Streszczenie: Fundusze strukturalne Unii Europejskiej są jednym z głównych instrumentów finansowania rozwoju regionalnego. Ich wykorzystanie daje możliwość zrealizowania szerokiej ilości inwestycji oraz zadań lokalnych – począwszy od inwestycji infrastrukturalnych, jak również zadań za rzecz społeczeństwa, aby polepszyć jakość i wygodę życia lokalnej społeczności. Miasto Szczecin w okresie programowania na lata 2007-2013 otrzymało prawie 6 mld zł środków pochodzących z budżetu unijnego, dzięki którym zrealizowało wiele inwestycji dotyczących wielu sfer życia mieszkańców Miasta – zadbano o poprawę stanu środowiska naturalnego, zabezpieczono ślady przeszłości materialnej, a także przybyło wiele nowoczesnych miejsc do uprawiania sportu, działalności kulturalno – oświatowej oraz artystycznej. Owe zrealizowane zadania bez wątpienia przyspieszyły rozwój Miasta, co w przyszłości może dać szanse na uzyskanie strategicznej pozycji na mapie gospodarczej Polski.
Słowa kluczowa: Unia Europejska, fundusze strukturalne, rozwój lokalny.
Wprowadzenie
Cechą współczesnej gospodarki międzynarodowej są działania zmierzające do regionalnej współpracy i integracji na szczeblach gospodarczych oraz społecznych, w wyniku czego tworzą się międzynarodowe ugrupowania integracyjne zrzeszające wiele państw, zależnych od siebie. Zjawiska te występują zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak i w tych dopiero rozwijających się, na wszystkich kontynentach świata1. Właśnie takim ugrupowaniem nazywamy Unię Europejską.
Powody dążenia państw do integracji są wielorakie, zależą głównie od tego czy chodzi o kraj wysoko rozwinięty, czy dopiero starających się o rozwój. Jednym z głównych powodów integracji Polski z Unią Europejską są fundusze pomocowe, które doskonale służą dalszemu rozwojowi oraz dają szansę na obszarach lokalnych do realizacji różnorodnych inwestycji – infrastrukturalnych czy społecznych.
Celem głównym artykułu jest przedstawienie funduszy strukturalnych wykorzystywanych przez Polskę w ramach członkowstwa unijnego, wspomagających rozwój lokalny kraju. W dalszej części artykułu przedstawiono również wybrane inwestycję infrastrukturalne zrealizowane przez władze miasta Szczecin sfinansowane dzięki funduszom europejskim w okresie programowania na lata 2007-2013.
1 A. Kisiel – Łowczyc, Współczesna gospodarka światowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998, s. 203.
110
Fundusze strukturalne jako instrument wspomagający rozwój lokalny
Możliwość otrzymania pomocy finansowej było jednym z najważniejszych argumentów w czasie debat dotyczących możliwości wstąpienia Polski w struktury Unii Europejskiej. Od roku 2004 Polska stała się pełnoprawnym beneficjentem pomocy unijnych środków działającej w ramach polityki spójności. Dziś, z perspektywy ponad dziesięciu lat obecności we Wspólnocie można już podejmować próby weryfikacji wpływu tej pomocy na naszą rzeczywistość oraz efektywną realizację powierzonych zadań.
Początkowo do roku 2006, Polska korzystała z funduszy pomocowych przedakcesyjnych takich ja PHARE, SAPARD oraz ISPA2, następnie w okresie 2000-2006 pomoc ograniczyła się do czterech funduszy strukturalnych (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny, Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOiGR), Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa (FIWR) i Funduszu Spójności3. W rozdaniu na lata 2007-2013 skupiono się już na dwóch funduszach strukturalnych, a nie na czterech jak uprzednio (co znacznie polepszyło przepływ finansowy) – Europejskim Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskim Funduszu Społecznemym (EFS) oraz na oddzielnym, nadal utrzymującym się Funduszu Spójności (FS)4 (tab.1).
Tabela 1. Porównanie wcześniejszych okresów programowania
Źródło: A. Jankowska, Fundusze Unii Europejskiej w okresie programowania 2007-2013, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005, s. 8.
Program na lata 2007-2013 został ulepszony w stosunku do programu poprzedniego, a także oprócz spójności ekonomicznej i społecznej na pierwszym czele
2 PHARE – Pomoc dla Restrukturyzacji Gospodarek Polski i Węgier, ISPA – Przedakcesyjny Instrument Polityki Strukturalnej, SAPARD – Przedakcesyjny Instrument Wsparcia dla Rolnictwa i Obszarów Wiejskich.
3 J. Skrzypek, Jak korzystać z funduszy strukturalnych UE, Twigger, Warszawa 2004, s. 15.
4 http://unijneprojekty.pl/rodzaje-funduszy-unijnych/ (7.04.2016).
111 stanęła spójność terytorialna, uzupełniająca poprzednie spójności ekonomiczno-społeczne. Kolejną istotną zmianą było ograniczenie owych funduszy z czterech, do dwóch, ale za to zwiększeniu dostępnych nakładów pieniężnych. W ramach perspektywy na lata 2007-2013 Polska otrzymała wsparcie finansowe UE w wysokości 67 284 mld euro pochodzących z funduszy strukturalnych5. W porównaniu do poprzedniego okresu 2000-2006, gdzie Polska otrzymała jedynie 12,8 mld6, czyli 19%
tego co dostała w okresie późniejszym. Jest to jedno z największych w dziejach UE wsparcie dla kraju członkowskiego w siedmioletnim okresie. Jednocześnie dla Polski był to istotny „zastrzyk” finansowy i inwestycyjny, który pomógł częściowo zniwelować dysproporcje między członkami oraz poprawił kondycję naszego państwa7. Dzięki wyżej wymienionym funduszom realizowana jest w UE tak zwana polityka spójności dbająca o wyrównanie różnic społecznych, a także ekonomicznych pomiędzy krajami członkowskimi. Celem jest również dbanie o wzajemny rozwój, wzrost poziomu życia ludności i spadek bezrobocia.
Pierwszym oraz największym z funduszy strukturalnych jest Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) utworzony w roku 1975 w oparciu o dzisiejszy Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Środki finansowe pochodzące z EFRR powinny być przeznaczone na pomoc w zmniejszaniu nierówności regionalnej między biedniejszymi, a bogatszymi krajami w całej Wspólnocie Europejskiej, a więc jego nadrzędnym celem jest uniknięcie takich dysproporcji oraz zwiększenie spójności między tymi regionami8.
W skrócie środki pochodzące z tego funduszu strukturalnego zostały wykorzystane do9:
utworzenia nowych i stałych miejsc prac;
ochrony środowiska;
rozwoju przedsiębiorczości, razem z innowacjami.
Kolejnym funduszem strukturalnym jest Europejski Fundusz Społeczny, który powstał w 1960 roku. Ideą jego powstania jest pomoc ludności, a w szczególności osobą mającym trudności z zatrudnieniem, z uwagi na zbyt małe kwalifikacje10. Wśród głównych przesłanek celowości owego instrumentu jest również wspieranie zatrudnienia, tworzenie szkoleń oraz poprawa jakości życia społeczeństwa.
Ostatnim jest Fundusz Spójności (FS) , który działa w ramach funduszy strukturalnych, ma podobny cel oraz sposób działań, ale się do nich nie kwalifikuje. W jego ramach wsparcie otrzymują całe kraje, a nie tylko ich regiony, co różni go od poprzednich dwóch funduszów strukturalnych11. Jest to źródło finansowania największych projektów w całej Unii, dotyczą one głównie sieci transportu (tzw.
5 M. Sikora - Gaca, U. Kosowska, Fundusze Europejskie w teorii i praktyce, Difin, Warszawa 2014, s. 32.
6 J. Śliwa, Fundusze unijne bez tajemnic, Warszawa 2008, s. 68.
7 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Przewodnik po źródłach finansowania z Funduszy Europejskich, s.
22.
8 P. Dubel, Polityka Regionalna i Fundusz Strukturalne, Warszawa 2012, s. 34.
9 J. Śliwa, Fundusze..., op. cit., s.62.
10 http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/efs/ (7.04.2016).
11 Ibidem, s. 43.
112 T) oraz inwestycje w zakresie ochrony środowiska12. Fundusz skierowany jest do krajów członkowskich, których dochód narodowy brutto na jednego mieszkańca jest niższy niż 90% średniego dochodu narodowego brutto całej Unii.
Tak jak wyżej było wspomniane Polska w okresie 2007-2013 otrzymała ponad 67 mld euro wsparcia. W ramach celu Konwergencja EFRR zostało przekazane aż 66,6 mld euro, a 731 mln euro w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej. Oprócz przeznaczenia środków na cele, Polska utworzyła dwadzieścia dwa programy rozwojowe, gdzie w tym sześć dotyczy programów krajowych, a szesnaście z nich programów regionalnych13. Do programów krajowych zaliczają się14:
PO Infrastruktura i Środowisko – 28 mld euro z EFRR i FS;
PO Kapitał Ludzki – 10 mld euro z EFS;
PO Innowacyjna Gospodarka – 8,7 mld euro z EFRR;
PO Europejska Współpraca Terytorialna – 0,7 mld euro z EFRR;
PO Rozwój Polski Wschodniej- 2,4 mld euro z EFRR;
PO Pomoc Techniczna – 500 mln euro z EFRR.
Pozostałe ponad 17 mld euro zainwestowane zostało w szesnaście Programów Regionalnych w ramach EFRR, dzięki którym nasze województwa wdrożyły regionalne strategie rozwojowe ustanowione przez UE oraz w PO Europejskiej Wspólnoty Terytorialnej, również w ramach EFRR.
42%
25%
15%
13%
3% 1% 1% PO Infrastruktura i
Środowisko
16 programów regionalnych PO Kapitał Ludzki PO Innowacyjna Gospodarka PO Rozwój Polski Wschodniej-PO Pomoc Techniczna PO Europejskiej Wspólnoty Terytorialnej
Rysunek 1. Podział funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w odniesieniu do programów operacyjnych w Polsce na lata 2007-2013
Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Przewodnik po źródłach finansowania z Funduszy Europejskich, s. 22.
12 www.nauka.czd.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=735:fundusze-strukturalne-ue&catid=108&Itemid=452 (7.04.2016).
13www.ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/informat/country2009/pl_pl.pdf (7.04.2016).
14M. Sikora-Gaca, U. Kosowska, Fundusze..., op. cit., s. 15.
113 Obok wyżej wymienionych funduszy, kolejnym rodzajem są: Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i Europejski Fundusz Rybacki (rys. 2.3), które związane są z rozwijaniem się Wspólnej Polityki Rolnej, a nie jak w poprzednich przypadkach polityki regionalnej poszczególnych państw15. EFRROW powstał na bazie Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, który działał w poprzednim okresie programowania 2000-2006. Fundusz ten finansuje m.in.: rozwój gospodarstw rolnych, pomoc rolnikom w zyskiwaniu nowych źródeł dochodu, rozwój infrastruktury wiejskiej. Europejski Fundusz Rybacki podobnie jak poprzedni, zastąpił Finansowy Instrument Ukierunkowania Rybołówstwa, a jego środki przeznaczone są m.in. na: rozwój i modernizację portów nadmorskich, przetwórstwo rybne, promocję produktów rybnych na terenie całej UE, czy też na premie dla rybaków w zamian za złomowanie kutrów rybackich16.
Rysunek 2. Podział środków finansowych w okresie 2007-2013 dla Polski w ujęciu na poszczególne fundusze
Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Przewodnik..., op. cit., s. 23.
Dodatkowymi środkami pomocy dla państw członkowskich obok funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności są tzw. Inicjatywy Wspólnoty. Do nich zaliczamy inicjatywy takie jak: Jaspers, Jessica oraz Jeremie.
Zaczynając od inicjatywy Jaspers, jest to program pomocy technicznej skierowany głównie do początkujących członków, które wstąpiły do UE w latach 2004 i w 2007. Związany jest z przygotowaniami projektów dotyczących infrastruktury w transporcie oraz w środowisku naturalnym. Realizowany jest przez Komisję Europejską (KE), Europejski Bank Inwestycyjny ( EBI) i Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR) 17. Zakres wparcia z inicjatywy Jaspers obejmuje18:
nowych członków Wspólnoty;
15
www.funduszeeuropejskie.2007-2013.gov.pl/WstepDoFunduszyEuropejskich/Strony/CelePolitykiSpojnosci.aspx (7.04.2016).
16 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Przewodnik..., op. cit., s. 22.
17 http://uniaeuropejska.org/inicjatywy-jaspers-jeremie-i-jessica/ (16.02.2016).
18 J. Śliwa, Fundusze..., op. cit., s. 136.
114
projekty z EFRR i FS ( powyżej 25 mln euro dla środowiska, powyżej 50 mln euro dla transportu);
inne projekty pochodzące z EFRR i FS.
Inicjatywa Jessica wspiera rozwój obszarów miejskich UE poprzez współpracę tak samo jak w Jaspers trzech organów takich jak: KE, EBI i EBOR. Zakres pomocy obejmuje nie tylko modernizację obszarów miejskich, ale także aspekty dotyczące edukacji, turystyki, transportu, odnawialnych źródeł energii19.
Ostatnią z inicjatyw jest inicjatywa Jeremie. Dotyczy ona pomocy dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, ułatwiając im dostęp do kapitału. Realizowany jest poprzez współpracę KE i EBI20. Dzięki inicjatywie Jeremie, przedsiębiorstwa mogą uzyskać znaczące wsparcie środków finansowych na poziomach: centralnym i regionalnym; pozwala również skorzystać z doświadczenia uprzednio zdobytego przez Europejskie Fundusz Inwestycyjny. Inaczej mówiąc Jeremie jest wsparciem poprzez instrumenty finansowe oraz w szybszym dostępie do nich dla przedsiębiorców21.