Znaczenie sektora finansowego

O pieniądzu – zwłaszcza w sytuacjach kryzysu – można myśleć w zupełnie innej kategorii. W wyniku rewolucji informacyjnej, współczesny pieniądz – w postaci papierowej – stał się namiastką krążącego – w ogólnoświatowej

11 J.T. Salerno, Wyprane pieniądze, [https://mises.org/library/laundered-money] do-stęp: 1.07.2012.

12 Tamże.

spodarce – pieniądza elektronicznego. W ujęciu zasobowym pieniądz elektro-niczny wielokrotnie przewyższa pieniądz papierowy, a jego elektroniczna forma powstaje, pomnaża się i osiada głównie w sferze finansowej, co nadaje jej cha-rakter obiegu zamkniętego¹³. W ciągu dekady przed kryzysem finansowym lat 2007-2008, globalne aktywa finansowe¹⁴ podwoiły się, natomiast wartość transakcji dotyczących akcji, obligacji, rynku forex i derywatów wzrosła niemal czterokrotnie, do 26-krotności globalnego PKB. Stworzony w sferze finansowej sztuczny kapitał znalazł ujście w produktach subprime, które w wyniku sekury-tyzacji umożliwiły dodatkową kreację monetarną¹⁵. Na proces tak radykalnego wzrostu znaczenia sektora finansowego w gospodarce światowej¹⁶ zwróciło uwagę wielu autorów¹⁷. Zjawisko to – zapoczątkowane jeszcze w latach 70. i 80.

XX w., przy sprzyjających warunkach deregulacji i liberalizacji systemu wego – wyraźnie pokazuje analiza wolumenu transakcji na rynkach finanso-wych. Szacuje się, że:

 od 1973 – 1975 r. wolumen takich transakcji wzrósł około 80 razy, a do 2005 r. około 150 razy¹⁸;

 obroty na globalnym rynku walutowym w 2007 r. były 70 razy wyższe aniżeli wartość światowego handlu i bezpośrednich inwestycji zagra-nicznych lat 70. XX w.;

 łączne zadłużenie sektora prywatnego (corporate) w USA zwiększyło się z ok. 50% PKB w 1947 r. do ok. 280% PKB w 2007 r.¹⁹

 w USA udział sektora finansowego w PKB zwiększył się z 2,5% w 1947 do 8,2% w 2008 r.

 kredyt w sektorze prywatnym wzrósł z blisko 4% PKB w 1980 r. do po-nad 16% w latach 2008-2009;

 w Wielkiej Brytanii zadłużenie sektora prywatnego wzrosło z 60% PKB w 1985 r. do 130% PKB w 2008 r.²⁰

13 H. Zadora, T. Zieliński, Pieniądz współczesny a kryzysy finansowe, Difin, Warszawa 2012, s. 8.

14 Globalne aktywa finansowe opisane za pomocą kapitalizacji giełd, wartości rynku obligacji oraz sum bilansowych sektora bankowego i ubezpieczeniowego.

15 H. Zadora, T. Zieliński, Pieniądz, s. 9.

16 Proces ten określany jest jako finansjalizacja.

17 M.in. Stockhamer (2004), Palley (2007), Ratajczak (2012), Zadora i Zieliński (2012).

18 J. Żyżyński, System finansowy a gospodarka realna: między służebnością a wyobco-waniem, „Ekonomista” 2006, nr 4, s. 531.

19 A. Turner, What do banks do? Why do credit booms and bust occur and what can public policy do about it? w: The future of finance and the theory that underpins it, LSE, London 2010, (Chart 5) s. 53.

20 W. Małecki, Przemiany sektora bankowego i ich konsekwencje, Ekonomista, PAN, 2014, nr 4, s. 468‒469.

Problem współczesnego, światowego długu wiąże się z nowoczesnymi in-strumentami finansowymi, które również oparte są na długu i bez ciągłej jego kreacji nie mogą sprawnie funkcjonować. Sytuacja ta nie jest problemem jednej wielkiej instytucji czy państwa. Dług ogarniający kolejne rządy i gospodarki powstaje w wyniku samonapędzającej się spirali. Już tylko między 2010 a 2011 r. zadłużenie sektora publicznego USA zwiększyło się o 2,6 bln dolarów, a po-trzeby bieżącej obsługi długu są dużo większe. Kolejnym przykładem są kraje G20, które w 2009 r. zaciągnęły pożyczki na 5,3 bln dolarów, w 2010 r. rządy 15 dużych krajów pożyczyły blisko 10 bln dolarów, a w 2012 r. kolejne pożyczki sięgnęły 8 bln dolarów²¹. Na kryzys bankowy jako przyczynę każdego zadłużenia wskazuję C. Reinhart i K. Rogoff²². Zacieśnienie polityki pieniężnej, uzasadniane monetarystycznym podejściem, stworzyło ograniczenia kreacji pieniądza, a wo-bec nieustannego popytu na pieniądz, zwłaszcza w fazie koniunktury, został on zastąpiony długiem. W tak ukształtowanym systemie, bank centralny posiada monopol na emitowanie banknotów, które są identyczne z rządowymi pie-niędzmi papierowymi i dlatego stały się „standardem” monetarnym kraju. Emi-sja pieniądza papierowego przez banki centralne umożliwia dalszą kreację pie-niądza bezgotówkowego, a rządom kreowanie długu w postaci zobowiązań, które muszą być spłacone tym pieniądzem. W istocie są to tylko inne drogi two-rzenia tego samego pieniądza – fiat money²³. Uwaga ekonomistów i polityków po każdym kryzysie zadłużenia skupia się na poszukiwaniu najlepszych dróg wyjścia. Problem jednak w tym, że nie ma prostego i bezbolesnego rozwiązania, gdyż w grę wchodzą koszty społeczno-ekonomiczne i polityczne.

Najpoważniejszym zagrożeniem dla funkcjonowania w społeczeństwie pieniądza narodowego jest utrata do niego zaufania, co prowadzi do upadku pieniądza wywołując hiperinflację. Zjawisko to (jak opisano powyżej) charakte-ryzuje się zarówno gwałtownym wzrostem ilości pieniądza w obrocie, jak i szybko zmieniającymi się cenami towarów i usług. Przy takim scenariuszu do-chodzi do katastrofy gospodarki, czyli odrzucenia przez społeczeństwo bezwar-tościowego pieniądza i podjęcia prymitywnej wymiany – towaru za towar. W tej sytuacji, aby wyprowadzić państwo z gorączki hiperinflacji, władze państwa podejmują zdecydowane działania kosztownej i radykalnej reformy stabilizacji finansów państwa, która z kolei prowadzi do spadku produkcji i wzrostu bezro-bocia. Hiperinflacja jest skrajną postacią choroby, na jaką może zapaść współ-czesny pieniądz i której zatrzymanie i odwrócenie jest zwykle dla społeczeństwa brzemienne w skutkach. Wystarczy przyjrzeć się wydarzeniom w Grecji i bliżej poznać problemy związane z niewypłacalnością państw, by dostrzec, jakie niosą koszty społeczne.

21 T, Gruszecki, Świat na długu, KUL, Lublin 2012, s. 21.

22 C. Reinhart, K. Rogoff, This Time is Different, Princeton, Oxford, 2010.

23 T. Gruszecki, Pieniądz bez gwarancji, „Gazeta Bankowa”, kwiecień 2012, nr 4(1132), s. 45.

W historii zdarzały się i zdarzają bankructwa i afery bankowe, których przyczyny były różne – od rzeczywistych defraudacji do pomównień i plotek.

Analiza poszczególnych przypadków skłania do zastanowienia, na ile niesku-teczność rozwiązań instytucjonalnych, niewłaściwe metody audytu, albo czyn-niki efektu domina stały się przyczyną tych zjawisk, a na ile było to świadome, celowe i nieetyczne działanie sprawców tych afer. Rozmiary obecnego kryzysu, a przede wszystkim zagrożone oszczędności milionów klientów zmusiły władze państw do interwencji i działań pomocowych na niespotykaną dotąd skalę²⁴. 4. Waluty lokalne

Powyższe wydarzenia sprawiają, że społeczeństwo coraz bardziej świa-dome choroby obecnego systemu oraz jego konsekwencji samo poszukuje roz-wiązań, które pozwolą mu na przetrwanie w warunkach kryzysu. Jednym z nich i coraz częściej stosowanym są alternatywne waluty lokalne, które dzisiaj funk-cjonują obok pieniądza państwowego.

Ich historycznym przykładem wartym przypomnienia jest miasteczko Wörgl w Austrii, które przy użyciu lokalnej waluty pokonało problemy depresji w czasie wielkiego kryzysu lat trzydziestych XX w.²⁵. Okres ten był ogromnie trudnym nie tylko dla sfery gospodarki realnej, lecz także dla stosunków mone-tarnych. Zmianie uległy warunki, w których system waluty złotej mógł efektyw-nie funkcjonować. Deflacja powodowała nasileefektyw-nie interwencjonizmu państwo-wego, a ochrona własnego rynku wywoływała coraz większy protekcjonizm (zobrazowany wojnami celnymi)²⁶. Sytuacja miasteczka Wörgl nie odbiegała od ówczesnego położenia gospodarki narodowej. Charakterystyczne jej cechy to:

wzrost bezrobocia, stagnacja, zniszczona infrastruktura, pusty skarbiec, kurczą-ca się baza podatkowa, coraz wolniej cyrkulujące w obiegu pieniądze. Aby po-budzić miasteczko do życia i ulżyć jego mieszkańcom, burmistrz Wörgl wyemi-tował serię numerowanych „certyfikatów za pracę” o łącznej wartości 5000 szylingów i wprowadził je do obrotu. Już wkrótce, w wyniku emisji lokalnego pieniądza, którym można było regulować należności nie tylko w sklepach, ale i urzędach, udało się przełamać zastój gospodarczy, a nawet osiągnąć rozwój.

Nowy system funkcjonował na zasadzie demurrage, tzn. ujemnej stopy procen-towej. Oznaczało to, że co miesiąc pieniądze traciły określony procent swojej wartości, jeśli nie zostały puszczone w obieg. To przyczyniło się do szybkiej cyr-kulacji pieniądza, gdyż ludzie woleli szybciej spłacać zobowiązania, żeby tylko nie płacić nawet niewielkiej opłaty demurrage. W ciągu roku, wartością 5000 szylingów w postaci certyfikatów obrócono 463 razy, a zwykłą walutą jedynie

24 T. Gruszecki, Pieniądz bez gwarancji, s. 14.

25 Przykład ten opisuje wielu autorów.

26 T. Gruszecki, Pieniądz w dziejach gospodarczych Polski, KUL, Lublin 2003, s. 70.

213 razy. W efekcie, wytworzono dobra i usługi o łącznej wartości 2,3 mln szylin-gów, znacząco spadło bezrobocie, poprawie uległ stan infrastruktury miejskiej.

Ten sukces gospodarczy zainspirował inne społeczności lokalnych do podjęcia podobnych działań, ale przeciwdziałanie sił centralistycznych posiadających mo-nopol na emisję pieniądza doprowadziły do przerwania eksperymentu. Podobna sytuacja spotkała prowincję Alberta w Kanadzie, która w połowie lat trzydzie-stych XX w. próbowała wprowadzić „deprecjonującą się walutę”, lecz i w tym przypadku centralny rząd zakazał podejmowania działań w tym zakresie²⁷.

Obecne waluty alternatywne nazywane walutami lokalnymi lub regional-nymi, podobnie jak podmioty ekonomii społecznej również funkcjonują w nie-wielkich społecznościach lokalnych, takich jak gmina, powiat, miasto czy nawet dzielnica. Powstają zwykle w wyniku kryzysu gospodarczego, na obszarach o wy-sokiej stopie bezrobocia, gdzie brakuje dopływu pieniądza narodowego w postaci gotówki. Ich skuteczność potwierdzają liczne przykłady.

W Europie w tym zakresie dominują Niemcy, u których można znaleźć około 40 regionalnych walut²⁸. Najczęściej wchodzą one w skład ogólnokrajo-wej sieci Regiogeld²⁹, która oferuje wsparcie i pomoc przy podejmowaniu przez miasto lub gminę takich inicjatyw. Na stronie internetowej Regiogeld przedsta-wia m.in. koncepcje regionalnej waluty, opisuje klasyczny pieniądz i jego system odsetkowy, przedstawia aktualne inicjatywy w zakresie wprowadzania podob-nych inicjatyw itp. W obszarze aktualnie prowadzopodob-nych eksperymentów z wol-nym pieniądzem najbardziej znane są: chiemgauer, sterntaler, havelblüte i urstrom-taler, oraz zakorzenione we wspomnianej inicjatywie Regiogeld: rheingold i engelgeld. Wszystkie one mają pokrycie w euro lub odpowiednim świadcze-niu. Ważną rolę w sieciowym projekcie odgrywają miejsca wydawania regio-nalnego pieniądza (banki, wybrani przedsiębiorcy i sklepy, odpowiednie biura stowarzyszenia Regiogeld), które umożliwiają szybką i nieskomplikowaną wy-mianą na walutę komplementarną. Poza tym, pożyteczną rolę pełnią opłaty obiegowe, tzw. znaczki chroniące przed utratą wartości oraz udział lokalnych przedsiębiorstw jako gwaranta sukcesu Regiogeld.

W Saksonii-Anhalt, od 2004 r. w obrocie funkcjonuje urstromtaler, wpro-wadzony w celu wsparcia lokalnej wytwórczości jako przeciwwagi dla dużych koncernów i sieci supermarketów. Korzysta z niej ok. 200 firm. Urstromtalerem można płacić w sklepach, piekarniach, kwiaciarniach, restauracjach.

27 J. Reichel, Rzecz o pieniądzu dla lokalnych społeczności, czyli małe jest najpiękniejsze, Biblioteka „Zielonych Brygad” nr 19, wyd. 1, Zielone Brygady, Kraków 1997, [http://www .zb.eco.pl/bzb/19/index.htm].

28 Od 2002 r. w wielu krajach związkowych w Niemczech zaczęły, jak spod ziemi, wyra-stać dziesiątki lokalnych walut [http://www.spiegel.de/wirtschaft/service/regiogeld-ein-waehrungsmodell-ist-gescheitert-a-844830.html].

29 Regiogeld.de

W 2003 r., w Prien am Chiemsee w Bawarii, wprowadzono do obiegu chiemgauera, na który jeszcze tego samego roku wymieniono ponad 68 000 euro, a w roku 2012, było to już blisko 2 000 000 euro. Od czasu funkcjonowa-nia lokalnego pieniądza, obroty sięgnęły 5,1 milionów euro. W 2010 r. urucho-miono w lokalnej walucie mikrokredyt o wysokości 20 000 chiemgauerów.

W 2013 roku w lokalnej walucie można było płacić u blisko 600 przedsiębior-ców. Szacuje się, że około 2,5 tysiąca osób regularnie płaci tą walutą³⁰.

Utrzymanie lokalnego banknotu w obiegu wymaga opłacenia przez jego posiadacza swego rodzaju podatku, tzw. demurrage (przestój), którego twórcą był Silvio Gesell, niemiecki handlowiec, teoretyk finansowy, reformator socjalny i założyciel nauki o wolnej gospodarce³¹. Głównym celem jego działań była go-spodarka funkcjonująca bez zakłóceń i wahań koniunkturalnych oraz sprawiedli-wy porządek społeczny. Z tego względu wzywał do utrzymywania stabilnej warto-ści pieniądza związanej z płynnymi kursami walut i zniesienia pokrycia pieniądza w złocie. Oznaczało to uwolnienie podaży pieniądza od rezerw złota banków centralnych, jak też zniesienie obowiązku wymienialności pieniądza w stosunku do złota. Dopiero przez zapewnienie ciągłego obiegu wolnym pieniądzom Gesell uważał, że możliwe będzie sterowanie jego podażą tak, aby siła nabywcza pienią-dza, a tym samym ceny, pozostały stabilne. Jego zdaniem, bank centralny powi-nien być pozbawiony prawa do emisji banknotów, a prawo to powinno być prze-kazane niezależnej izbie walutowej. Gesell wyjaśniał, że kontrolowanie ilości pie-niędzy może się odbywać poprzez dodrukowywanie banknotów w przypadku ich braku, a w przypadku ich nadmiaru – palenie ich. Wówczas nie byłoby tak ogromnych wahań w gospodarce, a niepokoje społeczne z powodu wysokiego bezrobocia byłyby trwale wyeliminowane. W uzupełnieniu do elastycznych kur-sów walut, Gesell zaproponował utworzenie międzynarodowego stowarzyszenia płatniczego (International Valuta-Assoziation, IVA) i wprowadzenia waluty mię-dzynarodowej zabezpieczającej obieg. W ten sposób chciał ułatwić międzynaro-dowy ruch płatniczy i uniezależnić go od istniejących na rynku walut. Będąc prze-ciwnikiem gospodarki opartej na odsetkach, po zakończeniu pierwszej wojny światowej wypowiedział prorocze słowa: Trotz des heiligen Versprechens der Völker, den Krieg für alle Zeiten zu ächten, trotz der Rufe der Millionen: „Nie wie-der Krieg!“, entgegen all den Hoffnungen auf eine schöne Zukunft, muss ich sa-gen: wenn das heutige Geldsystem, die Zinswirtschaft, beibehalten wird, so wage ich es, heute zu behaupten, dass es keine 25 Jahre dauern wird, bis wir vor einem neuen, noch furchtbareren Krieg stehen!³²

30 Ann-Kristin Mennen, Regionalwährungen: Mit Chiemgauer gegen den Euro-Crash, Spiegel-Online Wirtschaft, dostęp: 11.11.2014.

31 [http://de.wikipedia.org/wiki/Silvio_Gesell], dostęp: 11.11.2014.

32 Mimo świętej obietnicy narodów, potępienia wojny po wsze czasy, mimo okrzyków milionów: Nigdy więcej wojny! wbrew wszystkim nadziejom na piękną przyszłość, muszę

Dwa lata po śmierci Silvio Gesella (1930), w okresie Wielkiego Kryzysu podjęto z sukcesem (wyżej opisane) działania w Wörgl w Tyrolu oraz w Schwa-nenkirchen w Bawarii, zmierzające do uwolnienia pieniądza. Również na wyspie Norderney przeprowadzono akcję wära – wolnego pieniądza. Takie akcje mogły złagodzić społeczeństwu najgorsze skutki kryzysu światowego, gdyż tam, gdzie się je stosuje zwykle obniża się bezrobocie, poprawia lokalna koniunktura, od-budowuje infrastruktura, zawiązują się ściślejsze więzi społeczne. Dzięki walu-cie lokalnej pieniądz jest podtrzymywany w obiegu, wpływa na wzrost obrotu i generuje wzrost gospodarczy w lokalnych społecznościach. Posiadacze lokal-nej waluty są zachęceni do kupowania lokalnych towarów i usług w lokalnych placówkach. Z tych jasnych zalet zainteresowanie tymi rozwiązaniami było w rzeczywistości wielkie. W celu pokonania gospodarczego kryzysu, z Francji wyruszył minister finansów, a późniejszy premier Édouard Daladier do Wörgl.

Również w USA, Irving Fisher proponował amerykańskiemu rządowi – choć na próżno – podobne rozwiązanie z nazwą stamp scrip. Jednakże emisja znaków pieniężnych została prawnie powierzona bankom centralnym, które wpłynęły na zakazanie prowadzenia akcji takich jak w miasteczku Wörgl. Na skutek tych działań sytuacja ekonomiczna ludności w czasie Wielkiego Kryzysu ponownie znacznie się pogorszyła, a ponad 200 zaplanowanych projektów w społeczno-ściach w Austrii, Niemczech i Szwajcarii musiało zostać wówczas przerwanych³³.

Obecnie takie inicjatywy przeżywają rozkwit w wielu krajach europej-skich. Ecoroma funkcjonuje we Włoszech, tyroler stunde w Austrii, a WIR w Szwajcarii, w Hiszpanii ECO (od października 2012 r.), a w Polsce dobry (od stycznia 2014 r.). Wszystkie systemy waluty lokalnej – choć różnią się nieco między sobą – mają jeden wspólny cel: wzmocnienie regionu, by zapobiec utra-cie siły nabywczej, pozostawionej sobie samej społeczności.

Z początkiem światowego kryzysu gospodarczego lat 2008-2009, idea za-pewnienia obiegu pieniądza – wg koncepcji Silvio Gesella z negatywną stopą procentową – została ponownie podjęta w różnych miejscach. Członek Zarządu Europejskiego Banku Centralnego Benoît Cœuré, w maju 2014 r.³⁴ przyznał, że możliwe są ujemne stopy procentowe w strefie euro i na taką ewentualność jest ona przygotowana zarówno pod względem technicznym, jak i prawnym.

Oczywiście mocno ujemne stopy mogłyby dotknąć posiadaczy depozytów, ale gdyby stopa depozytowa była tylko nieco poniżej zera, to wcale nie musieliby tego odczuć, natomiast dla banków byłaby to zachęta do pożyczania.

powiedzieć: jeśli dzisiejszy system monetarny zachowa gospodarkę odsetkową – ważę się to dzisiaj twierdzić, że nie minie 25 lat, a staniemy przed nową, jeszcze straszniejszą wojną.

33 J. Reichel, Rzecz o pieniądzach.

34 Wywiad Gazety Wyborczej z Benoît Cœuré, członkiem Zarządu EBC z 16 maja 2014. [http://w ww.ecb.europa.eu/press/inter/date/2014/html/sp140524_1.pl.html], dostęp: 16.11.2014.

Jak donosi „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, pierwszy w Niemczech Skat-bank w Turyngii – bezpośrednio zależny od Volks i Raiffeisen Bank Altenburger Land – wprowadził ujemne oprocentowanie szczególnie wysokich oszczędności³⁵. Od 1 listopada dotyczy to kwot – większych niż 500 000 euro – ulokowanych na rachunkach depozytowych. Powyżej tego progu dotychczas nie płacono żadnych odsetek, ale w przyszłości będzie pobierane negatywne oprocentowanie 0,25%.

Według informacji portalu internetowego Verivox niektóre firmy w Niemczech musiały już przed kilkoma tygodniami płacić takie „odsetki karne” na saldzie do-datnim. Teraz to samo dotknie klientów indywidualnych. Jak tłumaczą bankowcy.

Krok ten uzasadnia polityka Europejskiego Banku Centralnego dotycząca stopy procentowej³⁶. W tej sytuacji praktyki takie nie będą należały do rzadkości.

Czy klienci banków będą poszukiwać innych rozwiązań, będących najlep-szą formą obrotu pieniężnego, a zarazem tezauryzacji? Nieco inne rozwiązanie, odmienne od lokalnych walut oferuje typowo wirtualna waluta o zasięgu glo-balnym, jakim jest bitcoin.