Zjawiska innowacyjne będące przedmiotem pomiaru

Przedmiot innowacji

2.55. Głównym przedmiotem analizy w ramach systemu pomiaru innowacyjności są inno-wacje i działalność innowacyjna. W rozdziale 3 opisano charakterystykę innowacji dotyczących produktu i procesu z punktu widzenia przedsiębiorstw. Produkty i procesy to pojęcia o charak-terze ogólnym, które mają zastosowanie również do pozostałych trzech sektorów SNA. 2.56. W ramach SNA produkt (product) definiuje się jako wyrób lub usługę, które są efektem działalności produkcyjnej. Produkty mogą być wymieniane i wykorzystywane jako wkład do produkcji innych wyrobów i usług, do konsumpcji końcowej lub do celów inwestycyjnych. 2.57. Wyroby (goods) to przedmioty, na które istnieje aktualne lub potencjalne zapotrze-bowanie i dla których można ustalić prawa własności. Istnienie prawa własności pozwala na przeniesienie wyrobów (oraz praw do tych wyrobów) z jednego właściciela na innego w dro-dze transakcji rynkowych.

2.58. Usługi (services) są wynikiem działalności produkcyjnej, która zmienia stan po stro-nie użytkowników lub ułatwia wymianę produktów, w tym aktywów finansowych. Usługi stro-nie mogą być przedmiotem obrotu w oderwaniu od ich wytwarzania. W momencie zakończenia

wytwarzania usługi musi ona zostać dostarczona użytkownikowi. Zgodnie z SNA do zmiany stanu po stronie użytkowników zalicza się:

• Zmiany stanu wyrobów użytkownika: wytwórca usługi działa bezpośrednio na wyrobach należących do użytkownika, transportując je, czyszcząc, naprawiając lub przekształcając w inny sposób. Użytkownikami są również inne przedsiębiorstwa – na przykład jedno przedsiębiorstwo może dostarczyć materiały innemu przedsiębiorstwu w  celu prze-kształcenia ich w produkt, który to pierwsze przedsiębiorstwo następnie sprzeda. • Zmiany stanu fizycznego osoby: wytwórca usługi transportuje osobę lub zapewnia jej

zakwaterowanie, zabiegi medyczne lub chirurgiczne, zmienia wygląd jej włosów itp. • Zmiany stanu psychicznego osoby: wytwórca usługi zapewnia edukację, informacje,

porady, rozrywkę, doświadczenia lub analogiczne usługi, potencjalnie – choć nieko-niecznie – w sposób bezpośredni, czyli „twarzą w twarz”. Usługi te mogą być świadczo-ne w formie cyfrowej.

2.59. Granica między wyrobem a usługą może być trudna do określenia i podlega ciągłym zmianom. Model dostarczania wyrobów może przekształcić się w model świadczenia usług i vice versa. Co więcej, niektóre produkty mogą łączyć w sobie cechy zarówno wyrobów, jak i usług – na przykład produkty wykorzystujące wiedzę, wiążące się z dostarczaniem, przecho-wywaniem, chronieniem, przekazywaniem i rozpowszechnianiem informacji, które użytkow-nicy mogą kopiować, udostępniać i wielokrotnie uzyskiwać do nich dostęp posiadają cechy zarówno wyrobów, jak i usług (zob. rozdział 3). Technologie cyfrowe przyczyniły się do zwięk-szenia różnorodności dostępnych produktów opartych na informacjach i wiedzy oraz sposo-bów produkcji (rozumianej w sensie ogólnym) i konsumpcji we wszystkich sektorach SNA. 2.60. Procesy produkcyjne (lub działalność produkcyjna) (production processes) definiuje się w SNA jako wszystkie działania będące pod kontrolą jednostki instytucjonalnej, w których wykorzystuje się nakłady pracy, kapitału, wyrobów i usług do wytworzenia wyników w posta-ci wyrobów i usług. Działania te są głównym przedmiotem analizy innowacyjnośw posta-ci.

2.61. W  SNA działalność produkcyjną klasyfikuje się według typów produkowanych wy-robów lub usług, typów użytych lub zużytych nakładów pracy i  środków, zastosowanych technik lub modeli produkcji oraz sposobu wykorzystania wyników (wytworów). Włączenie wyrobów i usług powoduje, że pojęcie produkcji (production) ma szerszy zakres niż produkcja przemysłowa (manufacturing). Wszystkie sektory SNA stosują charakterystyczne dla siebie po-dejście do produkcji.

2.62. Poza produkcją w ramach pomiaru można zidentyfikować innowacje w obszarze redy-strybucji, konsumpcji i innych działań. Mogą one mieć znaczenie dla badań nad innowacjami na poziomie gospodarstwa domowego lub systemowym, ponieważ poważne transformacje systemowe wymagają nie tylko zmian w obrębie produkcji, lecz także wypracowania nowych nawyków konsumpcyjnych w zakresie recyklingu, zrównoważonego rozwoju itp.

Działania prowadzące do innowacji i wynikające z innowacji

2.63. Jednostki instytucjonalne mogą podejmować szereg działań mających na celu rozwi-janie lub absorpcję innowacji. Działania te mogą wymagać przeznaczenia określonych zaso-bów i zaangażowania w konkretne działania, w tym politykę, procesy i procedury.

2.64. W rozdziale 4 określono działania innowacyjne wykorzystywane przez przedsiębior-stwa do opracowania innowacji. Działania te można scharakteryzować, odwołując się do

wiedzy, z której przedsiębiorstwa korzystają i którą wytwarzają, lub do etapu procesu inno-wacyjnego, na którym są wykorzystywane. Można tu zaliczyć działalność B+R, działalność inżynieryjną, projektową i inną działalność twórczą, działalność marketingową i budowanie wartości marki, działalność związaną z własnością intelektualną, działalność związaną ze szko-leniami pracowników, działalność związaną z rozwojem oprogramowania i baz danych, dzia-łalność związaną z nabywaniem lub dzierżawą rzeczowych aktywów trwałych oraz działania w zakresie zarządzania innowacjami.

2.65. Zaangażowanie w takie działania może wzmocnić zdolności organizacyjne lub indy-widualne w  zakresie innowacji, aczkolwiek większość z  tych działań można prowadzić bez wyraźnie określonego celu innowacyjnego. Na przykład działalność B+R, zgodnie z formalną definicją, nie jest ani wystarczającym, ani koniecznym warunkiem prowadzenia działalności innowacyjnej czy też wystąpienia innowacji.

2.66. Działalność innowacyjną można zorganizować wokół wyraźnie określonych projek-tów innowacyjnych. Norma ISO 10006 definiuje projekt jako „niepowtarzalny proces skła-dający się ze zbioru skoordynowanych i kontrolowanych działań mających datę rozpoczęcia i  zakończenia, podejmowanych dla osiągnięcia celu zgodnego z  określonymi wymogami, z  uwzględnieniem ograniczeń dotyczących czasu, kosztów i  zasobów” (ISO, 2017). Pojęcie projektu innowacyjnego, choć użyteczne dla zrozumienia procesu pojawiania się innowacji, raczej nie będzie stosowane w ten sam sposób we wszystkich typach organizacji czy jedno-stek instytucjonalnych. Niektóre organizacje, zwłaszcza duże przedsiębiorstwa, mają szeroki portfel projektów innowacyjnych na różnych etapach zaawansowania, natomiast w przypad-ku przedsiębiorstw rozpoczynających działalność (start-upy) może się zdarzyć, że przeznaczą one wszystkie swoje zasoby na jedną innowację, nie postrzegając tego jednak w kategoriach projektu. Względy te ograniczają przydatność pojęcia projektu innowacyjnego jako konstruk-tu wykorzystywanego na potrzeby pomiarów.

Transakcje i aktywa istotne z punktu widzenia innowacji

2.67. Użytkownicy danych dotyczących innowacji są zainteresowani skalą działań poświę-conych innowacjom. Menedżerowie mogą mieć problemy z szacowaniem nakładów wewnętrz-nych na te działania, jeśli nie są one podejmowane w ramach formalnie określonego działu organizacji lub w ramach ściśle określonych kodów kosztów. Dla porównania należy zauwa-żyć, że zakupy rynkowe wyrobów lub usług w celu wsparcia działań innowacyjnych można często zidentyfikować na podstawie danych księgowych przedsiębiorstw. W rozdziale 4 omó-wiono metody szacowania nakładów na rozwijanie lub zdobywanie wiedzy wykorzystywanej w działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, w tym metody szacowania kosztów wewnętrz-nych tych działań.

2.68. Działalność innowacyjna może prowadzić do wytworzenia aktywów opartych na wie-dzy. W SNA definiuje się składnik aktywów (asset) jako zasób wartości, która stanowi korzyść lub szereg korzyści przypadających właścicielowi ekonomicznemu dzięki posiadaniu lub używaniu składnika aktywów w określonym czasie. Z punktu widzenia innowacji istotne są zarówno aktywa finansowe, jak i niefinansowe. Środki trwałe są wynikiem działalności pro-dukcyjnej i są wykorzystywane w procesach produkcyjnych wielokrotnie lub nieprzerwanie przez okres dłuższy niż jeden rok. Sposób ujmowania aktywów związanych z wiedzą (knowl-edge assets) w ramach SNA (formalnie zdefiniowanych jako produkty własności intelektual-nej) zmieniał się z czasem, a w 2008 r. dodano do jego zakresu działalność B+R. Inne rodzaje aktywów związanych z wiedzą, które są w ramach SNA uznawane za wytworzone w wyniku produkcji i mające znaczenie dla innowacji, to inwestycje w oprogramowanie komputerowe i bazy danych oraz artykuły rozrywkowe, literackie i artystyczne.

2.69. Zasoby wiedzy mogą być wykorzystywane przez swoich właścicieli do produkcji lub być sprzedawane na rynku, jeżeli wykorzystanie wiedzy jest ograniczone wskutek działania mecha-nizmów prawnych lub innych mechamecha-nizmów ochronnych. Potencjalna możliwość wykluczania użytkowników stanowi zachętę do inwestowania w innowacje, co znalazło swoje odzwiercie-dlenie w teoriach innowacji i wzrostu gospodarczego (Aghion i Howitt, 1992; Romer, 1990). 2.70. Rozwijać lub nabywać aktywa związane z  wiedzą mogą jednostki ze wszystkich sektorów (Corrado, Jäger i  Jona-Lasinio [red.], 2016). Ponieważ rozwój wymaga określone-go stopnia specjalizacji, wiele jednostek, w tym przedsiębiorstw, nabywa aktywa związane z wiedzą przedstawiające wartość z punktu widzenia innowacji bez angażowania się w wy-twarzanie takich aktywów.

2.71. Badania innowacji mogą wykraczać poza produkty i procesy. W SNA mówi się o tym, że działalność produkcyjna i  własność aktywów przynosi dochód jednostkom instytucjo-nalnym. Jednostki mogą wykorzystywać swój dochód rozporządzalny na konsumpcję dóbr indywidualnych lub zbiorowych w celu zaspokojenia potrzeb lub życzeń gospodarstw do-mowych. Usługi konsumpcji zbiorowej są świadczone jednocześnie dla wszystkich członków lub grup w  ramach danej społeczności. Zachodzące na przestrzeni czasu zmiany wzorców konsumpcji stanowią potencjalny przedmiot analizy innowacji, szczególnie jeśli skupiają się na jednostkach instytucjonalnych, których cechą definicyjną jest konsumpcja końcowa, jak ma to miejsce w przypadku sektora rządowego i sektora gospodarstw domowych.

Przepływy wiedzy

2.72. Wiedza, którą można wykorzystać na potrzeby innowacji, może być przedmiotem wymiany w ramach transakcji rynkowych lub metod nierynkowych. Do kanałów takiej wy-miany zalicza się wiedzę obecną w umysłach osób, przekazywaną ponad granicami różnych organizacji. Poszczególne osoby mogą pracować tymczasowo w  innych organizacjach bez zmiany pracodawcy, na przykład gdy w ramach projektu współpracy dany pracownik zostaje oddelegowany do pracy w instytucji akademickiej. Dane dotyczące rodzajów wykorzystywa-nych sieci, powiązań między organizacjami oraz roli różwykorzystywa-nych podmiotów w tworzeniu i dyfuzji wiedzy są użyteczne w przypadku badań nad podziałem pracy innowacyjnej między orga-nizacjami oraz nad tworzeniem łańcuchów wartości związanych z innowacjami. Trudno jest jednak w pełni prześledzić powiązania istotne z punktu widzenia innowacji, a to ze względu na istnienie złożonych pętli sprzężenia zwrotnego (feedback) oraz dlatego, że respondenci nie zawsze są świadomi istnienia ważnych powiązań wykraczających poza organizację, z którą bezpośrednio współpracują.

2.73. Innowacje mogą zaistnieć dzięki powiązaniom między podmiotami w ramach róż-nych sektorów lub między sektorami oraz za sprawą szerokiej gamy mechanizmów (współ-działanie, sojusze, wspólne przedsięwzięcia) lub mogą pojawiać się w interaktywnym proce-sie obejmującym otwarte innowacje lub interakcje między użytkownikami a producentami (OECD, 2013). Konceptualizację i pomiar powiązań służących innowacjom w sektorze przed-siębiorstw, w tym paradygmat otwartych innowacji, ujęto w rozdziale 6.

Polityka innowacyjna, prawo i przepisy

2.74. Zrozumienie wpływu polityki innowacyjnej na działalność innowacyjną organiza-cji, szczególnie przedsiębiorstw, ma istotne znaczenie dla gremium politycznego. Celem podstawowym lub drugorzędnym polityki innowacyjnej jest wpływanie na zakres i charak-ter innowacji w gospodarce. Wdrażanie polityki innowacyjnej i jej praktyk może być złożo-ne, a wpływ na ten proces mają nie tylko intencje leżące u podstaw przyjęcia określonych

rozwiązań prawnych sprzyjających innowacjom, lecz także ich faktyczne wykorzystanie na różnych szczeblach organizacyjnych i prawnych. Polityka innowacyjna wymaga koordynacji i uzgodnień instytucjonalnych, wykraczających poza ministerstwa odpowiedzialne za naukę i badania naukowe, angażując całą administrację rządową (OECD, 2010a). Nieustannie rozwi-jane są typologie polityki innowacyjnej, przydatne przy pomiarze korzystania z programów innowacyjnych przez przedsiębiorstwa. W  rozdziale 7 omówiono metody oceny znaczenia różnych polityk i instrumentów polityki dla działalności innowacyjnej przedsiębiorstw.

Efekty innowacji

2.75. Ostatecznym skutkiem innowacji na poziomie całego społeczeństwa jest zaspoko-jenie obecnych lub przyszłych potrzeb ludzi na poziomie indywidualnym lub zbiorowym. W przypadku przedsiębiorstwa zachętą do innowacji są oczekiwania, że osiągnie się efekty w postaci wzrostu udziału w rynku, sprzedaży lub zysków. Mierzenie, w jakim stopniu inno-wacje prowadzą do pojawienia się efektów w skali społecznej lub prywatnej, jest trudne, ale pozostaje wysoko na liście priorytetów. Ponadto innowacje nie zawsze przynoszą pożądane efekty dla wszystkich zaangażowanych stron.

2.76. Wydajność, zyski, miejsca pracy oraz skutki społeczne i środowiskowe to przykłady efektów innowacji, które mogą być przedmiotem zainteresowania użytkowników danych do-tyczących innowacji. Efekty innowacji bywają w dużym stopniu rozłożone w czasie, a także wśród organizacji i osób fizycznych. Skutki innowacji można mierzyć w sposób bezpośredni (np. skutki zgłoszone we własnym zakresie) lub pośredni, w drodze analizy danych dotyczą-cych działań innowacyjnych, danych dotycządotyczą-cych wyników (np. innowacji różnego typu) oraz danych dotyczących efektów wewnętrznych lub zewnętrznych (np. zysków). W  rozdziale 8 omówiono pomiar efektów innowacji w sektorze przedsiębiorstw.