EW O LU CJA MOTYWU PSA NA PRZYKŁAD ZIE DZIECIĘCEJ LITERATURY SKAN DYN AW SKIEJ
Pies to bohater niezliczonych historii dla dzieci, począw szy od najprostszych k s ią ż e c z e k o b ra z k o w y c h dla na jm ło d szych, a skończywszy na powieściach dla nastolatków. Odgrywał rolę głównego bo
hatera, postaci peryferyjnych, pozwalał w ejrzeć w swe myśli, uczucia i plany lub nawet - ja k przykładowo niezapomniany Ferdynand Wspaniały - bywał narratorem autodiegetycznym. Pies, jako jedno z naj
w c z e ś n ie j ud o m o w io n ych zw ie rzą t, od dawna zaludniał mitologie, bajki i inne for
my literackie, pełniąc zwykle symboliczną
rolę oddanego, czujnego przyjaciela. Lecz 0 ile w literaturze dla dorosłych zdarzało się, że psom przypisywano też wręcz od
wrotną, symboliczną funkcję podłości, o ty łe w książkach skierowanych do dzieci psy utożsamiano z postawą p o z y ty w n ą - uoso
bieniem przyjaźni i wierności. Jednak nie oznacza to, że musimy mieć niezmiennie do czynienia z przetwarzanym schematem, a temu, jak zróżnicowane może być podej
ście do „psiego motywu”, przyjrzyjmy się na przykładach dziecięcej literatury skan
dynawskiej.
Niekwestionowana królowa szwedzkiej literatury dla dzieci, Astrid Lindgren, z cza
sem zaczęła angażować się również w pro
blemy społeczne. Wśród nich znalazła się między innymi właśnie batalia na rzecz praw zwierząt. W cześniej jednak pisarka, która sama wychowana w środowisku wiejskim początku XX wieku, niejednokrotnie korzy
stała w swych licznych utworach z postaci zwierzęcych, w tym psa. Jak twierdziła, pi
sała głównie dla dziecka, które w niej wciąż żyło, a powszechnie wiadomo, że pragnie
niem w iększości dzieci je s t p osiadanie czworonoga - w łasnego, niezawodnego przyjaciela, który zawsze zrozumie, nawet jeśli cały świat odwróci się plecami.
U Lindgren motyw psa najwyraźniej zaakcentowany został w dziecięcym krymi
nale Rasmus, Pontus i pies Toker (Rasmus, Pontus och Toker, 1957), gdzie szorstko
włosy jam nik staje się bohaterem tytuło
wym. Przyznana jest mu pozycja centralna porównywalna z głów nym i b ohateram i, jeszcze bardziej zaznaczona w szwedzkim oryginale poprzez wymienienie Tokera w ty
tule, podobnie ja k chłopców - Rasmusa 1 Pontusa - jedynie z imienia.
Toker jest własnością jedenastoletnie
go Rasmusa, który kocha go całym ser
cem. Jest to uczucie odwzajemnione, któ
re Lindgren rysuje ciepłym , obrazow ym językiem, który uderza już przy pierwszym spotkaniu z bohaterami. Chłopca na widok Tokera, który w ybiegł mu naprzeciw, ogar
nia taka radość, „że aż boli”, zaś upomnia
ny pies, który nie powinien był sam w y
chodzić z domu, zostaje po chwili rozgrze
szony. Co więcej, uzyskuje pozwolenie, by towarzyszyć ukochanemu panu w dalszym spacerze: I Toker poszedł. Po drodze pod
skakiwał, każdziutkim kawałeczkiem sw e
go psiego ciała okazując żywiołową radość, że m u p rzebaczono, w yw ija ł ogonkiem , szczekał ze wszystkich sił, b ył najszczę
śliwszym psem na świecie. Ta długa para- taksa je st świadomym zabiegiem autorki, która umieszczając kilka reakcji psa w je d nym zdaniu nadaje im tempa, podkreśla
ją c sp o ntaniczny, uczu cio w y charakter.
Kolokwialny, oralny styl w ypow iedzi je st typowy dla skandynawskich twórców, a je
go prekursorem był ju ż Andersen, mistrz wytwarzania specyficznej zażyłości z mło
dym adresatem.
O tym, że posiadanie psa to wspania
łe doświadczenie, przekonujemy się w wie
lu miejscach historii o Rasmusie, Pontu- sie i Tokerze: Jakie to cudow ne uczucie leżeć tak z małym, ciepłym psem, gdy się wróciło zziębniętym do domu. Mama twier
dziła, że to n ie e s te ty c z n e trzym a ć psa tę historię znacznie barwniejszą i zabawną:
Toker szczekał głośno. Słowa ‘Toker może iść ze m n ą ’, je g o zdaniem p o w in n y być u żyw a n e w tym do m u tro ch ę czę ście j.
Humor, typow y elem ent parole Lindgren, możliwy jest nierzadko właśnie dzięki ko
rzystaniu z motywu psa, nie tylko w intro- spektywnych partiach tekstu. Autorka kon
frontuje nas bowiem nie wyłącznie z idyl
licznym obrazem posiadania czworonoga, ale też z obow iązkam i, które ten fakt za pragnął, aby p sy były trochę inaczej skon
struowane. Potrzeba było tylko ja k ie g o ś niewielkiego ulepszenia, aby m usiały wy
chodzić tylko wtedy, gdy je s t piękna pogo
żała, iż Rasmus powinien dotrzymać tego, co przyrzekł.
Toker zasłużył sobie na miejsce w ty
tule książki nie tylko dzięki uczuciu, które żyw ił do niego jego pan i inni członkowie rodziny, lecz poprzez udział w akcji śle
dzenia złodziei, których przestępczą dzia
łalność wykrył bystry Rasmus i jego przy
jaciel Pontus. Pies jednak nie okazał się tu bohaterskim Szarikiem . Jego radość, w yrażona radosnym szczekiem , dem a
skuje skrywających się w zaroślach chłop
ców, a Toker wpada w ręce rzezimieszków w roli zakładnika. W pełnej dramatyzmu scenie uczucia Rasmusa o sią g ają apo
geum i dochodzi do zabawnej zamiany ról.
C hłopiec wie, że ujadający dziko pies nie potrafi ugryźć, a gdy opryszek wymierza zwierzęciu kopniaka, Rasmus błyskawicz
nie wbija zęby w jego ramię: Może gdzieś
wiednik katalizatora - nieodzownego ele
mentu, rozpoczynającego przebieg naj
ważniejszych wydarzeń.
Astrid Lindgren umieściła psa w jed
nej z ważnych ról także w książce My na wyspie Saltkrakan (Vi pa Saltkrakan, 1964).
Tym razem czworonóg przybiera postać nie małego ruchliwego jamnika, lecz sta
tecznego bernardyna. Nie jest on umiesz
czony w tytule, ale za to zdobi ilustrację strony tytułow ej w oryginale i wielu wer
sjach przekładu. Nazywa się Bosman i jest atrybutem jednej z głównych bohaterek - dziewczynki o zabawnym imieniu Tjorven.
Jest to poważna siedmiolatka o m ajesta
tycznym zachowaniu, której obraz dopeł
nia potężny pies. Oczywiście odstrasza on swoim wyglądem, lecz w głębi serca jest super łagodnym, bezgranicznie oddanym dziewczynce przyjacielem . K siążka je s t
Bosmanowi, podobnie ja k Tokerowi, przypisana jest rola w kulminacyjnym mo
mencie akcji. Na wyspie zostają zagryzio
ne owieczka i królik, a pies p o są d zo n y o mordercze instynkty, ma zostać zastrze
lony. Powoduje to u Tjorven wybuch bez
kresnej rozpaczy: Moja wina! - szlochała.
-M nie lepiej zastrzelcie, nie Bosmana! Po
dobnie, jak Rasmus, gotowa jest walczyć o swego ulubieńca, a naw et w ięcej, bo oddać za niego życie. I znów w szystko kończy się szczęśliwie. Spraw cą tajemni
czych mordów okazuje się lis, a narrator w lindgrenowskim , nostalgicznym tonie, konstatuje: S m utek i radość razem wę
drują...
Na w yspie S altkrakan rozgryw a się wśród w yspiarskiej natury szereg epizo
dycznych przygód, w których uczestniczą zwierzęta oraz małe, bardzo spragnione ich towarzystwa, mieszczuchy. Między innymi mamy tu wielokrotnie powracający u Lind
gren motyw dziecka, które z całego serca pragnie posiadać w łasne zwierzę: Praw dziwy żywy kruk! W Pellego wstąpiła ener
gia. Kochał wszelkiego rodzaju zwierzęta, wszystko, co żyło i ruszało się p o d słoń
cem, fru w a ło c z y p e łz a ło , p ta k i, ry b y
i czworonogi. Jak się wkrótce okaże, ma
rzenia czasam i m ogą się spełniać, przy
najm niej w św iatach stw orzonych przez Astrid Lindgren, która nie chciała pozosta
w ić ż a d n e g o d z ie c k a b e z p o c ie c h y . W szczególności dziecka, które dośw iad
czyło ju ż nazbyt wiele cierpienia: Szcze
niak natychm iast znowu zasnął, wtuliwszy pyszczek w szyję Pellego. Pelle uważał, że niedorzecznością byłoby spać, kiedy moż
na sobie tak leżeć, czując się na wskroś szczęśliwym i od stóp do głów przeniknię
tym świadomością, że miękkie, ciepłe stwo
rzenie obok to Jumjum, je g o własny szcze
niak. Że też można się czuć tak niepraw
dopodobnie szczęśliwym!
Podobny m otyw psa, którego całym małym sercem pragnie dziecko napotyka
m y też u A strid Lindgren w N ajukochań
szej siostrze (A llra karaste syster, 1949) oraz Karlssonie z dachu (Karlsson pa ta- ket, 1962J. Zwierzę, sprezentowane ma
luchowi przez rodziców, zastępuje lub ma zastąpić sam otność dzieciństwa. Barbro, bohaterka pierwszego opowiadania, skry
wa się pod krzewem kwitnącej róży i ucie
ka w świecie marzeń do fantastycznej kra
iny Salikon, w której spędza całe dnie na nież dobre dla braciszka. Dlatego tak bar
dzo cieszyłam się z Ruffa, wyznaje boha
ki, czarny pudelek: B ył to najśliczniejszy pies, ja kie g o widziałam w życiu, i dopraw
dy b y ł m ilszy od R uffa w Zło te j Sali. Byt j a k g d y b y b a rd z ie j żyw y. K rz e w ró ży zwiądł, gdy tylko marzenia dziewczynki się ziściły. A m arzenia te przybrały wyrazistą, s u g e styw n ą dla św iata d ziecięcych w y
obrażeń postać małego puszystego czwo
ronoga.
Po podobne lekarstw o postanaw iają sięgnąć rodzice B raciszka w K arlssonie z dachu, podejrzewając, że przyjaciel za
baw syna jest wytworem wyobraźni samot
nego dziecka: On naprawdę nie ma z kim dostaje piesek, nie przynosi autom atycz
nego rozwiązania, jak w przypadku Barba
ro. Karlssson nie znika, a co więcej oka
zuje się postacią autentyczną, którą w krót
ce poznaje cała rodzina.
Jak widać, Astrid Lindgren chętnie się
ga po motyw psa, w ykorzystując go jako postać przyjaciela, pocieszyciela, rem e
dium na samotność, największe marzenie, czyli tradycyjne spektrum sym bolicznych
„psich ról”. Czyni to w charakterystyczny dla swego literackiego stylu, przekonywu
jący, serdeczny sposób, oceniając sytuacje z perspektywy dziecka lub nawet samego psa, co często w prowadza do opowieści 40. C ieszą się one popularnością też poza
g ra n ic a m i F in la n d ii - z o s ta ły bowiem przetłum aczone na 16 języków. Jego styl łatwo rozpoznać dzięki bogactwu szcze
gółów, humorowi oraz przebrane posta
ciom zw ierzęcym , obdarzonym ludzkimi cecham i. Jednocześnie Kunnas nie zry
w a z fiń skim i korzeniam i - nie brakuje
waniem, a odzyskała niepodległość dzię
ki językowi i literaturze. Stąd nawet książki dla najmłodszych noszą często specyficz
ne rysy narodowe.
Wśród bogatej twórczości Mauri Kun- nasa znalazły się dwie pozycje, w których nawiązuje do klasyki fińskiej literatury: Psia K aievala (K oirien K alevala, 1992) oraz Siedmiu psich braci (Seitseman koiravel- jesta, 2005). Pierwsza wykorzystuje inte- retekst fińskiego słynnego eposu Kalevali z roku 1849. Jest to potężne dzieło złożo
ne z 50 run - fińskich i karelskich epickich pieśni ludowych. Runy Kalevali zostały ze
brane i połączone w spójną całość w okre
sie rom antyzm u przez Eliasa Lonnrota i przypisuje jej im podstawowe narodowo- twórcze oddziaływanie. Po dziś dzień po
staci, wątki, motywy i nazwy z Kalevali sta
now ią integralną część życia Finów.
K u n n a s d o k o n a ł b a rd z o ciekawej tra n s p o z y c ji utw oru, p o d k re ś la ją c jego humorystyczną stronę. Zaadaptowane dla dzieci główne wątki eposu zostały podda
ne symplifikacji, a przede wszystkim wy
śm ienicie zilustrowane. Herosi i mityczni p ó łb o g o w ie p anteonu fiń skich wierzeń w psim ciele prezentują się bardzo uciesz- nie, co podkreśla dychotom ię ich natury, specyficzne zawieszenie między półboskim dostojeństwem a kompromitacją.
38
Veino — główny bohater K alevali- gra na kantele
¥
THE SBVEN DOG BROTHERS
Wersja angielska i szwedzka Psiej Kalevali Mauri Kunnasa
Drugi z utworów, który autor zaprezen
tował w psiej wersji, to utwór traktowany do dziś jak arcydzieło - Siedmiu braci Aleksie- go Kivi. P ow ieści tej, nap isan e j w roku 1870, przypisywana jest tak kluczowa rola w kształtowaniu języka fińskiego, iż rok jej pierwszego wydania uznawany jest za po
czątek literatury fińskiej. Jej tem at stano
wi historia braci, którzy nie chcąc podpo
rządkować się regułom lokalnej wiejskiej społeczności, uciekają do lasu. Tam spę
dzają dziesięć lat, by jako ustatkowani męż
czyźni powrócić na łono rodzinnej wsi. Dla Kunnasa powieść ta była obiektem pasji w okresie szkolnym, a jej wersja filmowa Edvina Laine stworzyła jeden z bożonaro
dzeniowych zwyczajów w jego rodzie. Była to zatem od dziecka książka tak ważna w życiu pisarza, że po latach zapragnął stworzyć jej w łasną wersję. Nie był w stu procentach pewien, czy Siedmiu braci może zostać przerobione na książkę dia dzieci.
Martwiła go, ja k przyznaje w wywiadach, znaczna konsumpcja alkoholu bohaterów, jak i inne wybryki nieokrzesanych młodzień
ców. Z drugiej strony, nie przerażały go ich sprzeczki i bójki. Tak czy inaczej, słynni fiń
scy bracia w ciele psów prezentują się bar
dzo zabawnie, a intertekstualna kontynuacja arcydzieła w wersji obrazkowej spotkała się z bardzo przychylnym przyjęciem.
W zupełnie innym tonie m otyw psa został eksploatowany w fantastycznej po
wieści S zkielet na kółkach (S kelettet pa hjul, 1992) popularnego dziś pisarza duń
skiego Louisa Jansena. Główny bohater, Martin, przygarnia bezdomnego psa, któ
remu nadaje imię Trofast (W ierny). Jed
nak zaledwie po trzech dniach rodzice trują psa, który ich zdaniem okazał się zbyt kło
potliwy. W ten sposób już na początku jego postać zostaje w ykorzystana do ustano
wienia ostrego konfliktu na linii dziecko
-rodzice. Krąg dorosłych i ich postrzeganie rzeczywistości stanowi ostry kontrast wo
bec świata dziecka. Dorośli ja w ią się jako
tła, posłaniec ze świata sekundarnego, któ
ry przekazuje mu wiadom ość: ma oczy
ścić ciało psa i umieścić szkielet na wóz
ku. Martin idzie za radą i podąża w świat w poszukiwaniu duszy psa. Wraz z nieży
wym przyjacielem podejmuje podróż, któ
ra ma mu umożliwić samopoznanie oraz musi podejm ować samodzielnie chłopiec.
Musi sam w yswobodzić się ze świata zło
śliw ych d orosłych i podejm ow ać trudne decyzje. Louis Jensen daje tu wyraz wi
zerunkowi dziecka lat 90. - istoty nieza
leżnej i zaradnej.
Innowacyjny charakter tej fantastycz
nej powieści wychodzi daleko poza trady
cyjny konflikt pomiędzy dzieckiem a doro
słym. Tragiczny początek książki jest okrut
ny, ale pozwala, by główny bohater okazał się w krótce p o sta cią n ie za le żn ą i silną Ponadto wiele scen ma wymowę tragiko
miczną, przepełnionych jest groteską i hu
morem, przywodząc na myśl Alicję w kra
inie czarów. Jansen, podobnie jak Caroll bawi się słowami, co najwyraźniej widać
w przypadku imienia psa Martina. Gdy jest żywy, wabi się, jak wspominałam, Trofast.
Jego szkielet zaś nosi imię Tsafort. Ana
gram jest kodem ukazującym związek po
między psem a jego szkieletem . Jednak Tsafort to słowo bez duszy - tzn. bez se
mantycznego desygnatu i dlatego Tsafort musi znów się stać Trofastem, zanim zda
rzenia nabiorą sensu, a książka będzie mogła się zakończyć.
Napotykamy zatem kolejne dziecko Północy gotowe na w szystko dla ukocha
nego czw oronoga. P e łn ą n ie b e z p ie c z
Szkielet na kółkach to powieść miejsca
mi dość drastyczna. Partie tekstu o śmierci i preparowaniu zwłok psa dalece odbiegają od radosnych, pełnych uniesień scen cyto
wanych powyżej z książek Astrid Lindgren.
Ewolucja motywu psa obrazuje wyraźnie ewolucję całej literatury dziecięcej, szybko dojrzewającej, obalającej mur dzielący ją od literatury dla dorosłych. Dzieje się to na róż
nych poziomach: merytorycznym , form al
nym, językowym. Skandynawskie książki dla dzieci pogrzebały ju ż dziś w iększość tabu, traktują najm łodszych na równych prawach, bez ochronnego klosza gwaran
tującego dzieciństwu szczególną pozycję.
Boją się zafałszowań rzeczywistości, nie kryją jej bolesnego oblicza i wciąż wyrażają
„fobię idylli”.
Krzysztof Kwaśniewicz