Tworząc projekt badawczy naukowcy nie zawsze zastanawiają się nad sposobami ogarniania i przedstawiania całości danych o obserwowanych czy dedukowanych fenomenach. W konstruowaniu metody badawczej, mówiąc najogólniej, mają udział dwa rodzaje myślenia, tak zwane myślenie liniowe i myślenie modelowe, określane czasami jako systemowe czy obiekto-we. W ramach rozważanej problematyki metodycznej należy zadać pytanie, jak będziemy rozumieli pojecie myślenie liniowe oraz myślenie modelo-we/systemowe36?
________________________
34 Przyjmujemy koncepcję Objawienia w perspektywie historiozbawczej wyakcentowaną w nauczaniu Kościoła w dokumentach Soboru Watykańskiego II. Por. KO; oraz koncepcje Objawienia w misji ad intra: Marian Rusecki, Traktat o Objawieniu, Kraków, Dehon 2007, s. 94–124; i koncepcje Objawienia w ramach misji ad extra: Ireneusz S. Ledwoń, „... i nie ma w żadnym innym zbawienia". Wyjątkowy charakter chrześcijaństwa w teologii posoborowej, Lublin, WT KUL JP II 2006, s. 459–522.
35 Można powiedzieć, że cele w naukach matematyczno-przyrodniczych mają tendencje zamykające, nie tak jak teologia czy filozofia; por. Grzegorz Heckert, O nabożeństwie, które jest w istocie napaścią, w: Prawda – zaufanie – wspólnota, red. Elżbieta Kotkowska, Małgorzata Wiert-lewska, Poznań, WT UAM 2006, s. 142.
36 Myślenie systemowe (ang. systems thinking), inaczej określane jako myślenie w katego-rii systemów, obiektów czy modeli (stąd równoważne określenie: myślenie modelowe). Po-zwala na obserwację i analizę otaczającej człowieka rzeczywistości, jako układu i relacji po-między modelami, obiektami, strukturami oraz umożliwia rozważania na temat całej obserwowanej struktury. Peter M. Senge, w swojej pracy dotyczącej ludzkich możliwości twórczego myślenia i działania posługuje się pojęciem myślenie systemowe i stwierdza: „Myś-lenie systemowe jest dyscypliną widzenia całości”: Piąta dyscyplina. Teoria i praktyka organizacji uczących się, tłum. Helena Korolewska-Mróz, Kraków, Oficyna Ekonomiczna Wolters Kluwer Polska 2006, s. 86–91, 406–409. Uważa się, że tego typu myślenie jest cechą ludzi twórczych i wybitnych. Obecnie heurystyka bada warunki, w których takie działanie można uczynić
Rozpoczniemy od przedstawienia pojęcia znanego, lepiej rozpoznawa-nego, czyli jak rozumiemy termin myślenie liniowe. By podać jak najbardziej skrótową definicję, charakteryzuje się ono szukaniem związków przyczy-nowo-skutkowych37. Jest to sposób podejścia do zagadnienia, w którym zło-żony problem rozkłada się na składowe czynniki, następnie poddaje się je analizie, dokonuje potrzebnych działań, po czym wyciąga wnioski, które syntetyzuje się z określoną hipotezą czy teorią. Celem tak prowadzonego rozumowania najczęściej jest doprowadzenie do przewidywania i wpływa-nia na opisywane zjawiska. Ten sposób postępowawpływa-nia wchodzi w skład wie-lu metod badawczych i nazywany jest często analityczno-syntetycznym. Kolejne kroki podlegają prawom logiki formalnej lub logikom wielowar- tościowym. Jest to najbardziej znany i przyswojony sposób postępowania, ponieważ do tego typu myślenia, analityczno-krytycznego, najczęściej wdra-ża współczesny system edukacyjny38. Myślenie linowe pozwala na orga- nizację wiedzy w sposób systematyczny i wynikowy, ma jednak swoje ograniczenia pochodzące z ludzkich możliwości poznawczych. Nie wnikając zbytnio w szczegóły możemy powiedzieć, że struktura poznawcza człowie-ka nie pozwala mu jednocześnie skupiać się na detalach i myśleć o całości, w którą dane detale są zatopione39.
Stworzenie spójnej teorii wyjaśniającej lub opisującej daną rzeczywistość jest celem każdego działania naukowego, w którym wykorzystuje się zdol-ności człowieka do analizy szczegółów i syntetyzowania całości, do łączenia wielu faktów w modele40, które pozwalają na lepszy wgląd w same fakty. Ta zdolność wyjaśniająca wobec napływających do ludzkiej świadomości bodź-ców została wykorzystana w tak zwanym myśleniu modelowym. Jest ono związane z ludzką umiejętnością tworzenia spójnych, wszechobejmujących _________________________
bardziej prawdopodobnym, przykładowo poprzez pracę zespołową. Por. Jan Antoszkiewicz, Metody heurystyczne, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne 1982; tenże, Zadanie, metoda, rozwiązanie. Techniki twórczego myślenia, zbiór 3, red. Andrzej Góralski, Warszawa, PWN 1980, s. 56–95.
W dalszym ciągu niniejszej pracy przyjmiemy określenie: myślenie modelowe, jako że za B. Lonerganem i Ianem Barbourem będziemy się posługiwać pojęciem modelu a nie sytemu czy obiektu.
37 Chodzi o typ rozumowania w kluczu racja i następstwo, przesłanka i konkluzja.
38 Por. Louise Spear-Swerling, Robert J. Sternberg, Jak nauczyć dzieci myślenia, tłum. Olga i Wojciech Kubińscy, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2003, s. 14–19.
39 Przedstawiając problem obrazowo, nie potrafimy jednocześnie skupiać uwagi na lesie i konkretnym drzewie. Do opisu konkretnego drzewa jak najbardziej stosowna jest metoda myślenia liniowego, natomiast gdy pragniemy uchwycić holistyczną wizję lasu, lepiej zwrócić się w stronę myślenia modelowego.
40 Ian G. Barbour wyróżnia cztery podstawowe typy modeli w naukach: logiczny, do-świadczalny, matematyczny, teoretyczny. Szerzej na ten temat w dalszej części pracy. Por. Mity, modele, paradygmaty. Studium porównawcze nauk przyrodniczych i religii, dz. cyt., s. 41–64.
wizji otaczającej rzeczywistości i obserwatora w niej zatopionego41. Pragnąc opisać rzeczywistość, człowiek poznaje niezliczoną ilość szczegółów. Szcze-góły te układają się w skomplikowane przedmioty, struktury lub relacje między nimi42. Racjonalne i zamierzone panowanie nad wszystkimi obser-wowanymi szczegółami i związkami pomiędzy nimi jest praktycznie nie-możliwe dla ludzkiej świadomości. To, co człowiek potrafi, to wznieść się na wyższy poziom panowania nad obserwowaną złożonością. Potrafi w sposób podświadomy i intencjonalny odnosić poznane detale do całości (i odwrot-nie), następnie opisywać ich wzajemne relacje. Potrafi nowo poznawane szczegóły włączać w istniejące już schematy/struktury interpretacyjne, tak by nowa informacja zakorzeniała się w przestrzeni istniejących związków. Nie bez znaczenia są tu wspomniane wyżej przed-sądy, i przed-założenia43. W przestrzeni badań naukowych dzięki tym procesom tworzą się nowe opinie, hipotezy, które uwiarygodnione i zweryfikowane stają się teoriami. Myślenie modelowe ma nieocenione znaczenie w pierwszym etapie kreacji twórczej, jest wstępnym warunkiem ujęcia nowych problemów lub orygi-nalnego przedstawienia już istniejących.
Wzajemne relacje pomiędzy możliwością dotarcia do szczegółu a oglą-dem całości są bardzo ważne dla problematyki przedstawianej pracy, jako próby skonstruowania zasad tworzenia metody integralnej w teologii. Two-rzenie metody integralnej pozwoli na opisanie przestrzeni relacji specyficz-nie określonego doświadczenia ludzkiego wobec odczytanego Bożego Ob-jawienia i wobec Boga, który wychodzi ku każdemu człowiekowi. Jest to obszar czy przestrzeń oddziaływań, w której nie jesteśmy w stanie bezpo-________________________
41 Jest to niezmiernie ciekawe zagadnienie, na ile każda z tych wizji poddaje się kulturo-wym, społecznym czy naukowym weryfikacjom, temat ten wykracza jednak poza ramy tej pracy.
42 Prostym przykładem tej zdolności jest obserwacja sześcianu. Nigdy nie widzimy całej figury w przestrzeni. Na bazie wcześniejszych doświadczeń (przed-sądów) tworzymy w umy-śle obraz sześciu ścian figury, mimo że maksymalnie możemy zobaczyć trzy.
43 Tak obrazowo można przedstawić działanie i tworzenie się ludzkiej pamięci, dzięki której wszystkie procesy myślowe są w ogóle możliwe. Część z tych procesów dzieje się w podświadomości w sposób całkowicie niekontrolowany. Naszą podświadomość programu-ją też uwarunkowania kulturowe, społeczne i wcześniej zdobyta wiedza. Można powiedzieć, ale z dość dużym skrótem myślowym, że w efekcie opisanych działań człowiek otrzymuje na wyjściu obraz tego, co poznaje, który może go satysfakcjonować lub nie, analiza tegoż obrazu i jego komunikatywna werbalizacja może być nazwana «dziełem». Na temat biologicznego kształtowania się ludzkiej pamięci por. Rita Carter, Tajemniczy świat umysłu, tłum. Bogdan Kamiński, Poznań, Oficyna Wydawnicza „Atena”, 1999, s. 159–166.
Na temat badań współczesnej psychologii dotyczącej poznawania świadomego i nie-świadomego, wiedzy ukrytej oraz intuicji, inkubacji i wglądu w ukryte myślenie, zob. Utajone poznanie. Poznawcza psychologia nieświadomości, red. Geoffrey Underwood, tłum. Robert Balas, Aleksandra Słabosz, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2004.
średnio wykazać44 wzajemnego wynikania/przenikania obu rzeczywistości, choć ich skutki są bezpośrednio obserwowalne.
Zarówno temat główny, jak i dopowiedzenia w podtematach odnoszą nas, poprzez obserwowalną rzeczywistość, ku temu, co rozpoznane czy ro-zeznane ostatecznie jako tajemnica i niemożliwe do przedstawienia lub in-terpretacji tylko metodami opartymi na myśleniu liniowym. Wyznaczenie warunków czy granic wyodrębnionego obszaru badawczego wymaga do-określenia wielu wyznaczników, faktorów, aspektów i ich wzajemnych rela-cji. Ilość szczegółów, które należy wziąć pod uwagę, wyklucza ich pełne rozeznanie, tak by spełnić warunek przewidywania i wpływania na opisy-wane zjawiska. W takich sytuacjach, jak już wspomnieliśmy, nauka radzi sobie, tworząc modele, projekty czy systemy, wykorzystując naturalne moż-liwości człowieka do wznoszenia się ponad ogląd szczegółów, wykorzystu-jąc to, co zostało nazwane myśleniem modelowym. W naukach społecznych panuje przekonanie, że dla osiągnięcia celu rzeczą dobrą jest podejmowanie prób analizy każdego elementu rozpatrywanego problemu, ale okazuje się, że nie jest to czynność zawsze konieczna. Nasza podświadomość na bazie myślenia modelowego prawidłowo interpretuje określoną rzeczywistość nawet przy braku dostatecznej ilości danych, i umożliwia osiągnięcie rozpo-znawanego celu45.
Tym samym wykazaliśmy konieczność wykorzystania myślenia mode-lowego w naszych badaniach, które będzie jak najbardziej przydatne w as- pekcie metodycznym naszej pracy. Pomaga ono w objęciu całości związków i pozwala na interpretację tego, co niedookreślone lub wieloaspektowe, dy-namicznie zmienne. Myślenie modelowe nie jest nowym typem działalności człowieka, jednak dopiero w XX wieku zostało poddane naukowej analizie w ramach heurystyki46. Wcześniej było traktowane jako sztuka, do której ________________________
44 Nie potrafimy podać czegoś na kształt algorytmu, czyli nie da się zastosować powta-rzalnego rozumowania wynikowego, odpowiadającego na pytanie skąd to wiem?
45 Por. Peter M. Senge, Piąta dyscyplina. Teoria i praktyka organizacji uczących się, dz. cyt., s. 186–187.
46 Heurystyka bada strategię ludzkiego myślenia, która zwiększa szanse na znalezienie optymalnego czy zadowalającego rozwiązania poprzez wyznaczanie kierunków myślenia twórczego, choć nie zapewnia rozwiązania. Myślenie systemowe/modelowe obecnie jest w ramach heurystyki badane i promowane. Przynosi bowiem wymierne efekty szczególnie w pracach tak zwanego biznesu i menedżerstwa przy opracowywaniu strategii działania danej firmy. Peter M. Senge w swojej książce Piąta dyscyplina, (dz. cyt.) wyróżnił pięć dyscyplin określających ludzkie twórcze działania w rozwiązywaniu problemów poprzez tworzenie organizacji samo-uczącej się; są to: mistrzostwo osobiste, modele myślowe (inaczej schematy interpretacyjne), wspólna wizja, zespołowe uczenie się, myślenie systemowe. To ostatnie jest takim typem myślenia, które pozwala na odnoszenie wszystkich szczegółów do całości bez zatracania ważności i swoistości tych szczegółów. Dość łatwo zauważyć analogie do koncepcji życia duchowego w zakonach czy zgromadzeniach, choć nie wszyscy autorzy świadomie to wykorzystują. W Polsce przykładowo Ryszard Stocki, psycholog z Uniwersytetu
Jagielloń-mają dostęp tylko jednostki wybitne w dziedzinie sztuki, techniki i nauki. Działań metodycznych określanych jako myślenie modelowe nie można się nauczyć z książek, można je opisać i taki jest cel pierwszej części niniejszej pracy. By opanować myślenie modelowe, konieczna jest praktyka; sytuacja jest podobna, jak z nauką jazdy na rowerze czy grą na instrumencie, znajo-mość zasad wspomaga umiejętności, ale ich nie zapewnia. Wykorzystywane umiejętności powinny być tak opanowane, by nie przeszkadzały, a pomaga-ły w działaniach metodologicznych. Kierowca, który ciągle myśli, jak zmie-niać biegi, nie tylko daleko nie zajedzie, ale jest jeszcze zagrożeniem dla in-nych użytkowników drogi. Dlatego w działaniach metodyczin-nych konieczna jest praktyka i jest ona podstawą pozyskiwania umiejętności określanych jako warsztat pracy, dzięki któremu wspomagane są metodologiczne dzia-łania. Czy warto w takim razie teoretycznie opisywać to, co powinno być praktycznie stosowane? Warto, ale z pewnym zastrzeżeniem, by potrakto-wać wskazówki metodyczne jako przykładowy opis tego, jak samodzielnie przenieść się świadomie w obszar myślenia modelowego. Tego typu działa-nia trzeba wykonywać nie po to, by inni mogli niewolniczo naśladować opi-sane procedury, ale po to, by otrzymali wskazówki czy kierunki możliwości własnego rozwoju.
Myślenie modelowe, dzięki całościowemu objęciu relacji pomiędzy szczegółami oraz poprzez uwzględnienie dynamicznej zmienności, wy- kracza poza struktury liniowe dowodzenia czy uzasadniania. Pozwala uwzględniać wpływ badań nad obiektem na sam badany obiekt, co w opisie relacji pomiędzy Bogiem wychodzącym ku człowiekowi a człowiekiem czy wspólnotą Kościoła jest nie do przecenienia. Obrazuje to tak zwana pętla sprzężenia zwrotnego. Przyjęcie takiego schematu interpretacyjnego po- zwala przedstawić wzajemne oddziaływania w relacji badacz − interpretacja Objawienia bez uwzględniania zbyt dużej liczby szczegółów (por. rys. 1).
Opis powstałego diagramu w najprostszej formie może wyglądać na-stępująco. Objawienie jako obiektywna rzeczywistość skierowane jest ku człowiekowi, dokonuje się również poprzez świat (rozumiany bardzo sze-roko)47. Człowiek reflektujący swoje życie i działania w świecie pozostaje _________________________
skiego, zajmuje się teologią uczestnictwa w duchu Karola Wojtyły i łączy to z metodami dzia-łania współczesnego biznesu oraz duchowością ignacjańską. Wspominamy o tym, by pokazać, jak w przestrzeni praxis przenikają się wielowiekowe osiągnięcia chrześcijaństwa i potrzeby działania na rynkach ekonomicznych; por. Współczesne techniki zarządzania. Podręcznik dla orga-nizacji służebnych, Kraków, Stowarzyszenie Chrześcijańskich Dzieł Wychowania 1995, s. 25−27; tenże, Zarządzanie dobrami, Kraków, WAM 2003; w obszarze filozofii również prowadzi się badania nad sposobami uprawdopodobnienia korzystnych wyników naukowotwórczych, rozpatrując integralnie wynik poznania i dyskurs, który do niego prowadzi; por. Jan Hartman, Heurystyka filozoficzna, Wrocław, Wydawnictwo Leopoldinum 1997.
Rys. 1. Sprzężenie zwrotne w powstawaniu interpretacji Bożego Objawienia
pod wpływem zarówno Bożej łaski, jak i tak zwanego świata. Do tych relacji włącza się również ludzki wysiłek, nie bez wpływu łaski, w odczytaniu sło-wa Bożego. Ludzka interpretacja rzeczywistości może powstasło-wać jako współpracująca z Bożym działaniem, wtedy mówimy o dodatnim sprzę- żeniu zwrotnym, jak również w sprzeciwie wobec niego, wtedy mówimy o oddziaływaniu ujemnym48. Rysunek oraz powyższy opis stanowią inte-gralną całość i są przykładem przedstawiania efektów myślenia modelowe-go, a na tym etapie pracy służą zobrazowaniu teoretycznego wywodu uza-sadniającego skierowanie ku myśleniu modelowemu49.
Przedstawiony schemat interpretacyjny pozwala ustrukturyzować poważną trudność, jaka wyłania się w opisie dwóch oddziałujących, w dia-lektycznym napięciu, fenomenów. Przedstawiliśmy go w tym miejscu, by praktycznie pokazać, jak zamierzamy włączać ciągłą zmienność badanych obiektów w proces interpretacyjny, jako ważną składową cechę opisu. Nie zmienia to faktu, że trudność badawcza pozostaje. Z tą obiektywnie istnieją-cą przeszkodą przyjdzie nam się zmierzyć w całej pracy. Jest to trudność poważna i trzeba ją wyakcentować, od jej zaakceptowania zależy jasność prowadzonych wywodów. Jak już wspomniano wyżej, człowiek nie ma możliwości skupiania się jednocześnie na całości i szczegółach. Zasada ta dotyczy również komunikatywnego przedstawiania wyników myślenia modelowego. W tej materii badacz zmuszony jest przedstawiać albo opis całości, albo opis szczegółów lub ich wzajemnych relacji. Tak wiec zdolność myślenia modelowego nie oznacza jeszcze zdolności przekazywania myśli, ________________________
48 W naukach technicznych i zarządzaniu sprzężenie zwrotne określane jest jako proces bezpośredniego lub pośredniego oddziaływania wyników tych procesów na ich kolejne fazy. W naszym ujęciu oznacza, że podmiot działający uwzględnia w kolejnych decyzjach efekty swoich poprzednich decyzji, świadomie lub nieświadomie.
49 W dalszej części pracy stanie się ono powszechną praktyką w poszukiwaniu działań operacyjnych czy określaniu procedur badawczych.
które dzięki temu powstają. Powtórzmy: jest to zasadnicza trudność, ponie-waż to, co dzieje się i przedstawia w umyśle badacza jako jedna całość, spój-na i koherentspój-na wizja w sposobie przekazu musi zostać rozbite spój-na trzy aspektowe podejścia: ogląd całości, analiza szczegółów i opis występujących relacji, z ciągłym dopowiedzeniem, że jest to zabieg metodyczny, a chodzi o całościowy ogląd opisywanej rzeczywistości. Również tutaj szuka się od-powiednich rozwiązań. Przyjmując zasadę, że obraz mówi więcej niż 1000 słów, przedstawia się omawianą rzeczywistość poprzez schematy, modele przestrzenne czy, w dobie komputeryzacji, tak zwane wizualizacje50. Fakt trudności opisowych i komunikacyjnych nie powinien przysłaniać korzyści płynących z możliwości, które daje myślenie modelowe. Dzięki niemu ła-twiej uchwycić problem w holistycznej wizji. Dzięki badaniom wykorzystu-jącym myślenie modelowe jaśniej i precyzyjniej ukazują się cele i koncepcja całości działań.
Podsumowując: myślenie modelowe pozwala skupić się na związkach, oddziaływaniach, relacjach, odniesieniach poszczególnych części z całością, tak by nie koncentrować się na możliwych do pominięcia szczegółach. Po-zwala ono włączyć obserwowalną zmienność w czasie w badane struktury. Widzenie wzajemnych relacji, a nie poszczególnych fenomenów, pozwala obserwować i interpretować ciągle zmienną całość, a nie tylko statyczny obiekt, jak to się dzieje w przypadku myślenia liniowego51. Jednocześnie dy-namiczne odniesienia części do całości pozwalają na pełny wgląd w szczegó-ły, ponieważ są one wpisane w strukturę rozpracowywanego czy tworzone-go modelu. Myślenie modelowe umożliwia to, co w myśleniu liniowym jest wykroczeniem poza dziedzinę zastosowań. Pozwala wyjść w inną prze-strzeń niż ta objęta tworzonym czy opisywanym modelem, ponieważ cechą modeli wykorzystywanych w naukach jest ich otwartość i możliwość zasto-sowań nietypowych czy zgoła w całkowicie innych obszarach oglądu rze-czywistości. Dzięki myśleniu modelowemu można zastosować praktycznie metodyczne zalecenie Alberta Einsteina podane w słynnym cytacie: Nie mo-żemy rozwiązywać problemów za pomocą tego samego rodzaju myślenia, który kie-dyś je stworzył52. Ten postulat metodyczny jest nie do przecenienia w obsza-________________________
50 Jako przykład może posłużyć opis pętli sprzężenia zwrotnego podany powyżej, lub rys. 1. Sprzężenie zwrotne w powstawaniu interpretacji Bożego Objawienia.
51 Zasadniczą różnicę pomiędzy oboma sposobami podchodzenia do rozwiązywania problemów można przedstawić następująco. W efekcie myślenia liniowego dążymy do ustale-nia obiektu, do likwidacji dotyczącej go zmienności, by jak najściślej opisać badany obiekt. Dzięki myśleniu modelowemu potrafimy badać tę zmienność, która przeszkadza w myśleniu liniowym.
52 „We can’t solve problems by using the same kind of thinking we used when we created them”. Słowa te wypowiedziane były najprawdopodobniej w kontekście opanowania przez człowieka energii jądrowej. Istnieją jeszcze dwa warianty tegoż powiedzenia, równie często
rze problematyki przedstawianej pracy. Ludzkie doświadczenia, powstałe w relacji ze świadomie przeżywaną transcendencją i wyrażone na zewnątrz, takiego typu postępowania metodycznego wymagają przy próbie ich na-ukowej interpretacji. Szczególnie, że trzeba zinterpretować oddziaływanie dwóch wieloaspektowych i wymiarowych rzeczywistości, którymi są indy-widualne doświadczenie wiary i interpretacja Objawienia odczytanego we wspólnocie Kościoła.
Myślenie modelowe w teologii jest właściwie przeniesieniem nazwy do znanej już rzeczywistości, odnoszenia znanych szczegółów do całości nawet wtedy, gdy trudno pokazać wynikanie krok po kroku. Wmyślanie się w ta- jemnicę Objawienia, próba zwerbalizowania tego, czego nie da się ludzkim językiem wyrazić, niejako wymusiło na teologach ten sposób myślenia, a Sobór Laterański IV sformułował metodologiczną zasadę weryfikacyjną, by ukierunkować ludzkie zdolności poznawcze wobec Tajemnicy. W mó-wieniu o Bogu każde podobieństwo jest jeszcze większym niepodobień-stwem, pomiędzy Stwórcą a stworzeniem nie można dopatrzeć się tak wielkiego