Zaufanie odgrywa coraz większą rolę w działalności gospodarczej, ponieważ wzrasta znaczenie innowacji, zarządzania wiedzą, dostępnych jest coraz więcej informacji i nawet małe organizacje chcą myśleć lokalnie, ale działać globalnie. Z tego powodu współczesna gospodarka powinna być gospodarką zaufania. M.
Korczynski (Przypis 157 Korczynski 2000) sformułował koncepcję gospodarki opartej na zaufaniu. Bazą dla jej uczestników jest wymiana informacji i wiedzy, a nie strach.
Relacje wynikają z ekonomicznej kalkulacji, ale nie są oportunistyczne.
W gospodarce wiedzy relacje wymagają wzajemnego zaufania. Duży wpływ na tworzenie warunków sprzyjających kształtowaniu się gospodarki zaufania ma państwo i jego instytucje. Szczególnej roli państwa w kreowaniu zaufania upatruje
się w kształtowaniu zaufania instytucjonalnego (Przypis 158 Vargas-Hernandez 2008, Przypis 159 Richey, Ikeda 2009). Istotną rolę odgrywa zaufanie do polityki gospodarczej (Orłowski 2007), działania reformatorskie (Przypis 160 El-Beltagy, Latif 2006) i inne działania związane głównie z kreowaniem klimatu zaufania i tworzeniem prawa. Zaufanie wpływa na zachowania gospodarcze, a w szczególności na
zachowania inwestycyjne (Przypis 161 Bidault, Castello 2009). Brak przekonania o możliwości stabilnego rozwoju zagraża aktywności gospodarczej (Przypis 162 Pennar 1986). Analizowana wartość ma duże znaczenie dla oszczędzania i udzielania kredytów (Carbogno-Barnabe 2004, Przypis 163 Ellison, Jolly 2008).
Zaufanie do instytucji państwowych jest bezpośrednio związane z zachowaniami podatkowymi i tymi, które obejmują system emerytalny (Przypis 164 Niesiobędzka 2004, Przypis 165 Diamond 2009, Przypis 166 Hutcheson 2009). Niewątpliwie zaufanie ma znaczenie dla procesów wymiany handlowej, w tym dla działalności eksportowej (Przypis 167 Styles, Patterson, Ahmed 2008). Wiele publikacji wskazuje problem braku zaufania, upadającego zaufania i opisuje znaczenie nowych
moralnych standardów, ewentualnie regulacji prawnych, które mają sprzyjać rozwojowi zaufania. Taki stan rzeczy wynika ze znaczej liczby badań, które wykazywały pozytywny wpływ zaufania na rozwój gospodarki. W ostatnim czasie zaczęto zwracać uwagę na problem złego zaufania w gospodarce. P. Priddat
(Priddat 2009) wskazał na problem nadmiernego zaufania i toksycznych certyfikatów w systemie bankowym. Natomiast R.M. Kramer (Przypis 168 Kramer 2009)
eksponował problem nadmiernego zaufania, zgubnej skłonności do ufania innym i sposoby chronienia się przed pułapką zaufania.
Str. 42
Znaczenie państwa w kreowaniu zaufania
Znaczny wpływ na rozwój zaufania mają instytucje państwowe, które oddziałują na współpracę uczestników rynku za pomocą wiarygodności i zaufania (Przypis 169 Vargas-Hernandez 2008). Zaufanie instytucjonalne jest wzmacniane przez programy motywacyjne, których celem jest wzrost partycypacji obywateli (Przypis 170 Richey, Ikeda 2009). Z takich programów najbardziej korzystają członkowie
marginalizowanych grup, co przyczynia się w dłuższej perspektywie czasowej do odbudowywania sprawiedliwości społecznej. „Od jakości instytucji państwowych zależy poziom zaufania przedsiębiorców, a zaufanie jest niezbędnym warunkiem
współpracy gospodarczej”, twierdzi F. Fukuyama („Europa” z 14-15.08.2007).
Brak zaufania do instytucji publicznych może być przyczyną rozwoju zachowań nieetycznych i czarnego rynku. Taką sytuację obserwowano w państwach byłego bloku sowieckiego. Inną konsekwencją braku zaufania do instytucji państwowych i regulacji prawnych jest ograniczona liczba podmiotów realizujących partnerstwo publiczno-prywatne. Instytucje państwowe mogą zarówno sprzyjać zaufaniu, jak i je obniżać, np. na zaufanie ma wpływ charakter sieci społecznych. Tam, gdzie do gry wkraczają instytucje państwowe i osoby nieznane, poziom zaufania maleje (Przypis 171 Raiser, Rousso, Steves, Teksoz 2008). Mimo wielu barier i ograniczeń państwo ma do odegrania wielką rolę w podwyższaniu i utrzymywaniu zaufania. Zaufanie do polityki gospodarczej jest konieczne dla wzrostu gospodarczego. Niska
wiarygodność polityki gospodarczej ogranicza możliwość walki z inflacją, natomiast konsekwencją zaufania do polityki gospodarczej powinien być wzrost inwestycji i PKB (Przypis 172 Orłowski 2008). Instytucje państwowe, kreując zaufanie
instytucjonalne, kształtują ogólny poziom zaufania i zaufanie rynkowe. Istnieją też dowody na to, że zaufanie jest w stanie podwyższyć odpowiednio przeprowadzona reforma gospodarcza (Przypis 173 El-Beltagy, Latif 2006). Niektórzy ekonomiści twierdzą, że cięcie stawek procentowych może przyczynić się do poprawy poziomu zaufania. Mniejsze koszty kredytu powodują, że przedsiębiorcy zawierają więcej transakcji, wzrastają ich oczekiwania co do sprzedaży i uzyskiwanych profitów.
Poziom zaufania może również gwałtownie wzrosnąć. Dzieje się tak po obniżeniu stóp procentowych oraz gdy sytuacja gospodarcza jest wyjątkowo korzystna dla jakiejś branży. Tego typu działania tylko pośrednio wpływają na zaufanie poprzez stwarzanie przychylnych warunków do prowadzenia działalności gospodarczej.
Rola państwa polega głównie na tworzeniu klimatu zaufania poprzez odpowiednie regulacje prawno-organizacyjne. Państwo, a ściślej mówiąc jego aparat
administracyjny, powinno stać na straży fundamentów zaufania, powinno kreować warunki wzajemnego zaufania w różnych relacjach. Regulacje prawne, a
szczególnie procedury prowadzenia działalności gospodarczej, mogą korzystnie wpływać na zaufanie. Rzeczywistym problemem jest, jak powszechnie wiadomo, zmienność prawa, brak stabilności. Częste zmiany reguł są główną przeszkodą formułowania się więzi społeczno-gospodarczych. Poziom zaufania zmienia się, a wpływ rządu na gospodarkę jest w wielu państwach coraz mniejszy. Dlatego podstawowym zadaniem rządzących jest prowadzenie dialogu z przedsiębiorcami,
uwłaszczanie obywateli i utrzymywanie ładu organizacyjnego.
Str. 43
Tam, gdzie istnieje duża liczba instytucji kontrolnych i zawiłe procedury realizacji usług, zmniejsza się poziom zaufania. Przedsiębiorcom przeszkadzają bariery biurokratyczne i zawiły system podatkowy. W Belgii przedsiębiorcy, których obrót wynosi do 50 tys. euro, nie mają obowiązku posiadać kasy fiskalnej. W Polsce kasę fiskalną muszą posiadać kierowcy taksówek, ale nie mają jej lekarze i prawnicy.
Niesprawiedliwość skutecznie niszczy zaufanie.
Kiedy upada zaufanie do instytucji państwowych, to nawet próba odzyskania tej wartości nie zawsze kończy się pozytywnie. W lutym 2009 roku w obliczu kryzysu finansowego rząd brytyjski zainicjował nowy plan dopłacania do tych firm, które zatrudnią osoby bezrobotne. Okazało się jednak, że pracodawcy, nie mając zaufania do rządu, nie byli skłonni do składania wniosków o dofinansowanie. Agendy rządowe niewłaściwie oszacowały rozmiar kryzysu, a pieniądze przeznaczone na program aktywizacji zawodowej były niewystarczające.
Wpływ zaufania na wybrane zachowania ekonomiczne
„Jeżeli ufamy sobie nawzajem, możemy więcej ryzykować, być bardziej innowacyjni, szybciej i łatwiej otwierać firmy, inwestować, brać kredyty. To fundamentalny
element dobrej egzystencji we wszystkich wymiarach”, stwierdza P. Sztompka (Przypis 174 Sztompka 2007, s. 22). Zaufanie między instytucjami państwowymi a podmiotami rynkowymi wpływa korzystnie na procesy wymiany. Umożliwia
szacowanie ryzyka (informuje o tym, kiedy pewne zachowania zwiększają ryzyko, jak dużo muszą ryzykować aktorzy), a sam proces wymiany służy budowaniu
zaufania, sprzyja podejmowaniu decyzji długoterminowych i inwestycyjnych (Aykens 2005). Uważa się, że zaufanie pozwala zredukować ryzyko działalności
gospodarczej spowodowane asymetryczną informacją. Gdy brakuje zaufania, pracownicy zbyt dużo energii poświęcają na monitorowanie zachowań. Brak zaufania powoduje niewłaściwą alokację zasobów. Osoby podejmujące decyzje o inwestowaniu kierują się nie tylko wiedzą statystyczną o przysługujących prowizjach, profitach, zwrotach z inwestycji, lecz uwzględniają zaufanie do interpersonalnego systemu (Natalier, Willis 2008). Na poziom inwestycji wpływa nie tylko zaufanie instytucjonalne, ale pośrednio również poziom zaufania w miejscu pracy (Dochman 2002). Zaufanie między partnerami zwiększa kreatywność i skłonność do
inwestowania, ale poziom tego zaufania powinien być optymalny, ponieważ zbyt wysoki lub zbyt niski bywa szkodliwy. Dlatego zaufanie musi być monitorowane. Gdy przedsiębiorcy nie mają zaufania, to ostrożniej przystępują do realizacji nowych projektów, przenoszą działalność do innych państw. Gdy indeks zaufania przedsiębiorców gwałtownie się obniża, to następuje spadek aktywności
gospodarczej. Do takich sytuacji dochodzi w różnych okresach (np. w 1986 roku w USA). Są one, jak twierdzą ekonomiści, spowodowane brakiem przekonania o możliwości stabilnego rozwoju (Przypis 175 Pennar 1986). Jednym z sygnałów, że następuje wzrost zaufania, jest zwiększający się poziom inwestycji.
Odczuwalne zaufanie wzmacnia decyzje menedżerskie, sprawia, że menedżerowie zaczynają inwestować w sprzęt, kupują maszyny. Takie zachowania muszą być związane z zaufaniem.
Str. 44
W przeciwnym razie zakup maszyn, których koszt spłaca się po kilkunastu latach, byłby niemożliwy. Kiedy inwestorzy tracą zaufanie do instytucji państwowych, a w szczególności do banku centralnego, to zaczynają doceniać inne (twarde) formy inwestowania. W marcu 2008 roku cena ropy naftowej osiągnęła jeden z
najwyższych pułapów (103,76 dolara za baryłkę). Takie wzrosty cen były notowane w czasach drugiego paliwowego szoku (kwiecień 1980). Jak się okazuje, do wzrostu cen ropy dochodzi nie tylko ze względu na zmowę producencką lub szybko
rozwijające się gospodarki poszczególnych państw. Do wzrostu cen dochodzi wówczas, gdy inwestorzy zaczynają zabezpieczać się przed spadającą wartością pieniądza (Przypis 176 Mouwad 2008). Brak zaufania w połączeniu ze
spowolnieniem rozwoju gospodarczego powoduje spadek światowych przepływów, bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Nieufność jest pośrednią przyczyną spadku międzynarodowych połączeń między firmami i przejęć jednych organizacji przez inne.
Z inwestycjami związane jest zaciąganie i udzielanie kredytów oraz skłonności i potrzeba oszczędzania. Sygnałem, że wzrasta zaufanie biznesowe, jest wyraźny wzrost liczby osób decydujących się zaciągnąć pożyczki bankowe. W początkowym niepewnym okresie przedsiębiorcy zachowują się ostrożnie. Nie zawsze ufają prognozom gospodarczym, a swoje decyzje starają się opierać na wielu źródłach.
Oszczędzanie jest bezpośrednio powiązane z udzielaniem kredytów, więc
podejmowane są próby zachęcania do oszczędzania na przyszłość. Najczęściej polegają one na zwiększaniu bezpieczeństwa transakcji, dywersyfikacji lokat i zwiększaniu wpływu obywateli na programy inwestycyjne (Przypis 177 Ellison, Jolly 2008). Spadek zaufania poniżej pewnego poziomu może spowodować, że waluta utraci swoją dotychczasową pozycję, a rynek zacznie poszukiwać nowych,
alternatywnych rozwiązań (Carbogno-Barnabe 2004). Ludzie niechętnie
oszczędzają, gdy brakuje zaufania do określonej waluty. Inwestują w waluty obce albo w inne zasoby (nieruchomości, złoto, edukację własnych dzieci). Wzrost
zaufania do własnej waluty przejawia się wzrostem wartości depozytów, a z czasem wzrostem gospodarczym i zaufaniem do kraju. Utrzymanie wysokiej pozycji waluty na rynku związane jest z zaufaniem do niej tych, którzy na tym rynku grają.
Zaufanie ma duży wpływ na funkcjonowanie systemów emerytalnych i podatkowych.
Emerytury w większym zakresie niż podatki zależą od całego założonego cyklu zachowań płatników (Przypis 178 Diamond 2009). Dlatego zaufanie do systemu emerytalnego zmienia się wraz z podejmowanymi zmianami w funkcjonowaniu systemów emerytalnych oraz wraz ze zmieniającymi się oczekiwaniami i potrzebami przyszłych emerytów. Problemem staje się zaufanie pracowników do samego
systemu emerytalnego i dlatego podejmowane są próby, podobnie jak w przypadku oszczędzania, budowania lub przywracania zaufania głównie za pomocą stwarzania systemów motywacyjnych, zwiększenia transparentności, partycypacji i możliwości osobistego wyliczania przyszłych emerytur (Przypis 179 Hutcheson 2009). Wraz ze zmieniającymi się sposobami obsługiwania klientów podejmowane są zabiegi, które mają służyć zwiększeniu zaufania do nowoczesnych form płatności. Zgodnie z modelem R. Weigla, D. Hessinga i H. Elffersa uchylanie się od płacenia podatków zależy od zachowania się podatników (Przypis 180 Niesiobędzka 2004). Jeżeli wszyscy zapłacą (mają do siebie zaufanie), to powinni skorzystać wszyscy.
Str. 45
Brak zaufania sprawia, że jednostki zaczynają kalkulować: co będzie, gdy ten drugi nie zapłaci, ile zyska on i ile ja stracę. Nieufność do systemu podatkowego potęgują zachowania innych podmiotów gospodarczych, które często są spowodowane chęcią uniknięcia jakiegokolwiek podatku. Prawie 30 procent z 700 firm brytyjskich w latach 2006-2007 nie płaciło podatków. Tesco, ikona brytyjskiego handlu, zbudowało nawet specjalną offshoringową strukturę, obejmującą raje podatkowe, aby uniknąć
płacenia podatku (Przypis 181 Griffiths, Lawrence 2007). Komentując takie
zachowania, należy uwzględniać poziom patriotyzmu ekonomicznego, zachowania nieetyczne, ale również politykę podatkową państwa. Istnieje wiele dowodów na to, że działania związane z doskonaleniem systemu podatkowego, które opierają się na prostych i jasnych zasadach, służą rozwojowi gospodarczemu (Przypis 182 Gowrea, Ramtohul 2010).
Zaufanie ma też duże znaczenie dla procesów wymiany handlowej, np. zaufanie w działalności eksportowej zależy od procesów wzajemnej wymiany, od doświadczenia i zaangażowania menedżerów oraz zróżnicowania kulturowego. Poziom zaufania zależy od czynników interpersonalnych (wrażliwość kulturowa, efektywna
komunikacja) oraz tych, które dotyczą bezpośrednio organizacji, reputacji i kompetencji (Przypis 183 Styles, Patterson, Ahmed 2008).
Analizując wpływ zaufania na zachowania ekonomiczne, trzeba wyraźnie zaznaczyć, że zależą one nie tylko od zaufania do polityki gospodarczej czy instytucji
finansowych. Należy uwzględnić cały szereg innych czynników, np. sytuacyjną podatność na zmianę nastrojów czy też indywidualne skłonności inwestorów.
Zaufanie jest najłatwiej podważyć podczas długotrwałej bessy. W okresach hossy inwestorzy osiągają zyski i są mniej podatni na zmianę nastrojów (Przypis 184 Marcinkowski 2008). Badania wykazały, że inwestorzy o niskim poziomie zaufania niechętnie nabywają akcje, boją się zostać oszukani. Na ich zachowanie wpływ wywierają wszelkie informacje, zarówno te oficjalne, publikowane na łamach
specjalistycznej prasy, jak i informacje rozpowszechniane pocztą pantoflową. Samo oszczędzanie jest procesem bardzo skomplikowanym, uzależnionym od wielu czynników ekonomicznych i psychologicznych (Przypis 185 Wärneryd 2004). Do czynników psychologicznych zaliczyć można: orientację na przyszłość, motywy oszczędzania, zmienne demograficzne (np. wiek, wykształcenie), skłonności do oszczędzania, zapobiegliwość, zdolność do wydawania pieniędzy, samokontrolę i siłę woli, niecierpliwość, dyskomfort wynikający z odroczenia gratyfikacji, ocenę własnych potrzeb, postawę wobec przyszłości itp. Do czynników ekonomicznych zalicza się: możliwości wydawania pieniędzy i konsumowania, dochód, rozwój instytucji finansowych, sytuację gospodarczą.
Na zachowania ekonomiczne wpływ wywiera zaufanie do państwa, a w niektórych sytuacjach przede wszystkim zaufanie interpersonalne i międzyorganizacyjne.
Str. 46