Abstrakt
Tematem artykułu są współczesne patologie społeczne. Zagadnienia związane ze zjawiska-mi patologicznyzjawiska-mi charakteryzują się dużą zzjawiska-miennością oraz ciągłym wzrostem rozprze-strzeniania. Autorka starała się przedstawić najbardziej istotne aspekty warunkujące rozwój patologii społecznych. Zostały wskazane również czynniki sprzyjające rozprzestrzenianiu problemów społecznych, a także niezbędne środki w zakresie przeciwdziałania zjawiskom patologicznym. Zdaniem autorki proponowane rozwiązania w znacznym stopniu ułatwią zapobieganie i przeciwdziałanie patologiom społecznym.
Słowa kluczowe: patologie społeczne, problemy społeczne, uwarunkowania, środki
zarad-cze, przeciwdziałanie
Abstract
Th e concept of modern social pathology is the purpose of presented article. Serious variabil-ity and constant growth of spreading are characteristic for matters of pathology appearance. Th e author tried to present, the most important factors that cause the growth of social pa-thology. Th e aspects of social problems spreading, and its main dimensions, as well as, nec-essary counter measures to fi ght with pathology appearance are also described. Th e author believes that the presented solutions will signifi cantly ease the prevention and counteract the social pathology
Keywords: social pathology, social issue, conditions, counter measures, counteraction
Liczne przemiany gospodarcze, polityczne oraz społeczne, które miały miejsce po 1990 r. znacznie przyczyniły się do rozwoju patologii społecznych. Zmiany polegały przede wszystkim na naiwnym przyjmowaniu wzorców z zachodnich krajów oraz po-tępianiu wszystkiego, co pochodziło z lat wcześniejszych. Zbyt szybkie tempo
wprowa-dzania zmian wpłynęło w bardzo negatywny sposób na psychikę i zachowania człowieka – w szczególności młodych ludzi, co doprowadziło do nasilenia się zjawisk o charakterze patologicznym1. Każda społeczność charakteryzuje się posiadaniem ogólnie akceptowa-nych norm moralakceptowa-nych, religijakceptowa-nych i kulturowych. Zjawiskiem patologii społecznej okre-śla się wszelkie zachowania niezgodne z tymi zasadami, mające destrukcyjny wpływ nie tylko na człowieka, ale także na całą społeczność2. We współczesnym świecie zaburzenia społeczne stały się bardzo powszechne, dotyczą one w różnych aspektach wszystkich lu-dzi. Ich znaczny rozwój pokazuje, że niezależnie od grupy wiekowej czy statusu społecz-nego, mogą dotknąć każdego człowieka.
Patologie społeczne dotyczą wielu aspektów życia jednostki oraz społeczeństw, co stanowi problem jednoznacznego zdefi niowania pojęcia. Z publikowanych defi nicji można wywnioskować, że o patologiach możemy mówić wówczas, gdy zachowanie czło-wieka odbiega od przyjętych norm, wpływa destrukcyjnie na psychikę, zdrowie lub więzi społeczne oraz prowadzi do popełniania przestępstw.
Na podstawie źródeł można wymienić następujące zjawiska patologiczne, jak: uza-leżnienia, zachowania autodestrukcyjne, przemoc, zaburzenia nerwowe i psychiczne, dewiacyjne zachowania seksualne, przestępczość oraz inne zachowania dysfunkcyjne wobec współczesnego systemu. Uzależnienie jest szerokim pojęciem obejmującym za-równo uzależnienia od środków toksycznych – np. alkoholizm, lekomania, narkomania, nikotynizm; od czynności – np. hazard, zakupoholizm, internetoholizm; od odżywiania – np. anoreksja, bulimia, otyłość3.
Patologie społeczne można kwalifi kować w różny sposób, zależnie od przyjętych kryteriów. W literaturze socjologicznej pojawia się klika różnych klasyfi kacji. Autorem jednej z nich jest J. Kwaśniewski, który uwzględniając charakter przekraczanych norm, wskazuje następujące przejawy patologii społecznych:
– uzależnienia od substancji toksycznej, np. alkoholizm, narkomania; – naruszenia zakazów, np. przestępczość, samobójstwa, prostytucja; – naruszenia nakazów, np. pasożytnictwo społeczne4.
– Inną klasyfi kację przedstawia S. Akoliński, który w zależności od odniesienia do człowieka patologie społeczne dzieli na:
– indywidualne, czyli m.in. samobójstwa, prostytucja, uzależnienia;
1 M. Baranowska, I. Wiciak, Wybrane patologie społeczne. Uwarunkowania, przejawy, profi laktyka, Wydział Wydawnictw i Poligrafi i Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2011, s. 11.
2 S.P. Zakrzewski, Zjawiska patologii społecznej. Przyczyny – przebieg – skutki, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2012, s. 23.
3 S. Kozak, Patologie wśród dzieci i młodzieży. Leczenie i profi laktyka, Difi n, Warszawa 2007, s. 23.
4 J. Kwaśniewski, Zakres pojęcia i problematyki patologii społecznej [w:] Patologia społeczna. Wybrane problemy, T. Szymanowski (red.), Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 1991, s. 22.
– patologie rodziny, czyli m.in. rozpad rodziny, pozbawienie praw rodzicielskich, przemoc w rodzinie;
– struktur społecznych, czyli m.in. korupcja, ubóstwo, bezrobocie, nepotyzm5. A. Podgórecki z kolei dzieli patologie na zjawiska indywidualne oraz grupowe. Do indywidualnych zachowań patologicznych zalicza: narkomanię, hazard, alkoholizm, pro-stytucje, zabójstwa, samobójstwa oraz inne. Z kolei patologią grupową określa zjawiska , takie jak: rozpad rodziny, dyskryminacje religijne, rasowe itp. Autor zwraca także uwagę, iż przy powyższym podziale pominięte zostały patologie instytucji oraz organizacji6.
Problem znalezienia spójnej klasyfi kacji zjawisk patologicznych wiąże się z ogrom-nym zakresem patologii społecznych. Wciąż pojawiają się nowe patologie, które cięż-ko jest umiejscowić w przyjętych ramach. Zdarza się także, że zachowania zaliczane do patologii stają się powszechnie akceptowane, czyli przestają być uznawane za zjawiska patologiczne7.
Patologie społeczne mają charakter przyczynowo-skutkowy, co oznacza, że wystę-powanie jednej może być przyczyną lub skutkiem występowania innej patologii. Przy-kładem może być alkoholizm, który często jest przyczyną przemocy, ale jest także nie-jednokrotnie skutkiem biedy. Takie przedstawienie problemu pokazuje, jak trudnym zadaniem jest przeciwdziałanie patologiom. Ograniczanie rozprzestrzeniania oraz mi-nimalizowanie ich skutków jest najważniejszym aspektem głównie na poziomie rodziny, która jest pierwotnym środowiskiem każdego człowieka8.
Rodzina jako jedna z podstawowych grup społecznych, jest odpowiedzialna za wy-chowanie i rozwój dziecka. Jej nieprawidłowe funkcjonowanie może powodować rozwi-janie niepoprawnych zachowań wśród członków rodziny, pozostawiając niejednokrotnie negatywne ślady w psychice. Wśród dzieci i młodzieży do takich zachowań zalicza się m.in. przestępczość, udział w subkulturach młodzieżowych, wszelkie uzależnienia oraz zaburzenia emocjonalne. Przyczyn takiego postępowania wśród młodzieży można do-patrywać się w dysfunkcyjności środowiska rodzinnego. Jest ono często spowodowane biedą, bezrobociem rodziców, rozwodem, wychowywaniem się dzieci w niepełnych ro-dzinach lub placówkach opiekuńczo-wychowawczych9. Jednak oprócz rodziny na zacho-wanie dzieci i młodzieży duży wpływ mają także rówieśnicy, środki masowego przekazu i Internet. Dzieci są niezmiernie podatne na sugestie, co powoduje u nich nieumiejęt-ność dokonywania samodzielnych wyborów oraz nieprawidłowe rozróżnianie dobrych 5 S.P. Zakrzewski, Zjawiska patologii…, s. 36.
6 Tamże, s. 37.
7 Tamże, s. 42.
8 R. Matusiak, Patologie społeczne zagrażające życiu i zdrowiu człowieka [w:] Człowiek w świecie wartości i zagrożeń. Wybrane zagadnienia XX i XXI wieku, K. Sigda, R. Matusiak, K. Kozioł (red.), Regis, Lublin 2016, s. 135-136.
i złych intencji. Doświadczenie patologii społecznych w młodym wieku może skutkować ich pogłębianiem i powielaniem w życiu dorosłym10.
Osobowość człowieka jest kształtowana głównie przez stosunki społeczne. To, kim jest człowiek w dużej mierze jest zdeterminowane przez osoby, z którymi prze-bywał dorastając. Dziecko przebywające w rodzinie patologicznej, w dorosłym życiu często mimowolnie powiela ten schemat. Nie znając innego rodzaju życia rodzinnego, za wzorzec bierze pijącego ojca lub matkę narkomankę. Zdarza się jednak, że osoby dorastające w rodzinach dysfunkcyjnych za wszelką cenę chronią przed tym zjawi-skiem swoich bliskich.
Ze względu na złożoność problematyki patologii społecznych, nie sposób odnieść się do całości problemu. Różnorodność patologii społecznych wymaga indywidualnego podejścia do każdego problemu. Ich charakterystyczną cechą jest ogromny zasięg od-działywań. Skutki wpływające na całe społeczeństwo, obejmują zarówno środowisko ro-dzinne, szkolne oraz lokalne. Niezbędne jest podjęcie odpowiednich przedsięwzięć przez instytucje z uwagi na fakt ciągłego rozprzestrzeniania się poszczególnych problemów.
Ogrom nieakceptowanych społecznie zjawisk wiąże się z trudem ich przeciwdzia-łaniu. Mimo działań organizacji wszystkich szczebli, wciąż wiele z nich poszerza swój zasięg. Dlatego też tak ważnym aspektem jest przeciwdziałanie i zapobieganie. Aby osią-gnąć cele stawiane sobie przez instytucje, w tym zakresie niezbędne jest ciągłe udosko-nalanie, wprowadzanie zmian oraz nowych form w zależności od charakteru problemu. Istotnym czynnikiem mającym wpływ na skalę problemów społecznych w dużej mierze jest postęp technologiczny, dlatego też działania powinny uwzględniać powstawanie no-wych form patologii oraz możliwości im zapobiegania.
W wielu przypadkach patologii niezbędnym środkiem zaradczym jest wprowadze-nie zmian legislacyjnych. Ograniczenia, zakazy i obowiązki zawarte w polskim prawie nie zawsze przynoszą oczekiwane efekty. Dlatego jednym z głównych elementów two-rzenia prawa powinno być jego ciągłe doskonalenie w zależności od skutków, jakie przy-nosi. Zdarza się także, że obszar problemów społecznych nie jest regulowany prawnie, co znacznie sprzyja jego rozprzestrzenianiu. Tak sytuacja wygląda m.in. w przypadku prostytucji. Świadczenie usług seksualnych nie jest w Polsce zabronione karą, jednak nie jest też traktowane jako etat pracowniczy. Mimo że osoby przyjmują korzyści mate-rialne w zamian za świadczone usługi, nie są zobowiązane do rozliczeń podatkowych. Taka sytuacja w znacznym stopniu wpływa na wzrost zjawiska, gdyż dla wielu osób nie-zważających na skutki moralne i zdrowotne, prostytucja staje się możliwością „łatwego” wzbogacenia. Aby przeciwdziałać zjawisku konieczne jest stworzenie aktu regulujące-go uprawianie nierządu, gdyż zachowania demoralizujące społeczeństwo powinny być usankcjonowane. Innym przykładem wymagającym zmian prawnych jest także problem uzależnienia od leków. Przyjmowanie medykamentów przez dłuższy czas bez konsul-10 Tamże, s. 186-187.
tacji z lekarzem, może w niszczący sposób wpłynąć na organizm oraz samopoczucie osoby zażywającej. Następstwa zjawiska w wielu przypadkach są tożsame do skutków zażywania narkotyków. Niezbędne jest podjęcie działań ograniczających stałe zażywanie środków oddziałujących na psychikę. Przykładem mogą być obowiązkowe badania pa-cjentów, w zależności od okresu przyjmowania dawek.
Kolejnym obszarem, który bezpośrednio wpływa na przeciwdziałanie zjawiskom patologii społecznych jest zakres i sposób funkcjonowania instytucjonalnych form opie-ki. Większość osób opuszczających ośrodki wychowawcze, socjoterapeutyczne lub domy dziecka nie jest w stanie samodzielnie funkcjonować w społeczeństwie. Zdarza się, że nie posiadają podstawowych kompetencji społecznych i zawodowych umożliwiających podjęcie pracy zarobkowej. Zmagają się z poczuciem niższej wartości, ze względu na środowisko i warunki, w jakim spędziły dzieciństwo11. Choć sposób funkcjonowania po-wyższych instytucji na przestrzeni lat uległ zmianom, w dalszym ciągu można spotkać się ze złym traktowaniem podopiecznych, przemocą czy znęcaniem. Znane są również przypadki gwałtów i kradzieży. Ośrodki tworzone są po to, aby pomagać swoim wycho-wankom, a tymczasem stają się powodem kolejnych problemów. Dlatego też niezbędne są zmiany dotyczące ich funkcjonowania. Najważniejszym czynnikiem wydają się kwa-lifi kacje pracowników. To oni powinni być dla nich wsparciem w dążeniu do wyjścia z problemów i osiągania sukcesów. Pomysłem na podniesienie wiedzy i doskonalenie umiejętności w owym zakresie mogą być obowiązkowe zajęcia ćwiczeniowe. Powstanie harmonogramu okresowych szkoleń, na których rozpatrywane byłyby przypadki róż-nych problemów i zachowań młodzieży, uczyłyby wychowawców, jak postępować w po-wyższych wypadkach, jak radzić sobie ze stresem i w jaki sposób reagować. Innym waż-nym czynnikiem mogącym przyczynić się do poprawy funkcjonowania jest kontrola. Niespodziewane sprawdzanie działalności przez odpowiednie organy oraz system kar stosowny do wykroczeń, w różnych odstępach czasu, jednak nie rzadziej niż raz na dwa miesiące. W celu usprawnienia tego działania dobrym rozwiązaniem, byłoby powołanie instytucji zajmującej się tylko i wyłącznie kontrolowaniem takich ośrodków.
Dzieci i młodzież dotknięte problemami społecznymi są szczególnymi jednostkami ze względu na fakt ich prawidłowego rozwoju psychicznego i fi zycznego. Przestępczość, narkotyki, alkohol, przemoc, wychowywanie w patologicznym środowisku- wszystkie te czynniki warunkują dorosłe życie człowieka. Dzieci są istotami bezbronnymi, najbar-dziej podatnymi na wpływ zachowań dorosłych oraz sugestie rówieśników. Dorastając bez odpowiedniej opieki i w złych warunkach środowiskowych, często w przyszłości powielają wzorzec niepożądanych zachowań. Z tego powodu prawidłowy rozwój dziec-ka powinien stać się dla władz priorytetem. Instytucje państwowe w sposób pośredni pomagają nieletnim, jednak wciąż brakuje działań skierowanych bezpośrednio do nich. Stworzenie ogólnopolskiego programu dla dzieci i młodzieży wychowujących się w nie-11 T. Kaniowska, Młodzieżowe ośrodki wychowawcze…, s. 7.
odpowiednich warunkach środowiskowych mogłoby w znacznym stopniu ograniczyć zjawisko demoralizacji nieletnich oraz pomóc im w dorosłym życiu. Niezmiernie waż-nymi czynnikami są czujność dorosłych, zauważenie problemu i chęć pomocy. Dzieci, jako istoty bezbronne, nie są w stanie same szukać pomocy. Zdarza się, że zwierzając się osobom dorosłym ze swoich trosk, są lekceważone, a ich problemy bagatelizowa-ne. Pedagodzy szkolni, psychologowie a w szczególności osoby z bliskiego otoczenie nigdy nie powinny lekceważyć znamion, które świadczyłyby o krzywdzie dziecka. Na-leży zwrócić uwagę na fakt, iż dzieci niejednokrotnie są zastraszane i boją się mówić o sytuacji w domu. W tej kwestii w programie rządowym powinny znaleźć się działa-nia uczące dorosłych, jak rozpoznawać problemy dzieci oraz, jak w skuteczny sposób nieść im pomoc. Działające w szkołach świetlice lub pozarządowe formy opieki często są traktowane przez rodziców jak przechowalnie. W większym stopniu pomagają one dorosłym niż dzieciom. Faktem jest, że na, jakiś czas uciekają one w ten sposób od pro-blemów jednak, gdy wracają do domu ich koszmar wciąż trwa. Niezbędnym środkiem w tym obszarze jest organizacja zajęć szkolnych, na których dzieci uczyłyby się, kiedy zachowanie opiekuna jest nieprawidłowe oraz gdzie mogą szukać skutecznej pomo-cy, gwarantującej przy tym ich bezpieczeństwo. Dzieci wychowujące się w rodzinach patologicznych nie mają szans na poczucie miłości i wsparcia. Dlatego też niezbędne jest zwrócenie uwagi na ich uczucia i zdolności interpersonalne. Prowadzenie działań w tym zakresie powinny uczyć je prawidłowych postaw życiowych, w taki sposób, aby w przyszłości nie powielały zachowań rodziców i były zdolne do prawidłowego funk-cjonowania w społeczeństwie.
Niezmiernie ważnym aspektem odnoszącym się do ogółu patologii społecznych jest rozprzestrzenianie informacji na temat skutków, jakie za sobą niosą. Dotyczą one całego społeczeństwa, dlatego każdy obywatel powinien mieć świadomość zagrożenia oraz wiedzieć, jak reagować na dane zjawisko. Najczęściej o przypadkach patologicz-nych informuje telewizja lub radio. Nie zawsze jednak są to rzetelne informacje. Ze względu na szeroki zakres zjawiska patologii społecznych można zaryzykować stwier-dzenie, że o znacznej części przypadków społeczeństwo nie jest informowane. Wciąż brakuje także wskazówek, jak postępować w danej sytuacji, co robić, jeżeli problem dotyczy bliskich, gdzie szukać pomocy. W zależności od obszaru, można spotkać się z różnymi formami patologii. W jednej społeczności nasilają się inne problemy niż w drugiej. Dlatego tak ważne jest podjęcie działań na szczeblu lokalnym. Organizacje działające w gminie w projektach swojej pracy mogą uwzględniać specyfi kę problemów społecznych dotyczących jej mieszkańców. W lepszy sposób mogą także odpowiadać na potrzeby osób, których dane problemy dotyczą. To właśnie w obszarze lokalnym powinny być prowadzone spotkania uświadamiające mieszkańcom skalę problemów nasilających się na danym terenie. Władze powinny także rozpowszechniać informacje na temat instytucji i organizacji pomocowych działających na terenie gminy, aby każdy wiedział, gdzie szukać pomocy. Oferty można promować na spotkaniach mieszkańców,
przez utworzenie rubryki w prasie gminnej poświęconej problemom społecznym czy organizowaniu bezpłatnych konsultacji.
Bardzo ważnym obszarem dotyczącym problemów społecznych na szczeblu lo-kalnym są także działania policji oraz straży gminnych/miejskich. Statystyki wska-zują, że coraz większa liczba osób doświadcza agresji i przemocy w okolicy swojego miejsca zamieszkania. Działalność służb porządkowych powinna w większym stop-niu skupić się na bezpieczeństwie lokalnym. Częstsze patrolowanie ulic oraz miejsc, w których notorycznie zgłaszane są akty agresji lub zainstalowanie w ich okolicy monitoringu pozwoliłoby na zwiększenie poczucia bezpieczeństwa mieszkańców. Niezmiernie ważnym czynnikiem jest także reakcja obywateli. Należy uczyć ich, jak postępować w sytuacji, gdy są świadkiem danego zdarzenia lub mają podejrze-nia zjawiska, które wymaga interwencji. Takie działapodejrze-nia powinny być prowadzone przez funkcjonariuszy służb porządkowych, gdyż budzą oni powszechne zaufanie mieszkańców danej gminy. Propagowanie prawidłowych postaw poprzez kampanie reklamowe (plakaty, ulotki, spoty reklamowe) wykorzystujące hasła dostosowane do danej społeczności mogłyby wpłynąć na odbiorcę, zmotywować go do działania. In-nym pomysłem może być także podniesienie poczucia pewności mieszkańców po-przez naukę samoobrony. Mieszkańcy nie reagują głównie z powodu obaw o własne zdrowie lub życie. Utworzenie na terenie gminy bezpłatnych zajęć samoobrony mo-głoby przyczynić się do zwalczania poczucia strachu oraz prawidłowego reagowania w przypadku zagrożenia.
Kolejnym zjawiskiem wymagającym wciąż dużego nakładu pracy organizacji wszystkich szczebli są uzależnienia. Nałogi są problemem dotykającym nie tylko osoby uzależnione, ale także ich bliskich. Mimo rozbudowanego systemu pomocy dla osób uza-leżnionych wciąż największym problemem pozostaje ich motywacja do zmiany. Środki lub zachowania, od których są uzależnieni traktują jako rozwiązanie innych problemów, nie zauważając skutków, jakie za sobą niosą. Prośby, błagania czy szantaże bliskich nie przynoszą żadnych efektów, gdyż uzależniony nie postrzega tego, co robi jako problem. Osoby są w stanie przyjąć pomoc dopiero, gdy w ich życiu wydarzy się coś, co wstrząśnie nimi, powodując chęć zmiany. Najczęściej szukanie pomocy jest skutkiem tragedii np. rozwodu, odebrania praw rodzicielskich, bankructwa czy choroby12. Działanie w tym zakresie powinny skupić się właśnie na tym, aby do takich tragedii nie dochodziło, gdyż taka sytuacja potęguje tylko powstawanie kolejnych problemów. W przypadku wszelkich uzależnień najważniejsza jest identyfi kacja problemu. Reakcja powinna nastąpić w chwi-li zauważenia pierwszych symptomów. Często jednak w początkowej fazie uzależnienia są bagatelizowane. Wiąże się to przede wszystkim ze zbyt małą wiedzą społeczeństwa na temat problemu uzależnień. Ważne jest uświadomienie społeczeństwu, jakie zachowania mogą świadczyć o powstawaniu uzależnień oraz dostarczenie wiedzy na temat stosun-12 http://www.narkotyki.pl/leczenie-uzaleznien/osoba-uzalezniona-pomoc/, dostęp 11.05.2017 r.
kowo nowych nałogów. Programy i instytucje powinny usprawniać działania, mające na celu zmotywowanie osoby uzależnionej do zmiany. Spotkania, kampanie reklamowe, konsultacje dające wskazówki rodzinie, w jaki sposób postępować, jak się zachowywać, co zrobić, aby uzależniony uświadomił sobie, że jego zachowanie jest problemem- mo-głyby przyczynić się do walki z powyższym zjawiskiem.
Obok problemu uzależnień kolejnym zjawiskiem wymagającym w dużej mierze interwencji społeczeństwa są samobójstwa. Z przedstawionych statystyk wynika, że stały się one problemem globalnym, dotyczącym coraz większej liczby osób. Zapobie-ganie i przeciwdziałaniu powyższej patologii jest o tyle trudniejsze, gdyż zbagatelizowa-nie symptomów powoduje zbagatelizowa-niemożność podjęcia dalszych działań. Temat samobójstw i śmierci budzi w społeczeństwie strach i obawy. Społeczeństwo jest przekonane, że ten problem nie dotyczy ich ani ich bliskich, dopóki nie dojdzie do tragedii. Ważne jest, aby uświadomić obywateli, że problem może dotknąć każdego człowieka. Z uwagi na fakt, że prób samobójczych dokonują coraz młodsze osoby niezbędne jest prowadzenie działań właśnie w środowisku szkolnym. Szkolenia dla pracowników ośrodków wycho-wawczych, nauczycieli, psychologów oraz spotkania dla rodziców powinny odbywać się cyklicznie. W ten sposób podniesiona zostałaby świadomość społeczna, a także umiejęt-ności, które pozwoliłyby na zapobieganie aktom samobójczym. W szkole powinny także odbywać się systematycznie spotkania dzieci z psychologiem. Dzięki temu rozpoznanie