Część I. Wprowadzenie do pomiaru innowacyjności
Rozdział 2. Koncepcje pomiaru innowacyjności
2.2. Pojęcie innowacji
2.2.1. Podstawy koncepcyjne
2.7. Koncepcyjne podstawy pomiaru innowacji wywodzą się przede wszystkim z dyscy-plin takich jak zarządzanie i ekonomia (Smith, 2006). Podejście do innowacji z perspektywy zarządzania uwzględnia to, w jaki sposób innowacja może zmienić pozycję przedsiębiorstwa na rynku oraz jak generować pomysły na innowacje. Z kolei w ujęciach bazujących na ekono-mii bada się przyczyny skłaniające organizacje do tworzenia innowacji, czynniki napędzające i utrudniające innowacje, a także makroekonomiczne skutki innowacji dla przemysłu, rynku lub gospodarki. Pod tym względem bardzo wpływowe są teorie Schumpetera (1934) doty-czące poszukiwania przez przedsiębiorstwa nowych możliwości i przewag konkurencyjnych nad obecnymi lub potencjalnymi konkurentami. Schumpeter wprowadził pojęcie „twórczej destrukcji”, aby opisać zaburzenia dotychczasowej działalności gospodarczej powodowane przez innowacje, które prowadzą do nowych sposobów wytwarzania wyrobów lub usług albo do powstania całkowicie nowych branż. W literaturze poświęconej wzrostowi gospodarcze-mu wykorzystuje się ten paradygmat do badania czynników napędzających długoterminowy wzrost gospodarczy.
2.8. Teoria dyfuzji (Rogers, 1962) przygląda się procesom, za pomocą których innowacje są komunikowane i przyjmowane na przestrzeni czasu przez uczestników systemu społecznego. Teorie ewolucyjne (Nelson i Winter, 1982) ujmują innowacje jako proces zależ-ny od ścieżki wytyczanej przez dotychczasowe działania, tzw. path-dependent process (Dosi, 1982), w ramach którego innowacje są rozwijane w drodze interakcji między różnymi pod-miotami, a następnie testowane na rynku. Interakcje i testy rynkowe w dużej mierze decydują o tym, które produkty zostają opracowywane, a które odnoszą sukces, wpływając tym samym na ścieżkę rozwoju gospodarczego w przyszłości. Prace Simona (1982, 1969) nad procesami podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów wywarły wpływ na literaturę poświęconą innowacjom i pojawienie się metod myślenia projektowego (design thinking), które wykorzy-stują kreatywność do rozwiązywania złożonych problemów (Verganti, 2009) na potrzeby in-nowacji zarówno w organizacjach sektora prywatnego, jak i publicznego.
2.9. Teorie innowacji, takie jak model powiązań łańcuchowych (chain-link model) Kline’a i Rosenberga (1986) oraz teoria systemów innowacji (Freeman, 1987; Lundvall, 1992; Nelson [red.], 1993; OECD, 1997) podkreślają, że innowacje nie są procesem liniowym, sekwencyjnym, lecz obejmują wiele interakcji i informacji zwrotnych w trakcie tworzenia i wykorzystywania wiedzy. Ponadto innowacje opierają się na procesie uczenia się, który z kolei wykorzystuje wiele źródeł i wymaga nieustannego rozwiązywania problemów.
2.10. Ujęcie innowacji w kontekście systemów wymaga podejścia multi- i interdyscypli-narnego, które umożliwi badanie wzajemnych zależności między podmiotami, niepewności efektów, a także cech systemów (zależnych od ścieżki rozwoju oraz ewolucyjnych), których reakcje na interwencje ze sfery polityki publicznej są złożone i nieliniowe. Do systemów in-nowacji należą organizacje z sektora przedsiębiorstw oraz trzech pozostałych sektorów SNA. Granice systemów innowacji mogą być wytyczane przez branżę, technologię lub obszar geo-graficzny, a systemy te są często wzajemnie powiązane z systemami lokalnymi, które z kolei są powiązane z systemami krajowymi i globalnymi. W pomiarach zazwyczaj gromadzi się dane na poziomie przedsiębiorstwa, a następnie agreguje te dane w celu uzyskania wyników na poziomie kraju lub branży. Pomiar innowacyjności obejmujący wiele krajów ma potencjalnie dużą wartość, ale wymaga znacznych wysiłków koordynacyjnych.
2.11. Perspektywy systemowe są wykorzystywane do opracowania polityki innowacyjnej w celu koordynowania przekształceń systemowych służących realizacji szeroko rozumianych celów społecznych (OECD, 2016). Przykładem transformacji systemowej jest zmiana para-dygmatu funkcjonowania zmierzająca do dekarbonizacji systemów transportowych (Kemp, Schot i Hoogma, 1998). Wymagałoby to koordynacji pomiędzy producentami i konsumen-tami tak, aby zapewnić istnienie każdego z uzupełniających się elementów złożonej sieci, szczególnie w przypadku potencjalnego braku pewnych kluczowych podmiotów (takich jak gęsta sieć stacji ładowania pojazdów elektrycznych). Zmiany systemowe mogą być zarówno efektem, jak i kanałem, za pomocą którego dochodzi do absorpcji nowych technologii, czego przykładem jest szeroki zakres zastosowań sztucznej inteligencji.
2.12. Ocena teorii innowacji wskazuje na cztery wymiary innowacji, które mogą stać się źró-dłem zaleceń w sferze pomiaru: wiedza, walor nowości, wdrożenie i tworzenie wartości. Każdy z tych wymiarów omówiono poniżej.
2.2.2. Wiedza
2.13. Innowacje wynikają z działań opartych na wiedzy, które polegają na praktycznym zastosowaniu istniejących lub nowo tworzonych informacji i wiedzy. Informacje składają się z uporządkowanych danych i mogą być powielane i przekazywane pomiędzy organizacjami po niskich kosztach. Wiedza odnosi się do rozumienia informacji oraz zdolności do wykorzy-stywania informacji do różnych celów. Wiedzę uzyskuje się poprzez wysiłek poznawczy, a tym samym nową wiedzę trudno jest przekazać, ponieważ wymaga ona uczenia się od odbiorcy. Zarówno informacje, jak i wiedza mogą być pozyskiwane lub tworzone wewnątrz lub na ze-wnątrz danej organizacji.
2.14. Działalność badawcza i rozwojowa (B+R), opisana szczegółowo w wydanym przez OECD Podręczniku Frascati (OECD, 2015a) to jeden z wielu rodzajów działalności mogących tworzyć innowacje lub służyć do uzyskania wiedzy użytecznej dla innowacji (zob. rozdział 4). Do innych metod zdobywania potencjalnie użytecznej wiedzy należą badania rynku, działa-nia inżynieryjne mające na celu ocenę efektywności procesów lub analizę danych pochodzą-cych od użytkowników cyfrowych wyrobów lub usług. Informacje istotne z punktu widzenia innowacji można gromadzić bez założonego konkretnego zastosowania, na przykład po to, aby ułatwić opracowywanie i ocenę wariantów przyszłych działań.
2.15. Wiedza charakteryzuje się szczególnymi cechami, które są istotne dla jej pomiaru i mają na nią wpływ (Arrow, 1962). Wiedza nie wymaga rywalizacji, ponieważ jej wykorzysta-nie przez jedną organizację lub osobę wykorzysta-nie zmwykorzysta-niejsza ilości potencjalwykorzysta-nie dostępnej do wyko-rzystania przez innych. Możliwości wystąpienia efektu „rozlania się” (spillover), pozwalającego na tworzenie nowej wiedzy służą jako motywacja do tworzenia takiej polityki, dzięki której
można zapewnić powszechną dostępność wiedzy. Zasoby niezbędne do przyswojenia i efek-tywnego wykorzystania wiedzy mogą jednak być przedmiotem rywalizacji (np. jeśli istnieje ograniczona podaż wykwalifikowanych i biegłych pracowników lub innych rzadkich zasobów uzupełniających), jak również zdolność do odnoszenia korzyści płynących z wiedzy. W zależ-ności od kontekstu wiedza może być mniej lub bardziej wartościowa dla danego podmiotu w sytuacji, gdy inne strony ją posiadają lub są w stanie ją wykorzystać.
2.16. Wskutek szeregu praktyk wspieranych przez instytucje gospodarcze i społeczne wie-dza może stać się dobrem wyłącznym – należy do nich m.in. obejmowanie wiedzy klauzulą poufności oraz inne metody ochrony własności intelektualnej. Praktyki te wpływają na zachę-ty i zdolność do pozyskiwania i przekształcania nowej wiedzy w innowacje. Na takie zachęzachę-ty mogą również wpływać zmiany technologiczne, rynkowe i regulacyjne. Na przykład rosnące możliwości w zakresie digitalizacji, organizowania i uzyskiwania dostępu do informacji po kosztach zerowych lub krańcowych spowodowały zwiększenie zasobów wiedzy, które można potencjalnie udostępnić, oraz stworzyły korzyści wynikające z możliwości wykluczenia innych użytkowników (Cameron i Bazelon, 2013).
2.2.3. Walor nowości w odniesieniu do potencjalnych zastosowań
2.17. Wiedza może zostać wykorzystana do opracowywania nowych pomysłów, modeli, metod lub prototypów, które mogą stanowić podstawę innowacji. Mogą one być pozyski-wane z zewnątrz lub rozwijane w ramach danej organizacji. Aspekt nowości danej innowacji jest związany z jej potencjalnymi zastosowaniami, określonymi na podstawie cech produktu lub procesu w porównaniu z rozwiązaniami alternatywnymi, a także na podstawie wcześniej-szych doświadczeń dostawcy i przewidywanych użytkowników.
2.18. Niektóre cechy można mierzyć obiektywnie, jak np. efektywność energetyczną, pręd-kość, wytrzymałość materiału, współczynnik awaryjności czy inne cechy fizyczne, natomiast cechy subiektywne, takie jak zadowolenie użytkownika, użyteczność, elastyczność, zdol-ność do reagowania na zmieniające się warunki czy bliskość emocjonalna mogą być trudne w pomiarach. Walor nowości może okazać się trudny do ustalenia w przypadku cech subiek-tywnych, aczkolwiek zaciera się granica między tym, co można, a czego nie można zmierzyć, ponieważ organizacje opracowują metody pomiaru reakcji w sferze doświadczeń i emocji. Cecha nowości może być ponadto subiektywna z natury rzeczy, ponieważ zdarza się, że nicy przypisują określonym atrybutom różne priorytety – na przykład jedna grupa użytkow-ników może nadać wyższy priorytet łatwości korzystania z telefonu komórkowego, podczas gdy dla innej grupy priorytetem może być wydajność techniczna.
2.2.4. Wdrożenie i rzeczywiste wykorzystanie
2.19. Aby nowy pomysł, model, metoda lub prototyp mogły zostać uznane za innowację, muszą one zostać wdrożone. Wdrożenie wymaga od organizacji systematycznych wysiłków na rzecz zapewnienia dostępności innowacji dla potencjalnych użytkowników – zarówno w odniesieniu do własnych procesów i procedur danej organizacji, jak i zewnętrznych użyt-kowników jej produktów. Wymóg wdrożenia jest cechą charakteryzującą innowacje, która odróżnia je od wynalazków, prototypów, nowych idei itp.
2.20. Wymogiem minimalnym jest to, aby innowacje zawierały co najmniej takie cechy, które nie były wcześniej udostępnione użytkownikom przez daną organizację. Cechy te mogą, lecz nie muszą być nowe w skali gospodarki, społeczeństwa lub konkretnego rynku. Inno-wacja może opierać się na produktach i procesach, które były już wcześniej stosowane w in-nych kontekstach, na przykład na inw in-nych rynkach geograficzw in-nych lub produktowych. W tym
przypadku innowacja stanowi przykład dyfuzji. Dyfuzja innowacji może być źródłem znacznej wartości gospodarczej i społecznej, a zatem ma znaczenie dla polityki publicznej. W niniej-szym podręczniku zdefiniowano innowacje w taki sposób, że obejmują one procesy dyfuzji (zob. rozdział 3), a jednocześnie przedstawiono zalecenia dotyczące identyfikowania różnych poziomów nowości, w tym innowacji nowych w skali całego świata.
2.21. Na koniec należy zaznaczyć, że wdrożenie nie jest ostatnim krokiem w innowacyjnej organizacji. Może się okazać, że dalsze działania, mające na celu przegląd innowacji po ich wdro-żeniu, będą skutkować drobnymi udoskonaleniami, a nawet radykalnie nowymi innowacjami, np. dzięki gruntownemu przeprojektowaniu czy znaczącym ulepszeniom. Niektóre z takich dalszych działań mogą potencjalnie zaowocować samoistnymi innowacjami. Może się również zdarzyć, że wskutek przeglądu sytuacji po wdrożeniu dojdzie do rezygnacji z innowacji.
2.2.5. Tworzenie wartości
2.22. Jeśli spojrzeć na innowacje jako na działalność gospodarczą, to należy stwierdzić, że wymagają one zasobów, które można byłoby wykorzystać do innych celów. Z istnienia kosz-tów alternatywnych wynika prawdopodobny zamiar dążenia do tworzenia wartości (lub jej zachowania) przez podmioty odpowiedzialne za działalność innowacyjną. Wartość jest za-tem dorozumianym celem innowacji, lecz nie można zagwarantować jej wystąpienia ex ante, ponieważ efekty innowacji są niepewne i niejednorodne.
2.23. Miary związane z wartością są zatem ważne dla zrozumienia wpływu innowacji, aczkol-wiek w ugruntowanych ramach statystycznych, takich jak SNA, nie istnieje jeden miernik war-tości gospodarczej czy społecznej. Statystyczne wskaźniki warwar-tości dodanej brutto odzwier-ciedlają nadwyżkę produkcyjną przekraczającą koszty nakładów pośrednich (z wyłączeniem wynagrodzeń pracowników czy kosztów związanych ze spełnieniem zobowiązań finanso-wych). Wskaźniki finansowe takie jak wartość netto uwzględniają wartość wszystkich aktywów znajdujących się w posiadaniu jednostki instytucjonalnej lub sektora, pomniejszoną o wartość wszystkich nierozliczonych zobowiązań. Wskaźniki te można rozszerzyć w celu uwzględnienia wyników i aktywów, które nie wpisują się w formalne konwencje rachunkowości i w przypadku których ceny rynkowe nie mogą stanowić wiarygodnego wskaźnika wartości ekonomicznej. 2.24. Mimo iż niemożliwe jest dokonywanie szerokich uogólnień co do zachęt w zakresie zachowań organizacyjnych, można założyć a priori, że decyzje o tworzeniu innowacji mają domyślny motyw: zapewnić bezpośrednie lub pośrednie korzyści dla innowacyjnej organi-zacji, społeczności lub osób fizycznych. W sektorze przedsiębiorstw korzyści często wiążą się z rentownością. Na normalnie funkcjonujących rynkach klienci mają swobodę decydowania o tym, czy nabyć nowy produkt na podstawie jego ceny i właściwości. Z tego względu rynki produktowe i finansowe pełnią funkcję selekcyjną w przypadku innowacji, kierunkując proce-sy alokacji zasobów w sektorze przedsiębiorstw. W pozostałych sektorach SNA podobną rolę odgrywają inne mechanizmy.
2.25. Możliwość zrealizowania wartości wynikającej z innowacji jest niepewna i może zostać w pełni oceniona dopiero pewien czas po jej wdrożeniu. Wartość innowacji może również zmie-niać się z biegiem czasu, zapewniając różnym zainteresowanym stronom różne korzyści. Do śle-dzenia efektów innowacji po upływie stosownego czasu można wykorzystać wskaźniki uzupeł-niające i strategie analityczne. Znaczenie mierników efektów innowacji zależy od zamierzonego wykorzystania danych na temat innowacji. Mierniki te są szczególnie niezbędne w przypadku badania inicjatyw rządów w zakresie polityki publicznej celem promowania innowacji przyno-szących pożądane skutki społeczne, jak np. włączenie społeczne, zrównoważony rozwój, two-rzenie miejsc pracy czy wzrost gospodarczy.