Wykonywana przez strażaków-ratowników praca jest silnie powiązana z wysokim pozio-mem odczuwanego stresu. Z przeprowadzonych w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi badań, wynika, że spośród 47 zawodów, to właśnie pracownicy służb ratowniczych, a za-tem Policji, Państwowej Straży Pożarnej, czy ratownictwa medycznego, są szczególnie narażeni na silne czynniki stresujące, które niejednokrotnie przekraczają ich możliwości adaptacyjne4. W swojej pracy strażacy-ratownicy są narażeni na dwa typy stresorów: – sytuacje traumatyczne – to sytuacje poważnego zagrożenia życia, świadomość
poważ-nego zagrożenia oraz bycie świadkiem śmierci, morderstwa bądź silpoważ-nego zranienia5; – stresory chroniczne – są słabsze w swojej sile od sytuacji traumatycznych ale
cha-rakteryzują się permanentnym czasem trwania. Są nimi np. nadmierne przeciąże-nie pracą, ciążąca odpowiedzialność, przeciąże-nieprzewidywalność, czy monotonia, a także zmianowy system pracy, konfl ikty, oraz praca w nocy6.
W dzisiejszych czasach nie istnieje zawód pozbawiony w pełni konsekwencji w po-staci stresu zawodowego. Nie mniej jednak, zawód, jakim jest strażak-ratownik w swojej naturze jest wyjątkowo narażony na styczność z różnego rodzaju czynnikami stresujący-mi, lub wręcz powodującymi wystąpienie zjawiska traumy. Jako źródła stresu w przypad-ku funkcjonariuszy Państwowej Straży Pożarnej wyróżnia się:
– odpowiedzialność za życie, zdrowie oraz mienie ratowanych ludzi,
2 P. Oskwarek, M. Tokarska-Rodak, Stres w środowisku pracy strażaków, „Rozprawy Społeczne” 2017, tom 11, nr 2, Biała Podlaska 2017.
3 Zasady organizacji i funkcjonowania systemu pomocy psychologicznej w Państwowej Straży Pożarnej, Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej, Warszawa 2016.
4 N. Ogińska-Bulik, M. Kafl ik-Pieróg, Stres zawodowy w służbach ratowniczych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2005, s. 37.
5 A. Czarnecka, C. Dobrodziej, Zespół zaburzeń po stresie urazowym w służbach ratowniczych, „Przegląd Pożarniczy” 1998, nr 6, s. 20-21.
6 B. Dudek, Fizjologiczne reakcje na stres przewlekły i traumatyczny, „Medycyna Pracy” 1999, nr 6, s. 559-570.
– sytuacje zagrożenia, – sytuacje przeciążenia, – sytuacje konfl iktowe, – natłok informacyjny, – sytuacje ekstremalne7.
Przeprowadzone w lipcu 2016 r., w ramach pracy licencjackiej, badania w Jednost-ce Ratowniczo-Gaśniczej nr 1 w Bielsku-Białej, pozwalają na wykazanie podstawowych problemów, z jakimi obecnie zmierzają się strażacy-ratownicy w służbie stałej. Spośród dziewiętnastu pytań skierowanych do strażaków-ratowników, pięć dotyczyło bezpośred-nio, lub pośrednio aspektów psychologicznych. Na pytanie o odczucie stresu w związku z wykonywaną pracą 45% ankietowanych wskazało, że praca wywołuje u nich stres. Da-lej 95% przeżyło w swojej karierze zawodowej bardzo stresującą akcję ratowniczą, a 87% doznało na wskutek przeprowadzanych działań zjawiska traumy.
Za sytuacje stresujące strażacy-ratownicy uznali kolejno: pożary, wypadki z udziałem dzie-ci, widok zwłok, wypadki komunikacyjne, oraz akcje ratownicze o charakterze chemicznym.
:\SDGNL NRPXQLNDF\MQH $NFMH FKHPLF]QH :LGRN]ZáRN 3RĪDU\ :\SDGNL] XG]LDáHPG]LHFL %UDNWDNLHMV\WXDFML
Rysunek 1. Akcje ratownicze najtrudniejsze pod kątem doznanego stresu
Źródło: M. Florek, Badanie wpływu wybranych aspektów pełnienia służby w podziale bojowym
na sprawność psychospołeczną strażaków-ratowników, w kontekście systemu ratowniczego, praca
licencjacka, kps, SGSP, Warszawa 2016.
W kwestii odczucia zjawiska traumy, która defi niowana jest jako trwała zmiana w psychice spowodowana gwałtownym (trudnym do zaakceptowania), przykrym prze-życiem8, za zdarzenia powodujące wyżej wymieniony skutek, strażacy-ratownicy wy-7 A. Czarnecka, C. Dobrodziej, dz. cyt., s. 20-21.
8 Słownik Języka Polskiego, Polskie Wydawnictwo Naukowe, http://sjp.pwn.pl/slowniki/traumatyczny. html, dostęp 3.01.2017 r.
mienili: widok zwłok, zdarzenia z udziałem dzieci, wypadki komunikacyjne, pożary, oraz śmierć znanej sobie osoby.
:\SDGNL NRPXQLNDF\MQH :LGRN]ZáRN =GDU]HQLD] XG]LDáHPG]LHFL ĝPLHUü]QDQHM VRELHRVRE\ 3RĪDU %UDNWDNLHMV\WXDFML
Rysunek 2. Statystyka zdarzeń wywołujących zjawisko traumy
Źródło: M. Florek, dz. cyt.
Z przeprowadzonych w 2016 r. w bielskiej jednostce badań, wynika, iż 31% respon-dentów odczuwa stres z związku z presją nakładaną przez przełożonych (komendan-ta/dowódcę), jednakże najistotniejszym, pod kątem przeprowadzanej ankiety, okazał się być fakt, iż w ciągu całej swojej służby, żaden z ankietowanych nie korzystał nigdy z pomocy psychologa. Takie dane mogą wskazywać na błędy lub nieścisłości w systemie wsparcia psychologicznego dla strażaków-ratowników w służbie stałej.
Badania, przeprowadzone na przełomie 2014/2015 r. w Białej Podlaskiej, odnoszące się również do stresu, na, jaki są narażeni strażacy-ratownicy, pozwoliły na uzyskania równie istot-nych daistot-nych. Wynika z nich, że aż 78% ankietowaistot-nych odczuwa stres w związku z wykonywa-ną pracą, głównymi czynnikami, które powodują o jego wystąpieniu są odpowiedzialność za życie innych osób oraz działanie pod presją czasu. W tym przypadku jednak 18,2% responden-tów skorzystało z pomocy psychologa, jednakże nie wszyscy, bo 69,1% z grupy badawczej zade-klarowało zapoznanie się z wcześniej wspomnianym systemem pomocy psychologicznej PSP9. Komendach Wojewódzkich PSP pracuje w sumie osiemnastu psychologów (w tym po dwóch w województwie mazowieckim i wielkopolskim), pięciu psychologów pra-cuje w szkołach, z czego dwóch w SGSP, oraz jeden w Komendzie Głównej PSP10. To 9 P. Oskwarek, M. Tokarska-Rodak, dz. cyt.
10 C. Dobrodziej, Perspektywa Systemu Pomocy Psychologicznej w Państwowej Straży Pożarnej, Krajowe Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludności, Warszawa 2012.
daje w sumie 24 psychologów, na zatrudnionych w Państwowej Straży Pożarnej, 30 000 strażaków-ratowników11. Z przedstawionych danych wynika, że na jednego psychologa przypada 1250 strażaków-ratowników.
W przypadku wystąpienia zdarzenia mogącego wywołać traumę, zatrudnieni w Ko-mendach Wojewódzkich PSP psychologowie są dysponowani do podległych terytorial-nie jednostek. Jak wykazały przeprowadzone w JRG nr 1 w Bielsku-Białej badania, do tej pory nikt z takiej pomocy nie skorzystał, mimo że niemalże każdy opisał zdarzenie wy-wołujące stres, a aż 87% strażaków-ratowników wskazało na wystąpienie sytuacji trau-matycznej. Obecnie pomoc, jaką udziela się strażakom w służbie kandydackiej opiera się na wypełnieniu anonimowego kwestionariusza, oraz na możliwości skorzystania z po-mocy szkolnego psychologa. Akcje, w których udział biorą strażacy w służbie kandydac-kiej, nie różnią się od tych pełnionych w służbie stałej, a narażenie na stres, lub ryzyko wystąpienia zjawiska traumy, jest takie samo. Powodem, dla którego młodzi strażacy powinni być obejmowani, już w czasie szkolenia, wsparciem psychologicznym, jest fakt, że im lepiej przygotują się do współpracy ze specjalistą, tym łatwiej w przyszłości będzie im prosić o jego pomoc bądź wsparcie, bez obawy o odbiór takiego zachowania przez kolegów czy przełożonych jako oznakę słabości.