Zaprezentowane wyniki studiów nie wyczerpują w pełni podejmowanej problematyki badań, która dotyczyła rodzajów zaufania, jego wymiarów, zaufania
technologicznego, kapitału społecznego i znaczenia zaufania w działalności gospodarczej (w tym w sektorze finansowym). W każdym z przedstawianych
tematów można doszukać się wielu ograniczeń, np. istnieje wiele rodzajów zaufania, ale nie wszystkie przedstawiono w tej pracy. Pojęcie zaufania można analizować, biorąc pod uwagę różne teorie, konstrukcje myślowe, uwzględniając społeczne struktury, oczekiwania pojedynczych osób, grup czy procesy społeczne. W ramach każdego rodzaju można wyodrębnić zestaw interesujących czynników wpływających na rozwój zaufania.
Pisząc o wymiarach zaufania, pominięto elementy składowe, które konstytuują kompetencje, przewidywalność czy niezawodność. Same wymiary zaufania i relacje zachodzące między nimi zasługują na oddzielną publikację.
Analizując miejsce zaufania w kapitale społecznym, należy pamiętać o
ograniczeniach, które opisali L. Prusak i D. Cohen (Przypis 233 Prusak, Cohen 2001). Według nich nie da się zarządzać kapitałem społecznym, jest on bowiem tworzony samoistnie przez organizację. Co więcej, wszelkie próby jego kreowania, jeżeli nie są autentyczne, kończą się niepowodzeniami. Menedżer, który sam organizuje spotkania z pracownikami i każe im mówić o swoich zawodowych
problemach, nawet jeżeli czyni to w dobrej wierze, może zniszczyć zaufanie. Prusak i Cohen proponują, aby inwestować w społeczny kapitał, wzmacniając zaufanie, relacje międzyludzkie i współpracę. W praktyce kształtowanie zaufania jest trudne, bo musi obejmować inne komponenty kapitału społecznego.
Str. 57
Analizując rolę i znaczenie zaufania w działalności gospodarczej, należy uwzględnić fakt, że zaufanie jest silnym, ale nie jedynym sprawcą zachowań biznesowych. Wiele decyzji może zapadać na skutek uwarunkowań sytuacyjnych, grupowych,
środowiskowych i innych. W opracowaniu pominięto wpływ zaufania na tworzenie nieformalnych struktur gospodarczych. Nie wyjaśniono źródeł różnych zachowań (np. opisując indywidualne nastroje). Z całą pewnością zaufanie w działalności gospodarczej, umownie nazywane zaufaniem biznesowym, wymaga bardziej
szczegółowych studiów. Istnieje dużo wzajemnych zależności, do jakich dochodzi w systemie gospodarczym między poszczególnymi interesariuszami.
Pisząc o zaufaniu w gospodarce, autor korzystał również z analiz eksperckich, artykułów prasowych. Należy pamiętać o tym, że w tego typu opracowaniach problem zaufania jest poruszany pośrednio. Optymistyczne postawy omówione w dużej części publikacji mogą być zaledwie jednym komponentem zaufania – odnoszącym się do przyszłości.
Przeprowadzone studia wskazują na możliwości połączenia dotychczasowych koncepcji badawczych związanych z teoriami społecznymi i wymiarami zaufania.
W działalności gospodarczej prowadzone są różne gry, dokonywane są różne transakcje, interesy poszczególnych organizacji reprezentują liczni agenci. Zaufanie jest pojęciem rozpatrywanym z punktu widzenia teorii gier teorii kosztów
transakcyjnych oraz teorii agencji. Każdy z tych procesów może być analizowany pod kątem: wiary, wiarygodności, niezawodności, kompetencji, przewidywalności, życzliwości. Życzliwość jest strategią prowadzenia gier społecznych (rynkowych i
organizacyjnych), wiarygodność wpływa na transakcje i dobór partnerów
biznesowych, przewidywalność zachowań wpływa na transakcje i ubezpiecza gry itp.
W publikacjach podkreśla się, że poziom zaufania powinien być optymalny (np.
Przypis 234 Bidault, Castello 2009). Nie tylko zbyt mały poziom zaufania
uniemożliwia skuteczną współpracę, ale również jego nadmiar (Przypis 235 Kramer 2009). Wychodząc z teorii odnoszących się do poziomu jakości (Przypis 236 Kano, Seraku, Takahashi, Tsuji 1984), można wyróżnić: poziom zaufania oczekiwany, którego osiągnięcie jest związane z odczuwalną satysfakcją (wymagania klienta wewnętrznego zostały zrealizowane), poziom akceptowalny, którego brak jest przyczyną braku satysfakcji, poziom przewyższający, którego osiągnięcie zwiększa poziom motywacji i zaangażowania (nie zawsze jednak stan podwyższonej
aktywności będzie się długo utrzymywać). Wymienione poziomy zaufania odnoszą się do oczekiwań w relacjach międzyludzkich. Interesujące mogą więc być badania, które wyjaśnią związki między procesem formułowania się różnych poziomów zaufania a udaną współpracą.
Oprócz przedstawionych powyżej postulatów badawczych wynikających z
dokonanych studiów można sformułować listę dalszych, bardziej szczegółowych badań:
1. Mimo dość dobrze zidentyfikowanych rodzajów zaufania należy w dalszym ciągu poszukiwać związków i zależności między poszczególnymi rodzajami zaufania.
Interesujące są relacje między poszczególnymi rodzajami zaufania w różnych sytuacjach (np. stabilności, przemian, kryzysowych).
2. Dalsze badania są wskazane w przypadku tych rodzajów zaufania, które są złożone – zależą od zaufania interpersonalnego i technicznego (w tym szczegółowe badania, które będą w stanie wyjaśnić mechanizmy formułowania się zaufania systemowego).
Str. 58
3. Istotne będą badania obejmujące aspekty etyczne posługiwania się
nowoczesnymi technologiami, nie tylko w zakresie stosunkowo dobrze poznanego problemu, jakim jest inwigilacja. Dla praktyki zarządzania ważne są zagadnienia obejmujące problematykę posługiwania się nowoczesnymi technologiami w celu zdobywania nowych klientów i zastępowania przez nich ról, jakie do tej pory odgrywali tylko pracownicy.
4. Interesująca będzie również wiedza dotycząca hierarchii wymiarów zaufania i jej zmienności w różnych sytuacjach i okresach istnienia organizacji oraz wiedza dotycząca elementów składowych wiarygodności (np. z wykorzystaniem teorii K.
Buista).
5. Należy prowadzić dalsze badania, określające związki między kompetencjami – jako podstawowymi wymiarami zaufania a przewidywalnością, niezawodnością oraz wiarygodnością. Szczególnie interesujące mogą być wyniki badań, które wykażą, jaki jest rzeczywisty wpływ kompetencji na wiarygodność (jakie kryteria kompetencji, w jakich sytuacjach pracy wpływają na wiarygodność).
6. Dla praktyki zarządzania szczególnie cenne mogą okazać się badania nad metodami oceny kompetencji i jej elementami składowymi. Z tym problemem
borykają się organizacje wdrażające znormalizowane systemy zarządzania jakością.
Norma ISO 9001:2008 zaleca (pkt 6) dokonywanie ocen kompetencji i przeprowadzanie ocen skuteczności podejmowanych działań.
7. Przydatne są dalsze badania nad percepcją niezawodności (w sferze usługowej, ale również w ocenie produktów materialnych).
8. Uwzględniając koncepcję kapitału społecznego, warto podejmować badania nad zależnościami istniejącymi między głównymi jego komponentami i wymiarami.
Szczególnie przydatne będą badania określające rolę złego zaufania dla
formułowania się norm grupowych oraz te badania, które w szczegółowy sposób wyjaśnią mechanizmy niszczenia zaufania (np. pod wpływem otoczenia, szybkości działania, zmiennych projektów, składów osobowych itp.).
9. Dalsze badania są niezbędne, aby ustalić relacje miedzy ogólnym klimatem zaufania a indywidualnymi nastrojami inwestorów oraz badania dotyczące
programów motywacyjnych, których celem jest wzrost zaufania biznesowego (np. na ile skuteczne są te działania, które zwiększają wpływ inwestorów i płatników na system emerytalny i oszczędnościowy).
10. Problemem jest to, jak stworzyć warunki zachęcające obywateli do inwestowania w sam proces budowania zaufania.
11. Istotny dla poziomu zaufania jest charakter sieci, powstaje zatem pytanie, czy sieci oparte na więziach rodzinnych i przyjacielskich sprzyjają zaufaniu, zważywszy na problemy opisywane wcześniej, a związane z podziałem zysków i nierówną alokacją zasobów.
12. Interesującym tematem dalszych badań jest wpływ zaufania między
pracownikami na poziom inwestycji. Na ile inwestorzy uwzględniają ten poziom w podejmowaniu decyzji inwestorskich, a na ile jest to tylko subiektywna ocena osób odpowiedzialnych za procesy inwestycyjne.
Str. 59
13. Prognozy ekonomiczne mają to do siebie, że są zawodne, ale z drugiej strony bankowcy nie mogą podejmować decyzji, opierając się na przysłowiowym
widzimisię. Potrzebne są badania nad systemami złożonymi.
14. Interesujące i praktycznie przydatne będą dalsze badania zależności między niskim poziomem zaufania do państwa a tworzeniem się czarnej strefy.
15. Koncentracja kapitału bankowego sprawia, że upadek jednego dużego banku może prowadzić do kryzysu finansowego (Przypis 237 Rudolf 2008). Na ile więc ta koncentracja powoduje obniżenie poziomu zaufania do sektora finansowego oraz na ile skuteczne są próby przeciwdziałania negatywnym skutkom tej koncentracji?
Istnieje wiele innych problemów badawczych związanych z zaufaniem w sektorze finansowym, których nie omówiono w opracowaniu. Przykładowo można badać:
odrębność sektora, rolę zaufania w transakcjach finansowych, związki między poziomem zaufania do sektora finansowego a rozwojem gospodarczym, rolę państwa w kreowaniu zaufania do instytucji finansowych itp.
Str. 61