Wskazywanie przez samych strażaków-ratowników zjawiska doznanego stresu oraz traumy w czasie pełnienia służby, oraz braku wystąpienia późniejszej pomocy psycholo-gicznej, jest poważnym problem. Jego rozwiązaniem powinny zająć się szkoły oraz jed-nostki Państwowej Straży Pożarnej. Nieustannie zmienia się charakter dokonywanych przez strażaków-ratowników interwencji, a katalog zadań, do których są dysponowani strażacy-ratownicy jest obszerny. Począwszy od neutralizacji pożarów, poprzez walkę z klęskami żywiołowymi, aż po likwidację zdarzeń o charakterze chemicznym, ekolo-gicznym czy technicznym.
Aby zmienić system i doprowadzić do sprawnie udzielanej pomocy psychologicz-nej, na krótko po wystąpieniu zjawiska traumy bądź zaraz po uświadomieniu sobie za-istnienia problemów w związku ze stresorami chronicznymi, należy przede wszystkim usprawnić proces „uruchamiania” wsparcia ze strony wyspecjalizowanych, pod kątem pomocy strażakom-ratowników, psychologów. Obecne procedury powiadamiania i dys-ponowania psychologów PSP opierają się o załącznik nr 5 do dokumentu „Zasady orga-nizacji i funkcjonowania systemu pomocy psychologicznej w Państwowej Straży Pożar-nej”. Proces powiadamiania psychologa następuje obligatoryjnie w momencie:
– śmierci strażaka lub pracownika;
– gdy wystąpi zachowanie samobójcze strażaka lub pracownika;
11 Organizacja KSRG – dane na dzień 31.12.2015 r., http://www.straz.gov.pl/panstwowa_straz_ pozarna/krajowy_system_ratowniczo_gasniczy, dostęp 25.07.2016 r.
– dojdzie do ciężkiego wypadku strażaka lub pracownika; – wystąpi zdarzenie, którego następstwem była duża liczba ofi ar.
Do powiadomienia psychologa może dojść również w drodze zgłoszenia ze strony kierującego jednostką organizacyjną. Zmiany, jakie można zaproponować w tym syste-mie wsparcia psychologicznego dla strażaków-ratowników, to przede wszystkim umoż-liwienie im bezpośredniego kontaktu z psychologiem, bez konieczności zgłaszania takiej potrzeby przez przełożonego. Świadomość swobody dostępu do osoby posiadającej od-powiednie kwalifi kacje, może okazać się być kluczowym w kwestii zachęcenia straża-ków-ratowników do korzystania z pomocy psychologicznej.
Kolejnym krokiem, zaraz po usprawnianiu procesu zgłaszania się do psychologów powinno być zwiększenie ich liczebności. Łatwiejszy oraz szybszy dostęp do wykwali-fi kowanych psychologów, również może motywować strażaków-ratowników do korzy-stania z oferowanego przez nich wsparcia, co w przyszłości może przełożyć się na lepsze funkcjonowanie strażaków-ratowników zarówno w sferze zawodowej, jak i rodzinnej.
Wydaje się jednak, że najsłuszniejszym byłoby zaczerpnięcie wiedzy oraz pomysłów w kwestii pomocy psychologicznej od zagranicznych sąsiadów, stosujących system
wza-jemnej pomocy, który opiera się na:
– podstawowym wsparciu, rozumianym jako wspólna rozmowa osób, które doświad-czyły trudnych, traumatycznych czy przygnębiających doświadczeń;
– identyfi kowaniu osób, które gorzej radzą sobie z przeżytymi zdarzeniami, czy po-trzebujących wsparcia ze strony przeszkolonych w kierunku pomocy psychologicz-nej kolegów lub zawodowych psychologów;
– organizowaniu spotkań terapeutycznych, pomagających zrozumieć odczuwane po przeżytym zdarzeniu emocje;
– pomocy, jeżeli to konieczne oraz możliwe, na miejscu zdarzenia;
– edukacji mającej na celu uzmysłowienie istoty wsparcia z zewnątrz, oraz konse-kwencji urazów dotyczących głównie stresu pourazowego12.
Wzajemne udzielanie sobie pomocy jest możliwe tylko jeżeli strażak, który zdecy-duje się podjąć takiego zadania sam nie boryka się z problemami powstałymi wskutek przeżytego silnego stresu czy traumy. Korzyści płynące z takiego rozwiązania powinny być widoczne, już po krótkim czasie od wprowadzenia zmian. Powinna ustąpić niechęć od korzystania z pomocy, a panująca w jednostce, często napięta atmosfera powinna ustąpić zrozumieniu i współpracy. Wybór osoby lub osób mających udzielać takiej po-mocy, czy organizować spotkania, jest istotny i powinien być dokonywany, na podstawie wnikliwej analizy wszystkich zainteresowanych, przez wykwalifi kowanego psychologa13. Najważniejszym, pod kątem udzielanej w ten sposób pomocy, w głównej mierze, będzie fakt, iż wsparcia będzie udzielała osoba znana, oraz taka, która faktycznie doświadcza 12 A. Hetherington, Wsparcie psychologiczne w służbach ratowniczych, Gdańsk 2004, s. 82.
takich samych emocji, w związku z wykonywaną pracą, jak dotknięty stresem strażak--ratownik. Rozwiązanie proponowane przez A. Hetheringtona, a stosowane już w innych krajach, pozwala wykluczyć sytuacje odtrącenia pomocy ze strony zwykłych psycholo-gów, którzy w oczach funkcjonariuszy PSP, nie rozumieją w pełni doświadczanych przez nich emocji14. W ramach systemu wzajemnej pomocy powinno się przede wszystkim opracować sposób doboru osób, mających prowadzić rozmowy oraz spotkania, w ra-mach podstawowego wsparcia. Dalej należy przeprowadzić próby w kilkunastu jednost-kach tak, aby stwierdzić, czy system przyjmuje się w środowisku polskich strażaków--ratowników. Jeżeli system zostanie zaakceptowany, a próby odniosą pozytywny skutek, następnym krokiem będzie rozszerzenie programu na wszystkie jednostki PSP w kraju.
Podsumowanie
Wprowadzanie korekt w każdym z istniejących systemów jest trudne i wymaga szeregu przemyślanych i opracowanych w stosowny sposób zmian. Pominięcie, któregokolwiek z etapów pełnienia służby, pod kątem przygotowania psychologicznego, będzie błędem, pociągającym za sobą szereg niekorzystnych konsekwencji. Aby usprawnić system po-mocy psychologicznej, na tym etapie, na którym obecnie znajdują się pełniący służ-bę w jednostkach Państwowej Straży Pożarnej strażacy-ratownicy, należy wprowadzić zmiany nie tylko w jednostkach, ale również w szkołach tak, aby przyszli strażacy prze-niesieni ze służby kandydackiej do służby stałej, nie mieli oporu przed korzystaniem z pomocy psychologicznej, oraz aby sami mogli tej pomocy udzielać, nie tylko poszko-dowanym, ale i sobie nawzajem.
Towarzyszący stres lub wystąpienie zjawiska traumy w czasie pełnienia służby, moż-na traktować jako nieodłączne elementy związane z wykonywaniem zawodu strażaka--ratownika. Obecny system, jak wykazały porównane padania, może wymagać zmian. Jeżeli 72% strażaków-ratowników uważa, że pomoc psychologiczna, dla ich grupy zawo-dowej, nie istnieje, a równocześnie połowa (50%), uważa, że korzystanie z takiej formy pomocy może być źle odebrane przez kolegów, a przede wszystkim przez przełożonych15, należy natychmiast wyciągnąć wnioski i rozpocząć działania w celu dokonania zmian w zakresie udzielania pomocy psychologicznej strażakom-ratownikom.
W ramach szkolenia, powinny odbywać się zajęcia z radzenia sobie ze stresem, oraz zjawiskiem traumy. Strażacy w służbie kandydackiej powinni być świadomi bodźców, które przez najbliższe lata będą wpływać, nie tylko na ich psychikę, ale również życie ro-dzinne/prywatne. Powinny zostać wprowadzone także zajęcia mające szczegółowo wy-14 M. Florek, Badanie wpływu wybranych aspektów pełnienia służby w podziale bojowym na sprawność
psychospołeczną strażaków-ratowników, w kontekście systemu ratowniczego, praca licencjacka, kps, SGSP, Warszawa 2016, s. 55.
15 B. Basińska, Postawy strażaków wobec pomocy psychologicznej, Seria książkowa Czasopisma Psychologicznego, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań 2007, s. 226
tłumaczyć mechanizm udzielania wsparcia osobom poszkodowanym oraz sobie nawza-jem, w ramach systemu wzajemnej pomocy.
W przypadku strażaków-ratowników pracujących w służbie stałej, najstosowniej-szym wydaje się wprowadzenie usprawnień procesu dostępu do psychologów oraz zwięk-szenie ich liczebności. Warto też zwrócić uwagę na system wzajemnej pomocy funkcjo-nujący już w innych krajach. Wzajemne wsparcie oraz pewność, jak również swoboda w korzystaniu z pomocy psychologicznej, mogą okazać się kluczem do poprawy, jakości pełnienia służby w podziale bojowym.
Bibliografi a
Basińska B., Postawy strażaków wobec pomocy psychologicznej, Seria książkowa Czaso-pisma Psychologicznego, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań 2007. Czarnecka A., Dobrodziej C., Zespół zaburzeń po stresie urazowym w służbach
ratowni-czych, „Przegląd Pożarniczy” 1998, nr 6.
Dobrodziej C., Perspektywa Systemu Pomocy Psychologicznej w Państwowej Straży
Pożar-nej, Krajowe Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludności, Warszawa
2012.
Dudek B., Fizjologiczne reakcje na stres przewlekły i traumatyczny, „Medycyna Pracy” 1999, nr 6, s. 559-570.
Florek M., Badanie wpływu wybranych aspektów pełnienia służby w podziale bojowym na
sprawność psychospołeczną strażaków-ratowników, w kontekście systemu ratownicze-go, praca licencjacka, kps, SGSP, Warszawa 2016.
Hetherington A., Wsparcie psychologiczne w służbach ratowniczych, Gdańsk 2004. Ogińska-Bulik N., Kafl ik-Pieróg M., Stres zawodowy w służbach ratowniczych,
Wydaw-nictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2005.
Organizacja KSRG – Dane na dzień 31.12.2015 r., http://www.straz.gov.pl/panstwowa_
straz_pozarna/krajowy_system_ratowniczo_gasniczy, dostęp 25.07.2016 r.
Oskwarek P., Tokarska-Rodak M., Stres w środowisku pracy strażaków, „Rozprawy Spo-łeczne” 2017, Tom 11, nr 2, Biała Podlaska 2017.
Słownik Języka Polskiego, Polskie Wydawnictwo Naukowe, http://sjp.pwn.pl/slowniki/
traumatyczny.html, dostęp 3.01.2017 r.
Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Pożarowego SGSP,
https://www.sgsp.edu.pl/wibp-in-fo, dostęp 3.01.2017 r.
Zasady organizacji i funkcjonowania systemu pomocy psychologicznej w Państwowej Stra-ży Pożarnej, Komenda Główna Państwowej StraStra-ży Pożarnej, Warszawa 2016.
Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Cywilnego