Zjawisko transmisji kryzysów

Obecne uwarunkowania rynkowe w dość istotny sposób determinują rozwój społeczno-gospodarczy poszczególnych państw. Postępująca globalizacja oraz jej następstwa w postaci liberalizacji przepływu osób, dóbr i kapitału po-wodują, że wszelkie zjawiska występujące w danym kraju mogą być przyczyną określonych konsekwencji w innym. Jednym z takich czynników jest występo-wanie kryzysów, które można definiować jako okresowe zwolnienie aktywności gospodarczej². Należy zauważyć, że kryzysy towarzyszą rozwojowi gospodarek od wieków, lecz w ostatnich latach można zaobserwować wzrost ich częstotli-wości, jak również głębokości. Ponadto, można zaobserwować, że spowolnienie gospodarcze występuje w różnych krajach w tym samym czasie, nawet w przy-padku kiedy państwa są od siebie znacznie oddalone. W związku z tym, w celu wyjaśnienia tego zjawiska w literaturze przedmiotu pojawiły się koncepcje, zgodnie z którymi kryzys może być transmitowany z jednego państwa do dru-giego. Proces ten można określić mianem zarażania (contagion). Wielu autorów używa obu terminów zamiennie. Jednak z teoretycznego punktu widzenia może je rozróżnić. Mianowice według Banku Światowego występują trzy różne podej-ścia do ich definiowania³:

 szerokie: zarażanie to transmisja szoku z jednego kraju do innych obszarów o międzynarodowym charakterze; warto zwrócić uwagę, że owa transmisja wiąże się zarówno z impulsami pozytywnymi, jak i negatywnymi;

 wąskie: zarażanie to transmisja wstrząsów z kraju zarażonego do innych obszarów, ale relacje pomiędzy podmiotami wykraczają poza powiąza-nia fundamentalne; ujęcie to obejmuje przypadek, w którym kilka pań-stw zarażonych ma to samo źródło szoku; podobne zmiany w działaniu poszczególnych gospodarek można tłumaczyć zachowaniami stadnymi;

 bardzo wąskie: zarażanie można zaobserwować pomiędzy państwami, jeżeli w okresie kryzysu wzrasta korelacja między ich gospodarkami w porównaniu z tradycyjnym okresem rozwoju.

2 W. Morawski, Kronika kryzysów gospodarczych, TRIO, Warszawa 2003, s. 9.

3 Contagion of Financial Crises, World Bank, [http://www.worldbank.org], dostęp: 25.10.2014.

Zarażanie można definiować także jako rozprzestrzenianie się zakłóceń rynkowych w kilku państwach, które przejawia się w podobnych zmianach w zakresie kursu walutowego, cen aktywów na rynku giełdowym, napływów kapitału oraz premii z tytułu posiadania obligacji krajowych. Jednak można wyróżnić realny contagion oraz „czysty” contagion. Realne zarażanie cechuje się rozprzestrzenianiem kryzysów, które można wytłumaczyć powiązaniami han-dlowymi i finansowymi między określonymi krajami. Z kolei „czystego” zaraża-nia, nie da się wyjaśnić tylko powiązaniami fundamentalnymi, gdyż wpływają na niego także zachowania inwestorów oraz agentów finansowych⁴.

W celu rozróżnienia efektu zarażania od tradycyjnej transmisji można kie-rować się trzema czynnikami⁵:

 charakter powiązań między gospodarkami, które umożliwiają rozprze-strzenianie kryzysu;

 tempo, w jakim przenoszone są negatywne impulsy koniunkturalne;

 skala zjawiska, czyli liczba państw, które została zainfekowana przez kryzysy.

Jak już wspomniano, w przypadku transmisji negatywnych impulsów ko-niunkturalnych, gospodarki muszą charakteryzować się powiązaniami fundamen-talnymi, do których należą powiązania natury handlowej i finansowej. Z kolei efekt zarażania można określać dwojako. Po pierwsze, w przypadku rozprzestrze-niania się impulsów koniunkturalnych, których nie można wytłumaczyć powiąza-niami fundamentalnymi, natomiast po drugie, można wskazać obszar, poprzez który występuje zarażenie, np. globalny rynek finansowy, zachowania inwesto-rów lub ataki spekulacyjne. W związku z różnymi kanałami rozprzestrzeniania kryzysów, wiąże się z tym także odmienne tempo przenoszenia tych negatywnych impulsów. Z uwagi na fakt, że zmniejszenie eksportu prowadzi do ograniczenia produkcji, a w następstwie do spadku zatrudnienia oraz inwestycji, należy przy-puszczać, że pełen ciąg wydarzeń wymaga czasu. Biorąc pod uwagę rozwój techno-logii wykorzystywany w transakcjach na rynku finansowym, można zauważyć, że efekt zarażania następuje gwałtownie. Ostatnim z czynników odróżniających oba terminy jest skala zjawiska, która jest podyktowana wcześniejszymi rozważaniami.

Skoro do wystąpienia transmisji kryzysu gospodarki muszą charakteryzować się powiązaniami fundamentalnymi, to zasięg tego zjawiska będzie ograniczony do liczby państw, które ze sobą współpracują. W przypadku efektu zarażania zasięg

4 R. Dornbusch, Y.Ch. Parks, S. Claessens, Contagion, monsoonal and domestic turmoil in Indonesia: A case study in the Asian currency crisis, “IMF Working Paper” nr 00/60 Wash-ington, s. 4, za: A. Szczukiewicz, Transmisja kryzysu azjatyckiego lat 1997‒1998, w: Kryzy-sy światowe i recesje. Teoria, historia, przykłady, red. K. Piech, Instytut Wiedzy i Innowa-cji, Warszawa 2012, s. 502‒503.

5 Sz. Mazurek, Mechanizm międzynarodowej transmisji kryzysów gospodarczych, Duet, Toruń 2011, s. 21.

będzie zdecydowanie większy z uwagi na wielość kanałów przenoszenia negatyw-nych impulsów koniunkturalnegatyw-nych⁶.

Z teoriami dotyczącymi rozprzestrzeniania się kryzysów związane są także koncepcje podatności gospodarek na wstrząsy. Jednym z reprezentantów takiego podejścia jest P. Guillaumount, który uważa, że podatność gospodarki na wstrzą-sy to nic innego jak ryzyko, że dane państwo zostanie objęte wpływem nieprze-widzianych szoków. Czynnikami mającymi szczególny wpływ na ten rodzaj ryzyka są: rozmiar i prawdopodobieństwo wstrząsów, narażenie na wstrząsy danej go-spodarki oraz zdolność kraju do reagowania na szoki. Pierwszy z nich należy interpretować jako bodziec typowo egzogeniczny. Z kolei narażenie na wstrząsy jest bardziej złożone, gdyż z jednej strony jest to podyktowane wielkością danej gospodarki lub liczbą ludności, co należy zaliczyć do cech strukturalnych danego kraju, natomiast z drugiej proces otwierania się na wymianę międzynarodową wynika z decyzji politycznych. Ostatni czynnik, czyli zdolność kraju do reagowa-nia na wstrząsy jest uzależniony od kondycji danej gospodarki oraz jej elastycz-ności, co determinuje głębokość spowolnienia gospodarczego⁷.

U innych autorów można dostrzec oddzielenie aspektów podatności go-spodarki na wstrząsy oraz jej odporności na szoki. W przypadku podatności gospodarki na wstrząsy (vulnerability) jest ona podyktowana uwarunkowaniami strukturalnymi i tylko po części może być kształtowana przez decydentów poli-tycznych. L. Briguglio uważa, że odmienne czynniki determinują podatność danego kraju na szoki. Można do nich zaliczyć otwartość gospodarczą, koncen-trację eksportu oraz uzależnienie od importu strategicznych produktów. Bada-nia dowodzą, że szczególnie kraje małe charakteryzują się wysoką podatnością na szoki. Wynika to z ich relatywnie małych zasobów, co powoduje, że skłon-ność do podejmowania wymiany handlowej wśród małych krajów jest większa niż w przypadku państw dużych. W następstwie małe kraje są bardziej narażo-ne na działanie wstrząsów ekonomicznych. Podobnie często charakteryzują się wyższą relacją eksportu i importu do produktu krajowego brutto (PKB). Brak strategicznych produktów prowadzi do „wystawienia” na działanie otoczenia zagranicznego (np. zmiany cen produktów strategicznych). Jednak istotny wpływ na fakt zarażenia gospodarki szokiem ma jej odporność na wstrząsy (re-silience). Należy ją rozpatrywać w trzech aspektach⁸:

 Gospodarka jest na tyle elastyczna, że mimo negatywnego wpływu kry-zysu jest zdolna w szybkim tempie odzyskać stan sprzed wstrząsu.

6 Sz. Mazurek, Mechanizm, s. 21‒23.

7 P. Guillaumont, On the economic vulnerability of low-income countries, w: Economic vulnerability and resilience of small states, red. L. Briguglio, E.J. Kisanga, University of Malta and the Commonwealth Secretariat, Malta 2004, s. 57‒61.

8 L. Brigulio, G. Cordina, N. Farrugia and S. Vella, Economic vulnerability and resilience: Con-cepts and measurements, “Oxford Development Studies” 2009, nr 3, vol. 37, s. 229‒247.

nak pewne cechy mogą to uniemożliwić, jak chociażby wysoki deficyt budżetowy lub wysoka stopa bezrobocia.

 Gospodarka jest w stanie wchłonąć działanie szoku, czyli nastąpi ab-sorpcja negatywnych impulsów, co spowoduje, że efekt końcowy bę-dzie neutralny lub odczuwalny w niewielkim stopniu.

 Gospodarka jest w stanie uniknąć porażenia, co jest równoznaczne z od-wrotnością podatności.

Można także zauważyć, że decyzje podejmowane przez rządzących w przypadku zarażenia danego kraju szokiem mogą potęgować jego skutki lub też minimalizować. Stąd właściwe decyzje w okresie spowolnienia mogą mieć istotny wpływ na ostateczny efekt działania szoku⁹.