Przepływy wiedzy

6.11. Wszystkie przedsiębiorstwa są zaangażowane w interakcje związane z wiedzą z inny-mi podz inny-miotaz inny-mi. Sieć wiedzy (knowledge network) składa się z opartych na wiedzy interakcji lub powiązań współdzielonych przez grupę przedsiębiorstw oraz ewentualnie innych uczest-ników. Sieć taka zawiera elementy wiedzy, repozytoria i agentów, którzy poszukują, przeka-zują i tworzą wiedzę. Są oni połączeni relacjami, które umożliwiają, kształtują lub ogranicza-ją zdobywanie, transfer i tworzenie wiedzy (Phelps, Heidl i Wadhwa, 2012). Na sieci wiedzy składają się dwa główne elementy: rodzaj wiedzy i podmioty, które otrzymują i dostarczają wiedzę lub wymieniają się nią.

Rodzaj wiedzy

6.12. Wiedzę można „uchwycić” lub uosobić w postaci „przedmiotów” takich jak bazy da-nych, procedury programistyczne, patenty, publikacje, publiczne prezentacje i  know-how. Wiedzę można klasyfikować według następujących kryteriów:

• Zakres skodyfikowania lub niejawności wiedzy, a  tym samym łatwość jej przekazy-wania innym stronom i bezpośredniego wykorzystyprzekazy-wania (Polanyi, 1958; von Hippel, 1988). Ma to wpływ na rywalizację w zakresie wykorzystywania wiedzy. Kiedy wiedza zostanie skodyfikowana i skopiowana niedrogimi metodami, ilość wiedzy dostępnej do wykorzystania nie zmniejsza się bez względu na intensywność jej wykorzystywa-nia przez inne przedsiębiorstwa lub osoby fizyczne. Skodyfikowana wiedza (codified knowledge) może być przekazywana poprzez artykuły, książki, formuły, modele, ma-teriały, bazy danych i prawa własności intelektualnej, jak np. patenty. W przeciwień-stwie do niej wiedza niejawna (tacit knowledge) może być dostępna tylko w umysłach ludzi, którzy jej używają (Breschi i Lissoni, 2001). Sytuacja taka ma miejsce, jeżeli osoba posiadająca wiedzę nie kodyfikuje jej lub nie udostępnia w  postaci prezentacji lub dyskusji ustnych.

• Wyłączność (excludability), tzn. zdolność do uniemożliwienia innym podmiotom korzy-stania z wiedzy. Częściowa wyłączność jest cechą charakterystyczną wiedzy niejawnej i wiedzy, która może być zrozumiana tylko przez osoby dysponujące już znacznym po-ziomem wiedzy specjalistycznej. Wyłączność w zastosowaniu wiedzy można osiągnąć poprzez przeniesienie i egzekwowanie praw własności intelektualnej, ale również za pomocą innych środków, takich jak tajemnica, umowy lub normy społeczne.

• Stopień, w jakim wiedza już istnieje, lub jej charakter prospektywny, tzn. czy wiedza ma dopiero zostać stworzona. Porozumienia o wspólnym tworzeniu nowej wiedzy, na przykład w drodze współpracy, zazwyczaj wiążą się z podjęciem zobowiązania do aktywnego uczestnictwa w tworzeniu nowej wiedzy i wymiany istniejącej wiedzy, nie-zbędnej do osiągnięcia tego celu.

6.13. Różne rodzaje wiedzy mogą się wzajemnie uzupełniać, tworząc motywację do prze-pływów wiedzy, a w niektórych przypadkach – do łączenia praw własności intelektualnej do wiedzy komplementarnej.

Uczestnicy zaangażowani w przepływy wiedzy

6.14. W przepływy wiedzy mogą być zaangażowane wszystkie organizacje, agenci i osoby fizyczne. Poszczególne podmioty i osoby, z którymi przedsiębiorstwo wchodzi w interakcje, można sklasyfikować według kilku kryteriów:

• Działalność gospodarcza (np. przemysł) podmiotów uczestniczących w przepływach wiedzy, ponieważ rodzaj wymienianej wiedzy, presja konkurencyjna na zdobywanie lub tworzenie nowej wiedzy oraz wyłączność różnią się w zależności od branży. • Instytucjonalna przynależność podmiotu (zob. podrozdział 5.2) – czyli to, że dany

podmiot jest na przykład publiczną instytucją badawczą, samodzielnym przedsiębior-stwem, czy też przedsiębiorstwem należącym do krajowej lub wielonarodowej grupy przedsiębiorstw. Od przynależności instytucjonalnej zależy własność i kontrola nad wiedzą oraz jej wykorzystaniem, dominujące źródła finansowania tworzenia wiedzy oraz źródła wiedzy dostępne dla danego podmiotu.

• Dostawca lub użytkownik wiedzy – poszczególne podmioty mogą wykorzystywać, dostarczać wiedzę lub jej poszukiwać, bądź też działać zarówno w roli dostawców, jak i użytkowników wiedzy.

• Atrybuty potencjału: określają one zdolność absorpcyjną osób fizycznych i organizacji do stosowania wiedzy uzyskanej od innych podmiotów, w tym od podmiotów powią-zanych z danym przedsiębiorstwem poprzez strukturę własności, a także podmiotów niezależnych, takich jak np. uczelnie lub inne przedsiębiorstwa (zob. podrozdział 5.3). • Wzajemne powiązania lub odległości pomiędzy podmiotami, jak np. powiązania

własnościowe, odległość geograficzna, przepływy wiedzy w przeszłości czy wspólne członkostwo w danej sieci. Często niezbędne jest stosowanie kryteriów opartych na istnieniu powiązań formalnych (np. przynależność do wspólnego łańcucha dostaw) lub podobieństw między podmiotami w celu określenia odpowiedniej miary „odle-głości” na potrzeby testowania lub przewidywania prawdopodobieństwa wystąpienia przepływów wiedzy.

Rodzaje przepływów wiedzy

6.15. Przepływy wiedzy mogą zachodzić bez wyraźnie zawartego porozumienia między obie-ma stronami (wytwórcą i odbiorcą wiedzy), na przykład gdy przedsiębiorstwo dokonuje inżynierii wstecznej innowacji swojego konkurenta lub gdy jego pracownicy uzyskują wiedzę dzięki czyta-niu publikacji. Przepływy wiedzy mogą odbywać się także w sposób celowy, poprzez formalne powiązania między dwiema lub wieloma stronami. Jako przykłady można podać powiązania po-przez własność lub udział w przedsięwzięciu opartym na współpracy. Celowe przepływy wiedzy również mogą odbywać się nieformalnie, w toku dyskusji na targach lub konferencjach. W nie-których przypadkach zdarza się, że publiczne ujawnienie informacji jest wymagane przepisami prawa. Przykładem może być wymóg dostarczenia danych o cechach produktu na niektórych rynkach lub wymóg pełnego opisu wynalazku w zgłoszeniu patentowym.

6.16. Niezamierzone przepływy wiedzy mogą skutkować niepożądanym przekazaniem in-formacji do konkurencji. Niektóre rodzaje przepływów wiedzy mogą być nielegalne, np. wie-dza uzyskana w wyniku szpiegostwa przemysłowego. Przedsiębiorstwa nie mogą zapobiec przepływowi wiedzy zawartej w patentach do konkurentów, ale mogą uzyskać odszkodowa-nie za odszkodowa-niewłaściwe wykorzystaodszkodowa-nie wiedzy chronionej na mocy praw własności intelektualnej.

6.17. Ważne jest, aby odróżniać celowe przepływy wiedzy ex post oparte na istniejącej wie-dzy od przepływów wiewie-dzy ex ante, sprzyjających tworzeniu nowej wiewie-dzy. Te ostatnie wiążą się z większą niepewnością co do efektów i wymagają zawarcia wyraźnego lub dorozumiane-go porozumienia co do wytwarzania i rozpowszechniania przyszłej wiedzy oraz jej wartości.

Tabela 6.1. Typologia i przykłady mechanizmów celowych przepływów wiedzy

Wiedza istniejąca Wiedza potencjalna

Mechanizmy niematerialne, oparte na prawach

własności intelektualnej ^{Źródła rozwiązań bazujących na wiedzy}

Umowy o poufności i nieujawnianiu informacji Licencje na własność intelektualną (wyłączne, niewyłączne)

Umowy dotyczące łączenia praw własności intelektualnej (mogą również obejmować zobowiązania dotyczące przyszłych praw) Sprzedaż lub przeniesienie praw własności intelektualnej

Włączenie własności intelektualnej do umów franchisingowych

Umowy dotyczące know-how (przekazywanie w formie materialnej w postaci danych technicznych)

Usługi doradcze Usługi badawcze

Nagrody przyznawane za efekty badań w ramach crowdsourcingu

Transakcje dotyczące wiedzy „wbudowanej” Wspólne rozwijanie nowej wiedzy

Przeniesienie praw do własności intelektualnej i innego kapitału opartego na wiedzy w drodze fuzji i przejęć

Zakup wyposażenia; umowy projektowe „pod klucz” (dostawa obiektu z wbudowaną technologią gotową do użytku)

Umowy dotyczące przekazywania/użytkowania materiałów i danych

Programy wspólnego tworzenia wiedzy Wspólne przedsięwzięcia badawcze

Sojusze na rzecz badań naukowych/komercjalizacji wyników

Tymczasowe oddelegowania pracowników w ra-mach wymiany lub współdzielenia personelu Umowy o członkostwo w sieci (w zależności od charakteru wymiany w ramach sieci)

Źródło: OECD (2013), „Knowledge networks and markets”, https://doi.org/10.1787/5k44wzw9q5zv-en.

6.18. W  tabeli 6.1 wymieniono mechanizmy stymulujące celowe przepływy wiedzy w  wa-runkach ex post (wiedza istniejąca) i ex ante (wiedza potencjalna). Transakcje dotyczące wiedzy istniejącej można podzielić na mechanizmy niematerialne oparte na prawach własności inte-lektualnej i takie, w przypadku których wiedza jest „wbudowana” w transakcje odnoszące się do innych wyrobów i usług. Te ostatnie obejmują transfer wiedzy poprzez nabycie innych przedsię-biorstw lub wyposażenia w postaci aktywów trwałych. Transakcje dotyczące tworzenia poten-cjalnej wiedzy można podzielić na umowy, w ramach których przedsiębiorstwo zleca dostawcy dostarczenie wiedzy dostosowanej do indywidualnych potrzeb oraz umowy, w ramach których obie strony przyczyniają się do wspólnego rozwoju produktu opartego na wiedzy.

6.19. Umowa dotycząca dostarczenia wiedzy innemu podmiotowi może opierać się na różnych formach rekompensaty, takich jak np. odroczona rekompensata finansowa, świad-czenie innych usług w zamian za wiedzę, wymiana na inne formy wiedzy lub współwłasność praw własności intelektualnej. Różne podmioty mogą również dążyć do uzyskania korzyści niepieniężnych, jak np. wyższa renoma, lub mogą łączyć „darmową” wiedzę w jeden pakiet z innymi zastrzeżonymi usługami. Wiedza może być również przekazywana bez oczekiwania

rekompensaty, tak jak dzieje się to w przypadku swobodnego udostępniania wiedzy lub dzie-lenia się nią przez wzajemnie powiązane przedsiębiorstwa.