalizacji z za-kresu ratownictwa wodnego, technicznego, wysokościowego oraz poszukiwawczo-ra-towniczego21.
Wracając do organizacji jednostek OSP warto wskazać, że koszty ich funkcjono-wania mogą być pokrywane z różnych źródeł. Należą do nich: budżet państwa, budże-ty jednostek samorządu terytorialnego, dochody insbudże-tytucji ubezpieczeniowych, a także środki własne22. Środki fi nansowe z budżetu państwa są udzielane jednostkom przede wszystkim w ramach rozdziału dotacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Admini-stracji, a także w ramach realizacji zadania publicznego na zapewnienie gotowości bo-jowej jednostek KSRG. Jak wspomniano wyżej, w kosztach utrzymania jednostek OSP partycypują również zakłady ubezpieczeniowe, a wynika to z obowiązku przekazywania na potrzeby jednostek ochrony przeciwpożarowej 10% sumy wpływów uzyskanych z ty-tułu obowiązkowego ubezpieczenia od ognia. Połowa środków fi nansowych uzyskanych w ten sposób trafi a do jednostek OSP23. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że podstawo-wym podmiotem zobligowanym do zapewnienia wyposażenia, utrzymania, wyszkolenia i utrzymania gotowości bojowej OSP, w tym umundurowania druhów, ich ubezpiecze-nia, a także ponoszenia kosztów okresowych badań lekarskich jest gmina24. Środki wła-sne jednostek są pozyskiwane przede wszystkim ze składek członkowskich oraz daro-wizn, a także w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej (jeśli jednostka takową prowadzi). Jednostki OSP posiadające status organizacji pożytku publicznego mogą po-20 Informacja roczna Komendanta Miejskiego Państwowej Straży Pożarnej w Bielsku-Białej o stanie
bezpieczeństwa i ochrony przeciwpożarowej oraz o zagrożeniach pożarowych powiatu bielskiego za rok 2016, KM PSP, Bielsko-Biała 2017.
21 Zob. Zasady organizacji ratownictwa technicznego (wodnego,…) w Krajowym Systemie Ratowniczo--Gaśniczym, KG PSP.
22 Ustawa o ochronie przeciwpożarowej, art. 29.
23 Tamże, art. 38.
nadto uzyskiwać środki w ramach odpisu 1% podatku dochodowego od osób fi zycznych. Regulacje prawne umożliwiają OSP także bezpłatne pozyskiwanie sprawnego technicz-nie sprzętu i urządzeń, które są zbędne w Państwowej Straży Pożarnej (PSP)25.
Jeśli chodzi o zasoby OSP, to w skali kraju funkcjonuje ok. 16,5 tys. jednostek, zrze-szających prawie 700 tys. członków26. Według danych na 31 grudnia 2016 r. 4306 jedno-stek OSP włączono do KSRG, co pozwoliło na postawienie do dyspozycji systemu aż 140 tys. ratowników oraz ponad 9 tys. samochodów pożarniczych27.