Nierówności a wzrost gospodarczy w teorii ekonomii

Charakteryzując możliwości wpływu nierównomiernego rozkładu docho-dów w społeczeństwie na wysokość stopy wzrostu gospodarczego, należy odnieść się do kanałów, przez które ta relacja może się objawiać. Wyróżniamy cztery wy-miary omawianego związku¹: niedoskonałości kredyt-rynek (ang. credit-market imperfections), ekonomia polityczna (ang. political economy), niepokój socjopoli-tyczny (ang. sociopolitical unrest) oraz stopa oszczędności (ang. savings rate).

Pierwsza z wymienionych wyżej kategorii odnosi się do asymetrii informacji i ograniczeń, które wynikają z uregulowań prawnych. Przykładowo, gospodarstwa domowe mogą mieć problem z otrzymaniem kredytu z uwagi na brak instytucji prawa, które umacniałyby ich pozycję lub ze względu na występowanie niekorzyst-nych regulacji, dotyczących postępowania w przypadku niewypłacalności. W tym kontekście podkreśla się znaczenie redystrybucji – ze względu na niedobór środków i aktywów, jednostki, które je otrzymają (w wyniku wymuszonego przepływu do-chodów) będą dokonywały inwestycji o względnie wysokiej produktywności. Dla-tego też występowanie nierówności i świadome pełnienie funkcji redystrybucyjnej przez państwo będzie sprzyjało uwolnieniu potencjału przedsiębiorczości

1 R.J. Barro, Inequality and Growth in a Panel of Countries, ,,Journal of Economic Growth” 2000, vol. 5, nr 1, s. 5.

darstw domowych oraz wzrostowi gospodarczemu². Należy tu jednak zauważyć, że nie wszystkie grupy społeczne będą mogły sobie pozwolić na przeznaczenie otrzymanych od państwa środków na cele inwestycyjne. Część gospodarstw domowych, z uwagi na bardzo trudną sytuację dochodową nie będzie mogła podjąć ryzyka związanego z przedsięwzięciem, przez co tempo wzrostu gospo-darczego nie ulegnie podwyższeniu³.

Z kolei koncepcja ekonomii politycznej wskazuje na negatywną stronę peł-nienia funkcji redystrybucyjnej przez państwo. Według tego podejścia istnieje silna zależność między rozkładem dochodów w społeczeństwie a udziałem pań-stwa w podziale efektów gospodarowania. Zakłada się, że jeżeli w danym kraju średnia wielkość dochodu przekracza medianę, a dodatkowo obowiązuje system głosowania większościowego, bardzo często kraj ten charakteryzuje się wysoką stopą redystrybucji. Taki stan rzeczy jest związany z wysokimi obciążeniami po-datkowymi, które obniżają skłonność do inwestycji. W ten sposób koncentracja dochodów może wpływać na stopę wzrostu gospodarczego w sposób negatywny⁴.

Trzeci kanał wpływu nierówności na stopę wzrostu odnosi się do koncep-cji niepokoju socjopolitycznego. Występowanie silnych nierówności dochodo-wych może skłaniać jednostki uboższe do podejmowania zachowań niezgod-nych z normami prawnymi. Po pierwsze, takie działania stanowią marnotraw-stwo zasobów pracy, które mogłyby być wykorzystane w produkcji dóbr i usług.

Po drugie, niestabilność polityczna kraju (będąca wynikiem niepokojów) znie-chęca inwestorów zagranicznych do podejmowania działalności. Te czynniki wpływają negatywnie na wysokość stopy wzrostu gospodarczego⁵.

Nierówności dochodowe mogą wpływać na indeks zmian produkcji rów-nież przez modyfikację poziomu stopy oszczędności. Zakładając, że indywidualna stopa oszczędności rośnie wraz ze wzrostem dochodu, można stwierdzić, że duża koncentracja dochodów wśród najbogatszych członków społeczeństwa sprzyja zwiększaniu oszczędności w gospodarce. To z kolei wpływa w dużym stopniu na wielkość inwestycji, które determinują wysokość stopy wzrostu gospodarczego⁶.

Przyjmując rozważania na temat kanałów charakteryzowanej zależności jako podstawę, należy wskazać, że w literaturze przedmiotu wyróżnia się za-równo negatywne, jak i pozytywne skutki występowania nieza-równości docho-dowych. Do pierwszej grupy można zaliczyć przede wszystkim podział siły

2 R.J. Barro, Inequality and Growth, s. 5‒6.

3 M. Wocial, Nierówności społeczne i wzrost gospodarczy. Krótki przegląd teorii i badań empirycznych, w: Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał ludzki i intelek-tualny, cz. I, red. M.G. Woźniak, URz, Rzeszów 2005, s. 163‒164.

4 R.J. Barro, Inequality and Growth, s. 6‒7.

5 Tamże, s. 7.

6 Tamże, s. 8.

bywczej w społeczeństwie, który umożliwia wzajemne dostosowania struktur popytu i podaży⁷. W tym kontekście można wyróżnić dwa wymiary:

 w wyniku wspomnianych dostosowań następuje stabilizacja gospodarki z uwagi na konwergencję struktur nabywania i produkcji dóbr – stabilne warunki działania sprzyjają rozwojowi działalności gospodarczej;

 siła nabywcza reaguje adekwatnie do dynamiki zmian podaży pod względem ilościowym i jakościowym, pozwalając gospodarstwom do-mowym zaspokajać szersze spektrum potrzeb; ponadto, dobra stają się bardziej dostępne, ponieważ z uwagi na zmiany technologii i efekty ska-li ich ceny relatywnie maleją; z kolei, wzrost konsumpcji sprzyja osiąga-niu wyższych stóp wzrostu gospodarczego.

Podstawą bardziej szczegółowej analizy pozytywnego wpływu nierówno-ści na wzrost gospodarczy jest rysunek 1, który przedstawia zależność między roz-kładem dochodów w społeczeństwie (wyrażonym strukturą decylową), a strukturą dóbr produkowanych przez poszczególne działy, jednocześnie odnosząc te rela-cje do sposobu funkcjonowania systemu finansowego. Wykres należy czytać w sposób następujący: przykładowo, na zakup żywności podstawowej mogą sobie pozwolić wszyscy członkowie społeczeństwa, podczas gdy mieszkania wyższego standardu są dostępne tylko dla niektórych grup. Wykładnicza funkcja oszczędności, która została nałożona na wykres wyraża wzrost tej wielkości wraz z przyrostem poziomu dochodów. Rolą systemu finansowego, który rów-nież został uwzględniony na wykresie jest zapewnienie możliwości przepływu tych środków do gospodarki w taki sposób, aby mogły zostać wykorzystane jako czynnik produkcji⁸.

Analizując rysunek 1., należy zauważyć, że największe oszczędności gene-rują grupy konsumentów o najwyższych dochodach. Przepływ tych środków umożliwia wzrost produkcji dóbr, które zaspokajają potrzeby jednostek mniej zamożnych. Przyrost produkcji jest z kolei, związany z wyższym wzrostem go-spodarczym. Chęć osiągnięcia wysokiej stopy oszczędności w gospodarce mo-głaby być zatem argumentem na rzecz dużej koncentracji dochodów. Należy jednak pamiętać, że opisana zależność może wystąpić tylko w sytuacji, gdy sto-pień nierówności nie przekroczy pewnego poziomu, przy którym popyt efek-tywny ze strony uboższej części społeczeństwa przestaje być na tyle duży, by cała produkcja została sprzedana. Z drugiej strony, rozkład dochodów nie może być zbyt równomierny, ponieważ konsekwencją takiego stanu rzeczy jest rezy-gnacja z innowacji z uwagi na wysoką cenę⁹.

7 J. Żyżyński, Progresywny system podatkowy jako czynnik spójności ekonomicznej go-spodarki, w: Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. W kontekście spójności spo-łeczno-gospodarczej, red. M.G. Woźniak, URz, Rzeszów 2008, s. 160.

8 Tamże, s. 160.

9 Tamże, s. 161.

Warunkiem wystąpienia wskazanych powyżej pozytywnych konsekwencji nierówności dochodowych jest sprawne funkcjonowanie systemu finansowego.

Transfer oszczędności kreowanych przez grupy zamożniejsze umożliwia: rozwój technologii, spadek kosztów itp., co sprzyja relatywnemu tanieniu dóbr i wzro-stowi ich dostępności dla większej części społeczeństwa. Dzięki temu następuje wzrost produkcji tych towarów, równoznaczny z przyspieszeniem tempa wzro-stu gospodarczego¹⁰.

Rys.1. Wysokość dochodów i oszczędności a rozkład konsumpcji dóbr Źródło: J. Żyżyński, Progresywny system podatkowy, s. 160.

W literaturze przedmiotu podkreśla się również, że nierówności docho-dowe mają wpływ na zaangażowanie członków społeczeństwa w dostarczanie dóbr publicznych. Ta zależność może być rozumiana w dwojaki sposób, przy czym należy zauważyć, że jest ona charakterystyczna dla społeczeństw nieegali-tarnych w dużym stopniu. Po pierwsze, grupy o wyższych dochodach angażują się w dostarczanie dóbr publicznych, ponieważ z uwagi na silne zróżnicowanie w tego typu zbiorowościach odnoszą większe korzyści z jakichkolwiek działań niż w społeczeństwach o niższej koncentracji dochodowej. Ponadto, takie za-chowania niwelują niezadowolenie uboższych warstw społecznych, co sprzyja stabilności gospodarki i napływowi inwestycji. Po drugie, wyróżniając dwie za-sadnicze warstwy społeczne, lepiej sytuowaną i uboższą, należy wskazać, że

10 J. Żyżyński, Progresywny system podatkowy, s. 160.

każda z nich dysponuje w większym stopniu innym zasobem. Bogatszych cha-rakteryzuje relatywnie niski alternatywny koszt kapitału, biedniejszych – względnie niski alternatywny koszt pracy. Duży stopień nierówności uwypukla różnice w wyposażeniu w zasoby, co skłania jednostki do współpracy, pozwala-jąc tym samym na osiągnięcie dodatkowych korzyści (np. z tytułu transferu wie-dzy)¹¹. Jest to czynnik, który wpływa na efektywność produkcji, a tym samym – na wysokość stopy wzrostu gospodarczego.

Do pozytywnych aspektów nierówności można zaliczyć również ich funk-cję motywującą. Jednostki ubogie (relatywnie lub bezwzględnie), widząc dy-stans do zamożnych warstw społecznych, będą chciały podejmować działania, mające na celu osiągnięcie wyższych dochodów. Ich działania, prowadzące do wzrostu konsumpcji, a pośrednio również do wzrostu oszczędności (z uwagi na wzrost skłonności do oszczędzania wraz ze wzrostem dochodu)¹² będą dodatnio wpływały na poziom produkcji dóbr i usług.

W literaturze przedmiotu dużo więcej uwagi poświęca się negatywnym skutkom nierówności, jednakże w tym kontekście zwraca się uwagę przede wszystkim na długookresową i trwałą koncentrację dochodów. Wskazuje się trzy sfery wpływu nierównomiernego rozkładu dochodów na wysokość produk-cji i stopę jej wzrostu¹³:

 niestabilność społeczno-polityczna – występowanie dużego zakresu lub głębokości nierówności, a także ich wzrost prowadzą do napięć w rela-cjach społecznych; te, z kolei, mogą powodować wzrost ryzyka prowa-dzenia działalności gospodarczej oraz wzrost (podnoszenie) stóp procen-towych (z uwagi na chęć zwiększenia napływu kapitału zagranicznego) – blokuje to wzrost produkcji; ponadto, odmienność poglądów między warstwami o różnym statusie materialnym ogranicza efektywność spo-łeczną z uwagi na trudności w stworzeniu sprawnych instytucji¹⁴;

 transferowe wydatki państwa – uboższe warstwy zróżnicowanego społe-czeństwa przyjmują często postawę roszczeniową, stawiając państwu wy-magania niwelacji nierówności poprzez rozszerzenie zakresu pełnionej funk-cji redystrybucyjnej; z kolei, zwiększanie wydatków publicznych (ze względu na zwiększanie transferów) wymaga wzrostu dochodów budżetowych, co również może się okazać niekorzystne ze względu na wywołany podnosze-niem podatków efekt wypierania inwestycji prywatnych (ang. crowding-out)¹⁵,

11 R. Debraj, Development economics, w: New Palgrave Dictionary of Economics, red. L. Blume, S. Durlauf, Palgrave Macmillan, New York 2007, s. 16.

12 J. Żyżyński, Progresywny system podatkowy, s. 160.

13 P.H. Mo, Income inequality and economic growth, ,,Kyklos” 2000, vol. 53, nr 3, s. 302‒310.

14 R. Debraj, Development economics, s. 17.

15 G. Bertola, Factor shares and savings in endogenous growth, ,,The American Eco-nomic Review” 1993, vol. 83, nr 5, s. 1196‒1197.

 kapitał ludzki – wysoki stopień koncentracji dochodów uniemożliwia warstwom uboższym podnoszenie kwalifikacji z uwagi na brak środków finansowych; powoduje to stagnację w zakresie zmian jakości zasobu pracy, a nawet jego relatywną degradację (z uwagi na postęp technicz-ny i w dziedzinie wiedzy).

Znaczenie teorii kapitału ludzkiego dla rozważań na temat omawianej za-leżności charakteryzują m.in. Persson i Tabellini¹⁶. Zauważa się, że w krajach, w których mamy do czynienia z poważnymi napięciami na tle podziału docho-du, decyzje polityczne dotyczące norm prawnych i wysokości podatków ograni-czają zazwyczaj możliwość indywidualnej alokacji środków¹⁷, np. na cele zwią-zane ze zdobywaniem kwalifikacji. Częściowo blokowane są zatem możliwości akumulacji wiedzy i podnoszenia kapitału ludzkiego, a przez to tempo wzrostu gospodarczego ulega zmniejszeniu.

Problem w zakresie akumulacji kapitału ludzkiego pojawia się również wów-czas, gdy inwestycje w podnoszenie kwalifikacji są związane z koniecznością zacią-gnięcia kredytu. W warunkach niedoskonałej informacji warunkiem koniecznym dla tej czynności jest posiadanie aktywów. Większość gospodarstw domowych nie jest w stanie zapewnić takiego zabezpieczenia, przez co akumulacja wiedzy jest ograniczona¹⁸. Ponadto, nie bez znaczenia pozostaje kwestia spłacenia odsetek.

Badania wskazują, że w gospodarkach, w których inwestycje w wykształcenie są oparte o kredyty mamy do czynienia z niższymi stopami wzrostu gospodarczego¹⁹.

W krajach rozwijających się dla zależności między nierównościami do-chodowymi, stopą wzrostu gospodarczego i poziomem kapitału ludzkiego zna-czenie ma również stopa dzietności, której egzogeniczny charakter zanegowały liczne badania empiryczne^20,21. Model, który obrazuje wspomnianą zależność zaproponowali M. Doepke i D. de la Croix²², zauważając, że poziom wykształcenia

16 T. Persson, G. Tabellini, Is inequality harmful for growth? Theory and evidence, Work-ing Papers, nr 3599, National Bureau of Economic Research, Cambridge 1991, s. 1‒3.

17 Istnienie restrykcyjnych przepisów wynika z chęci utrzymania władzy przez instytucje polityczne (częściowy lub całkowity brak demokracji), która często współwystępuje z dużym zróżnicowaniem dochodowym (oba te zjawiska są związane z niskim pozio-mem rozwoju społeczno-gospodarczego).

18 J.E. Stiglitz, A. Weiss, Credit rationing in markets with imperfect information, ,,The American Economic Review” 1981, vol. 71, s. 393‒409.

19 K. Deininger, L. Squire, New ways of looking at old issue: Inequality and growth, ,,Journal of Development Economics” 1998, vol. 57.

20 G. Becker, R. Barro, A reformulation of the economic theory of fertility, Working Pa-per, nr 1793, National Bureau of Economic Research, Cambridge 1986, s. 39‒41.

21 M. Kremer, D. Chen, Income-Distribution Dynamics with Endogenous Fertility, ,,The American Economic Review” 1999, vol. 89, no. 2, s. 192‒195.

22 M. Doepke, D. de la Croix, Inequality and Growth: Why Differential Fertility Matters, Working Paper, UCLA, Los Angeles 2001, s. 2‒3.

ma wpływ na liczbę dzieci w rodzinie (w sposób negatywny), a ta z kolei oddzia-łuje na przeciętną wielkość środków finansowych, które mogą być przeznaczo-ne na edukację każdej jednostki (ta zależność jest charakterystyczna przede wszystkim dla uboższych warstw społecznych). Ograniczenie akumulacji kapita-łu ludzkiego w kolejnych okresach nie sprzyja osiąganiu wysokiego tempa wzro-stu gospodarczego.

Co więcej, duży zakres nierówności dochodowych ogranicza możliwość stymulowania wzrostu gospodarczego przez państwo. Przykładowo, liberaliza-cja cen (związana zazwyczaj z ich wzrostem) w branży wodno-kanalizacyjnej lub energetycznej zwiększyłaby opłacalność dokonywania inwestycji w tych sekto-rach. Państwo nie może jednak zrezygnować z regulacji cen, ponieważ ich wzrost spowodowałby pozbawienie dużej części społeczeństwa dostępu do dóbr i usług publicznych²³.