Modern Conditioning of Human Traffi cking
Abstrakt
Poczucie bezpieczeństwa dla każdego człowieka jest najważniejszą wartością. Niestety ist-nieje wiele czynników sprzyjających zakłóceniu stanu pewności. Zagrożenia dzisiejszego świata budzą ogromny niepokój. Zjawisko handlu ludźmi i chęć jego zwalczania w więk-szości krajach uchodzi za najważniejsze. W poniższy artykule autorka przedstawiła ogólny zarys zjawiska oraz poruszyła problem braku świadomości społecznej na temat procederu. Nagłaśnianie problemu jest jednym z najważniejszych środków zaradczych, który mógłby przyczynić się do efektywniejszego zwalczania przestępstwa handlu ludźmi.
Słowa kluczowe: handel ludźmi, handel dziećmi, handel kobietami, handel mężczyznami,
przestępczość
Abstract
Sense of safety is the most important value for every human being. Unfortunately there are many factors which disturb the state of confi dence and safety. Th reats of the modern world are the concern of many people.. Human traffi cking and willingness for fi ghting with this problem is the key matter for many countries. Th e author focuses on general scheme of men-tioned matter and touches the lack of social awareness considering this problem. One of the most important counter measures is to hype up the human traffi cking which could make the fi ght with the human traffi cking more eff ective.
Keywords: human traffi cking, traffi cking of children, traffi cking of women, traffi cking of men, crime
Niewolnictwo jest jednym z najstarszych etapów rozwoju społecznego oraz ważnym czynnikiem gospodarczej ewolucji Europy. W starożytności odgrywało zasadniczą rolę oraz prowadziło do rozwoju wielu kultur. Najbardziej rozpowszechnione było w
świe-cie śródziemnomorskim – starożytnej Grecji i Rzymie. Niewolnikiem nazywa się osobę całkowicie podległą drugiemu człowiekowi. Niewolnictwem natomiast stan posiadania, polegający na traktowaniu człowieka przedmiotowo. Najbardziej znanym w tamtych czasach źródłem pozyskiwania niewolników były wojny oraz kupowanie ich od miejsco-wych ludów1. Niestety mimo prawnego zniesienia niewolnictwa, XX wiek przyniósł jego nowe źródła, formy oraz istotę.
Obecnie obserwacji poddawane jest zjawisko handlu ludźmi budzące ogromny nie-pokój w dzisiejszym świecie. Proceder ten towarzyszy dziejom ludzkości już od staro-żytności. W Polsce nasilenie tego zjawiska zostało zaobserwowane na początku lat 90. Przez długi okres kojarzony był głównie z wykorzystywaniem kobiet w celach prostytu-cji, jako fenomen ulegający przemianom nadal nie jest do końca rozpoznany. Wiąże się to z powierzchowną wiedzą na temat tego przestępstwa. Każdy człowiek podświadomie defi niuje zjawisko. Dla większości jest to przedmiotowe traktowanie drugiego człowieka dla celów zarobkowych2. Handel ludźmi jest przestępstwem, które zazwyczaj ma chrakter transgraniczny. Na początku Polska była tylko krajem, z którego pochodziły ofi a-ry. Z czasem stałą się zarówno krajem tranzytowym, jak i docelowym3.
Handel ludźmi to zjawisko szerzące się na skalę globalną. O jego wielkości świad-czyć może również zdeterminowanie obywateli do walki z procederem. Spotykane już prawie we wszystkich krajach świata. Jego istotą jest zniewolenie prowadzące do wy-korzystania. Sprawcy manipulują ofi arą dopuszczając się różnych metod (np. poprzez zastraszenie czy też oszustwo). Czynniki te wpłynęły na to, że o handlu ludźmi mówi się również, gdy odbywa się za zgodą ofi ary. Jest to przestępstwo przeciwko konkretnej osobie, dlatego odczuwalne jest głównie przez nią samą.
Przestępstwo jest w stanie zniszczyć lub zakłócić wyznawane do tej pory wartości moralne. Zarówno skala, jak i zasięg zjawiska jest niemal niemożliwy do określenia. Tym samym nie sposób zdiagnozować, jak wpłynie ono na psychikę ofi ary. Niepodwa-żalne jednak jest, że powoduje negatywne skutki zdrowotne oraz ma znaczący wpływ na osobowość4.
Osoby, które w znacznym stopniu są narażone na stanie się pokrzywdzonymi po-chodzą zazwyczaj z rodzin ubogich lub o przeciętnej sytuacji materialnej, rodzin gdzie wystąpiły problemy alkoholowe, przemoc, brak zainteresowania ze strony rodziców czy 1 K. Janoszka, Dzieci jako ofi ary handlu ludźmi, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2016,
s. 2.
2 I. Pospiszyl, Patologie społeczne. Resocjalizacja, Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 270.
3 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Handel ludźmi w Polsce materiały do raportu 2009, Wydano w ramach realizacji Krajowego Planu Działań przeciwko Handlowi Ludźmi, Warszawa 2009, s. 129.
4 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Handel ludźmi w Polsce. Raport 2015, Materiał opracowano w Zespole do Spraw Przeciwdziałania Handlowi Ludźmi w Departamencie Analiz i Polityki Migracyjnej, Warszawa 2016, s. 23.
też wykorzystywanie seksualne5. Często ofi arami stają się również ludzie niepełnospraw-ni, samotni oraz dzieci. To najczęściej osoby niewykształcone, upatrujące polepszenia swojej sytuacji życiowej poprzez wyjazd za granicę. Nie zdają sobie często sprawy z kon-sekwencji zatrudnienia przez prywatne agencje. Dopiero po przeanalizowaniu wszyst-kich niedogodności związanych z dojazdem, zakwaterowaniem i oferowanymi warun-kami pracy są w stanie ocenić ofertę jako nieuczciwą. Zazwyczaj ciężko jest im znaleźć wyjście z trudnej sytuacji ze względu na problemy z komunikacją, szantaż ze strony sprawców. Głównym powodem, podjęcia decyzji dotyczącej nielegalnej migracji, jest chęć zdobycia lepiej płatnej i legalnej pracy.
W przypadku dzieci są to głównie sieroty, ale także małoletni, którzy ze względu na brak właściwie pełnionej opieki wychowawczej – poszukują uwagi ze strony innych dorosłych. Są oni bardziej podatni na wszelkiego rodzaju perswazje. Sprawcy poświęcają im wystarczająco dużo czasu, przez co zyskują ich zaufanie. Przestępstwo obejmuje nie tylko wykorzystywanie seksualne, ale również zmuszanie do pracy niewolniczej6.
Dla sprawców handlu ludźmi jest to doskonały sposób na stanie się majętnym. Często ze względu na słabo bądź nieprawidłowo ukształtowaną psychikę i brak poczu-cia bezpieczeństwa, poszkodowani nie chcą współpracować z organami zapobiegają-cymi zjawisku. Wynika z tego niskie ryzyko ujęcia przestępców. Do najbardziej zna-czących czynników ekonomicznych sprzyjających rozwojowi handlu ludźmi należą, zatem: bieda, bezrobocie, brak wykształcenia, wysokie zyski oraz małe ryzyko ujęcia sprawców7.
Większość werbowanych ofi ar jest nieświadoma swojego losu. Zdarzają się jednak osoby świadome. Pokrzywdzonymi nieświadomie będą osoby błędnie poinformowa-ne o rodzaju ich pracy, sposobie czy też formie podróży. Zalicza się do nich również ludzi uprowadzonych w celu sprzedaży np. do domów publicznych. Natomiast osoby świadome to takie, które do tej pory świadczyły usługi seksualne i z własnej woli go-dziły się na takie formy zarobkowania. Sprawcy posiadają wiele metod pozyskiwania poszkodowanych. Dzieli się je na etapy. Pierwszym etapem jest rekrutacja. Następnie ofi ary zachęcane są przez sprawców do realizacji ich zamiarów. Ostatnim z etapów jest urzeczywistnianie przez przestępców ustalonych planów8. Wybierają przy tym osoby najbardziej podatne. Tymi sposobami mogą być np. ogłoszenia w prasie dotyczące do-brej pracy oraz anonse matrymonialne. Znany jest również sposób polegający na rozko-chaniu w sobie ofi ary, następnie po przebyciu wszystkich etapów zniewolenia, wykorzy-5 J. Dec, Zjawisko handlu ludźmi – profi l ofi ar z Polski i z zagranicy [w:] Seksualność człowieka
obszary zainteresowań teoretyków, „Rocznik Lubuski” 2006, t. 32, cz. 2, Z. Izdebski (red.), Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 2006, s. 179.
6 K. Sawicki, Handel ludźmi, Wydawnictwo Szkoły Policji w Pile, Piła 2011, s. 13-14.
7 K. Janoszka, Dzieci jako…, s. 51.
8 I. Malinowska, J. Bryka (red.), Handel ludźmi – zapobieganie i zwalczanie. Przewodnik dla policjantów, Wyższa Szkoła Policji, Szczytno 2008, s. 11.
staniu jej w celu prostytucji lub pornografi i. Jednak o losie pokrzywdzonych decydują sprawcy. Często same ofi ary handlu ludźmi stają się przestępcami mającymi znaczący wpływ na rozwój zjawiska9.
Analizowane zjawisko przybiera wiele form. Wraz z rozwojem i zmianami zacho-dzącymi we współczesnym świecie powstają coraz nowsze rodzaje przestępstwa. Najczę-ściej występującą i najbardziej rozpoznawalną przez społeczeństwo formą handlu ludź-mi jest przymusowa prostytucja. Poszkodowanyludź-mi stają się zazwyczaj młode kobiety, zwerbowane obietnicą atrakcyjnej pracy za granicą. Niestety praca kelnerki czy też po-moc domowa często okazuje się być świadczeniem usług seksualnych. Kobiety zdając sobie sprawę z trudnej sytuacji, w jakiej się znalazły godzą się wykonywać taką pracę, tym samym całkowicie uzależniają się od sprawcy. Forma ta kojarzona jest z wykorzy-staniem kobiet jednak są przypadki, gdzie ofi arami są również mężczyźni czy też dzieci. Mężczyźni werbowani z myślą, wyjazdu za granicę w celu rozwoju kariery w modelingu czy też tancerzy w klubach nocnych10. Prostytucja dziecięca przejawia się wykorzysty-waniem dziecka w celu świadczenia usług seksualnych za jakąkolwiek formą płatności. Przy tym warto wspomnieć o pornografi i dziecięcej mającej na celu angażowanie dziec-ka w czynności mające charakter erotyczny11.
Wszystkie formy w dużym stopniu naruszają prawa człowieka. Handel ludźmi, to forma najszybciej rozwijającego się procederu przestępczego o trudnym do opisania zmiennym charakterze12. Każda metoda powoduje znaczące zmiany w sferze emocjo-nalnej i fi zycznej ofi ary. Najczęściej spotykanymi następstwami są zaburzenia psychicz-ne, niejednokrotnie skutkujące odizolowaniem się od otoczenia.
Życiu każdego człowieka towarzyszy stres – jest elementem rozwoju mechanizmów obronnych. Nie zawsze jednak łączy się z traumą. Sytuacją traumatyczną określa się śmierć bliskiej osoby, cierpienie psychiczne lub fi zyczne i przeżycie zagrożenia. Takie doznania często na dłuższy czas lub na zawsze zakłócają poczucie bezpieczeństwa. Po-krzywdzeni doznają urazu psychicznego powstałego na skutek dramatycznych zdarzeń, nazywanego traumą13. Przy prawidłowo ukształtowanej osobowości mają szansę na po-wrót do normalności, natomiast w przypadku osób z nieprawidłowo wykształconą oso-bowością jest to bardzo trudne, czasem niemożliwe – prowadzi do długotrwałego stoso-wania mechanizmów obronnych, które stają się patologiczne.
Powyższe skutki dla ofiary handlu ludźmi są tylko słowami i w zupełności nie oddają nieszczęścia, jakie spotkało te osoby. Handlarze wobec ofiar dopuszczają się strasznych czynów, które na zawsze pozostają w psychice poszkodowanych. Trage-9 R. Antonów, Handel ludźmi. Kierunki, metody i rodzaje zniewolenia ofi ar, Uniwersytet Marii
Skłodowskiej-Curie, Lublin 2014, s. 9-11.
10 U. Kozłowska, Handel ludźmi…, s. 13.
11 K. Janoszka, Dzieci jako…, s. 18-19.
12 M. Ochwat (red.), Bezpieczeństwo i prawa…, s. 237.
dia, jakiej doznali, z pewnością odmienia całe ich życie. Bardzo prawdopodobne, że wspomnienia na zawsze pozostaną w ich pamięci. W takich chwilach najważniejsza dla nich jest nie tylko pomoc organów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo pu-bliczne, ale także bliskich. Wsparcie, akceptacja oraz wyrozumiałość to bardzo waż-ne cech dla takich osób.
Trudna jest pomoc ofi arom handlu ludźmi ze względu na brak skłonności do skład-nia przez nich zeznań. Powody bywają różne. Jednym z nich jest zastraszanie ofi ar. Groź-by dotyczą nie tylko samych poszkodowanych, ale także ich rodzin. Bywa również, że sprawcy posiadają kompromitujące zdjęcia lub nagrania ofi ar. Przestępcy zawsze dążą zazwyczaj do tuszowania zdarzenia, jakiego się dopuścili. Niestety zdarzały się przypad-ki, gdy ofi ara nie poinformowała odpowiednich służb, co doprowadziło do utraty życia lub zdrowia14.
Po otwarciu granic w 1989 r. nasiliło się zjawisko związane z migracją. Niosło to ze sobą również rozwój przestępczości zorganizowanej. Wszystko miało wpływ na ewolucję handlu ludźmi15. Większość przestępstw handlu kobietami wykorzystywanymi seksual-nie w dużym stopniu łączy się z migracją w celach zarobkowych. Już wtedy identyfi ko-wano ofi ary z Białorusi, Ukrainy czy Bułgarii. Konieczne było, zatem podjęcie szybkich działań zapobiegających przestępstwom. Aby lepiej rozpoznać zjawisko, powołano wiele struktur zajmujących się problemem.
Należy wspomnieć, że zwalczanie przestępczości związanej z handlem ludźmi, ze wzglądu na wymiar transgraniczny i złożone działania sprawców, wymaga współpracy międzynarodowej. Pozwala to na szybszą wymianę informacji oraz skuteczniejszą pre-wencję. Do realizacji współpracy wykorzystuje się sieć polskich i zagranicznych ofi cerów łącznikowych oraz instytucje międzynarodowe, np. Interpol czy Europol16.
W Polsce proces zwalczania handlu ludźmi stale się rozwija. Skuteczna walka z prze-stępstwem wiąże się ze współpracą sektorów rządowych i pozarządowych. Pozwala to na dynamiczne wykrycie i efektywną pomoc ofi arom wykroczenia. Koordynacja wewnątrz instytucji oraz zapał w dążeniu do zapobiegania przestępstwu są zatem bardzo istotne. Wypracowanie wspólnych procedur, regulacji prawnych oraz przestrzeganie ich przy-czyniają się do poprawy możliwości zwalczania handlu ludźmi. Rozwój oraz wzajemna zależność instytucji doprowadziły m.in. do wzrostu świadomości zagrożenia przez oby-wateli. Państwo posiada możliwość zapobiegania zjawisku. Jednak walka z nim jest dużo trudniejsza, czego przyczyną może być np.: odmienność zdań społeczności na tematy ochrony praw człowieka.
14 http://www.ipsir.uw.edu.pl/UserFiles/File/Katedra_Socjologii_Norm/TEKSTY/Statystyka[1].pdf, dostęp 15.02.2017 r.
15 U. Kozłowska, Handel ludźmi…, s. 25.
Nie sposób oszacować liczby przypadków handlu ludźmi. Głównym powodem jest fakt, że zjawiskiem zajmują się największe i dobrze zorganizowane grupy przestępcze17. W związku z tym, zidentyfi kowane przypadki nie do końca określają rzeczywistą skalę problemu. Bardzo dużo przestępstw bada się na konkretnych sprawach, co pozwala na efektywniejszą walkę. Niestety, mając na uwadze handel ludźmi, jest inaczej, ponieważ dotychczas zdobyta wiedza nie sprzyja prewencji. Statystyki pozyskać można z różnych źródeł, co pozwala stwierdzić, że zjawisko stale rośnie18. Polska, będąc krajem tranzy-towym w dużym stopniu, narażona jest na występowanie tego typu przestępstw. Naj-częściej ofi ary pochodzące z krajów Europy Wschodniej i Azji transportowane są przez Polskę do krajów Europy Zachodniej. Eksploatacja obywateli Polskich identyfi kowa-na była również w Europie Zachodniej. Wykorzystywanie seksualne Polek kowa-najczęściej miało miejsce w Niemczech, Holandii i Włoszech. Natomiast zmuszanie Polaków do prac przymusowych zaobserwowano w Wielkiej Brytanii i Niemczech. W Polsce ofi ara-mi przestępstwa stają się głównie obywatele Ukrainy, Bułgarii, Białorusi oraz Rumunii. Poszkodowani zazwyczaj wykorzystywani są do pracy przymusowej oraz prostytucji19. Według zeznań zidentyfi kowanych osób przestępstwa, werbowani oni byli przy pomocy Internetu. Poszkodowanymi stawali się ludzie biedni i bezdomni. Zachętą natomiast naj-częściej była atrakcyjna oferta pracy wraz z zakwaterowaniem i przejazdem. Według da-nych z Raportu Eurostatu opublikowanego w lutym 2015 r., zawierającego dane z 2010--2012 r. wynika, że na terenie Unii Europejskiej rozpoznano 976 przypadków ofi ar han-dlu ludźmi z Polski. Niezależnie od wieku czy też płci, każdy może stać się ofi arą prze-stępstwa. Niewątpliwe jednak jest to, że to dzieci nadal pozostają najłatwiejszym celem dla sprawców. Z uwagi na skłonności do zawierania znajomości z obcymi oraz łatwo-wierność, większość z nich zostaje uprowadzone.
Przeważająca liczba przypadków odnosi się do wyjazdów za granice właśnie w ce-lach zarobkowych. Trudna sytuacja fi nansowa i brak pracy wśród kobiet są najczęst-szym czynnikiem determinującym wyjazdy. Problem polega głównie na niesprawdzo-nych źródłach ogłoszeń, co skutkuje staniem się ofi arą handlu ludźmi. Podobnie sytuacja wygląda wśród mężczyzn, którzy znacznie częściej niż kobiety, zmuszani są do ciężkiej niewolniczej pracy. Zależność polega przede wszystkim na predyspozycjach fi zycznych ofi ar do wykonywania danego rodzaju pracy20.
Handel ludźmi w ostatnich czasach stał się ogromnym problemem dla wielu państw europejskich. Mimo tego iż znany jest od najdawniejszych czasów, jego nasile-17 K. Janoszka, Dzieci jako…, s. 53.
18 J. Symonides (red.), Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 529.
19 Kościół Armia Zbawienia w Rzeczpospolitej Polskiej, Handel ludźmi w Polsce, Ogólny obraz, prewencja, ściganie, ochrona, partnerstwo, Warszawa 2016, s. 6.
nie nastąpiło niedawno21. Uznany został jako jedno z ważniejszych zagrożeń dla społe-czeństwa oraz organizacji państwowych. W dzisiejszych czasach wiele czynników wpły-wa na pogłębianie się zjawiska handlu ludźmi. W XXI wieku dochodzi na świecie do wielu konfl iktów wiążących ze sobą masową migrację ludności, ale również z powodów ekonomicznych czy też demografi cznych proceder handlu ludźmi będzie się nasilał. Wiedza, jaką dysponują instytucje zwalczające, jest zbyt mała, żeby określić rzeczywistą skalę problemu. Statystyki obliczane są za pomocą przestępstw stwierdzonych, a nie rzeczywistej liczby, jaka występuje. Zatem dane są szacunkowe. Przeciwdziałanie han-dlu ludźmi w dalszym ciągu pozostaje najważniejszym zadaniem polityki, celem insty-tucji rządowych i pozarządowych. Dzięki bardzo dużej liczbie osób zaangażowanych w walkę oraz stałe usprawnianie sposobów, w jaki współpracują, mówi się o dobrych rokowaniach na przyszłość.
Wykorzystywanie ofi ar nadal najczęściej występuje w formie prostytucji, pracy przymusowej oraz żebractwie, jak wynika ze statystyk, które ukazują Polskę na tle innych krajów, stale prowadzone są działania, które modyfi kują oraz dopracowują plany mające efektywniej zwalczać proceder. Tym samym ulepsza się systemy pomocy poszkodowa-nym22. Na przełomie lat w polskim prawie bardzo dużo ważnych kwestii uległo przemia-nom. Między innymi w 2010 r. w kodeksie karnym pojawiła się defi nicja handlu ludźmi. Była to i jest bardzo znacząca i potrzebna zmiana. W międzyczasie prowadzone były również działania mające na celu zapewnienie ofi arom, w tym cudzoziemcom, wszelkich praw. Opracowano wiele aktów normatywnych oraz dokumentów pozanormatywnych mających w tym kontekście niepodważalne znaczenie23. W Polsce istnieją programy, pla-ny oraz zespoły, które zajmują się zwalczaniem przestępczości, mają one bardzo duży wkład w zapobieganie, ale również w przewidywanie kierunków mogące przyczynić się do efektywniejszego zwalczania.
Organy zapobiegawcze są bardzo mocno zaangażowane w walkę. Mimo tego nadal istnieje bardzo dużo obszarów wymagających poprawy, aby stale doskona-lić systemy, jakimi posługują się organy oraz instytucje zapobiegawcze. Istotna jest poprawa działań zmierzających do zagwarantowania praw ofiarom handlu ludźmi. Głównie chodzi o pomoc psychologiczną, niezbędną, aby poszkodowani, chociaż w jakimś stopniu zaczęli funkcjonować psychicznie. Następnie pomoc materialna, 21 B. Namysłowska-Gabrysiak, Analiza orzeczeń sądowych za lata 1999-2009 w sprawach dotyczących handlu ludźmi z art. 253 k.k. oraz wybranych losowo spraw z art. 204 par. 4 k.k., Wydawnictwo Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2010.
22 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Handel ludźmi w Polsce. Raport 2015, materiał opracowano w Zespole do Spraw Przeciwdziałania Handlowi Ludźmi w Departamencie Analiz i Polityki Migracyjnej, Warszawa 2016, s. 57.
23 Grupa Ekspertów do Spraw Działań Przeciwko Handlowi Ludźmi (GRETA), Raport z wdrażania Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi przez Polskę, Strasburg 2013, s. 11.
która pomoże im stanąć na nogi24. Wszystkie organizacje prowadzą działania, które zmierzają w odpowiednim kierunku do tego, aby minimalizować zjawisko. Istnieje wiele rozwiązań, które pozwoliłyby, choć w jakimś stopniu zminimalizować zjawi-sko, jakim jest handel ludźmi. Nie zawsze jednak są one skuteczne. Bardzo dużo czasu potrzeba, aby projekt został zatwierdzony. Chcąc realizować, jakiekolwiek pla-ny, ważne jest, aby przewidzieć wszystkie możliwe uchybienia i słabości oraz dosto-sowywać je do stale zachodzących zmian. Znacząca jest każda osoba, która w jakiś sposób chce pomóc. Przeciętny człowiek poprzez reakcję i zawiadomienie odpo-wiednich służb przyczyni się do efektywniejszego zapobiegania. Dlatego tak duże znaczenie ma reakcja.
Niestety nie każdy człowiek wie, czym jest zjawisko handlu ludźmi. W ostat-nich latach świadomość społeczeństwa wzrosła, jednak nie każdy reaguje. Co zro-bić, żeby ludzie poczuli większą odpowiedzialność za ofiary przestępstwa? Potrzebne są skoordynowane działania mediów. Poprzez nagłaśnianie danego problemu ludzie poczuliby zagrożenie również wobec siebie, co doprowadziłoby do tego, żeby nie byliby obojętni na losy innych. Każdy człowiek powinien wiedzieć, czym jest handel ludźmi, jak reagować i gdzie zgłaszać. Można prowadzać zajęcia, które byłyby