Nowe nośniki znaczeń i struktura lit/beracka Znaczenie rozwoju lingwistyki dla literaturoznawstwa (akcentując Znaczenie rozwoju lingwistyki dla literaturoznawstwa (akcentując

dokład-nie te same elementy, które już dokład-nieraz tu wskazywałam) podkreślał rówdokład-nież Jan Mukařovský, ten ze strukturalistów, który – jak już wielokrotnie wspomi-nałam – dokonał największych przesunięć w dyskursie postsaussure’owskim i którego sposób myślenia najbardziej zbliża się do liberackiego.

Rozwijając fonologię, językoznawstwo otworzyło teorii literatury drogę do badań dźwiękowej strony słownego dzieła sztuki – stwierdzał. – Analizując funkcje językowe, stworzyło nowe możliwości dla badań stylistyki języka poetyckiego; a wreszcie, kładąc nacisk na znakowy charakter języka, umożliwiło rozumienie dzieła artystycznego jako znaku427.

Jednak, jak widać też z moich dotychczasowych rozważań, teza taka wy-maga rozwinięcia i (w konsekwencji) pojawiają się kolejne kwestie dowy-magają- domagają-ce się poruszenia, co Mukařovský sygnalizuje następującymi słowami:

Powstaje teraz pytanie, jakie składniki dzieła sztuki mogą być nośnikami znaczeń współtwo-rzących jego pełny sens. Nie jest to pytanie zbyteczne, ponieważ dotąd jeszcze nie został

ostatecznie obalony pogląd, jakoby jedynymi nośnikami sensu dzieła były skład-niki zwane umownie „treściowymi” w odróżnieniu od „formalnych”. Nosicielami

znaczenia, a tym samym i czynnikami współtworzącymi pełny sens dzieła są jednak (jak założyliśmy to w niniejszym studium) wszelkie dające się wyróżnić składniki428.

Dalej wymienia jako przykładowe: poszczególne słowa, elementy dźwię-kowe, formy gramatyczne, czynniki syntaktyczne (budowę zdań), frazeologię, składniki tematyczne. Liberat zaś (podzielając przecież z badaczem pogląd

426 Tezy praskiego koła (fragment), s. 55.

427 Jan Mukařovský, O strukturalizmie, tłum. Józef Mayen, [w:] idem, Wśród znaków i

struk-tur. Wybór szkiców, red. Janusz Sławiński, Warszawa 1970, s. 25, podkreślenie moje. Co ciekawe,

w innym szkicu Mukařovský zwraca uwagę na relację odwrotną, podkreślając, że zbliżenie teorii literatury i lingwistyki jest naturalną konsekwencją postrzegania dzieła sztuki jako znaku (Jan Mukařovský, Strukturalizm w estetyce i nauce o literaturze, [w:] Teoria badań literackich za

gra-nicą. Antologia, red. Stefania Skwarczyńska, t. II, cz. III, Kraków 1986, s. 232).

428 J. Mukařovský, O strukturalizmie, s. 32, podkreślenie moje. Dalej zaś Mukařovský doda-je: „Wszystkie elementy określane tradycyjnie jako formalne są więc w dziele sztuki nosicielami znaczeń, są cząstkowymi znakami. Ale i przeciwnie, składniki określane z reguły jako treściowe (tematyczne) są w istocie także tylko znakami, które nabierają pełnego znaczenia dopiero w kon-tekście dzieła” (s. 34).

o wciąż trwającym bagatelizowaniu roli elementów nie-treściowych) dodałby do tej listy również aspekty graficzne czy – szerzej – materialne. Jeśli przy-pomnieć współczesną myśli Mukařovskiego twórczość Kruczonycha, Chlebni-kowa czy Marinettiego okaże się, że – jak sygnalizowałam wcześniej, przywo-łując argumenty Drucker – postulaty te bliskie są także intencjom artystów pierwszych dziesięcioleci XX w.

Dalszych argumentów potwierdzających bliskość spojrzenia liberackiego i strukturalistycznego nie trzeba długo szukać. Zdaniem Sławińskiego, propono-wane przez Mukařovskiego rozumienie dzieła sztuki jako wysoko-zorganizopropono-wane- wysoko-zorganizowane-go znaku każe i w nim samym „odróżnić dwie strony: materialny nośnik i znacze-nie”429. Przy tak postawionej tezie, twierdzenie liberatów, że książka to materialna forma, postać, ucieleśnienie tekstu (a zatem: rodzaj znaku), przybliża ich do struk-turalizmu. Rozumiany liberacko tekst to również znak wysoko zorganizowany, sama zaś książka staje się signifiant. Trzeba też przypomnieć, że zdaniem Fajfera sformułowana przezeń teoria w ogóle obalała pojęcia nośnika, tak bardzo stawał się on integralną częścią tekstu, nieoddzielnym elementem znaku430.

Jak zauważał Mukařovský, składniki wymienione przezeń jako potencjal-nie semantyczpotencjal-nie relewantne, „na pierwszy rzut oka obojętne pod względem semantycznym mogą aktywnie ingerować w znaczeniową konstrukcję dzieła”431. Wyrwane z kontekstu potrafią wydawać się neutralne, pozornie nie nieść zna-czeń. Jednak uwikłane we wzajemne relacje, stanowiąc część tego, co charak-teryzujemy terminem dynamicznej struktury, użyte w określony sposób (co Mukařovský nazywa chwytem artystycznym) stają się semantycznie istotne. Dzieło sztuki, rozumiane jako nad wyraz skomplikowany znak przekazywany między nadawcą a odbiorcą432, zbudowane jest właśnie z takich – sygnalizowa-nych na różsygnalizowa-nych poziomach tekstu – cząstkowych znaczeń. Zaś wspomniana dynamiczność tej struktury polega również na tym, że każdy taki pojedynczy znak cząstkowy (w miarę uświadamiania go sobie przez odbiorcę) rozbudowuje ją, dopełniając sens, zmieniając i rozszerzając znaczenia dotychczas odkryte.

Misterna konstrukcja, jaką jest Oka-leczenie Fajfera i Bazarnik, idealnie daje się opisać właśnie kategorią takiej dynamicznej, wiecznie się dopowiada-jącej struktury433. Analiza i interpretacja tego utworu434, a także tezy Bazarnik dotyczące wyznaczników liberackości uzmysławiają nam, jak bardzo liberaci 429 Janusz Sławiński, Jan Mukařovski: program estetyki strukturalnej, [w:] Jan Mukařovský,

Wśród znaków i struktur. Wybór szkiców, red. Janusz Sławiński, Warszawa 1970, s. 17. Dalej

Sła-wiński dodaje, że „o swoistości poszczególnych sztuk decydują: a) charakter materialnych nośników, z których się korzysta, i sposoby ich organizowania; b) zasady podporządkowywania owym nośnikom pewnych wartości znaczeniowych; c) charakter wyróżnialnych jednostek semantycznych i sposoby konstruowania z nich większych całości sensu”. Sam Mukařovský z kolei zwraca uwagę na możliwość przenikania się sztuk na drodze substytucji tworzyw (J. Mukařovský, O strukturalizmie.).

430 Zob. Z. Fajfer, Liberatura: hiperksięga w epoce hipertekstu, [w:] LCLT, s. 52 (–8).

431 J. Mukařovský, O strukturalizmie, s. 33.

432 Ibidem, s. 30.

433 Zob. też definicja zaproponowana przez Mukařovskiego (J. Mukařovský, Wśród znaków

i struktur. Wybór szkiców, s. 26).

w istocie domagają się czytania swoich tekstów jako struktur: całości zrodzo-nych z – jak to określa Mukařovský – „integracji znaczeniowej materiału”435. Jeśli struktura ma być „czymś więcej niż tylko całością sumaryczną”436 po-wstałą w wyniku banalnego dodania do siebie składników (nawet jeśli już pój-dziemy o krok dalej i przyjmiemy, że składniki te mogą należeć do różnych po-ziomów znaku), to jest ona też idealnym wręcz kluczem do opisu Oka-leczenia. Co więcej, opisu upragnionego przez jego twórców. Mukařovský stwierdzał:

Strukturalna całość wyznacza każdą ze swych części i na odwrót – każda z owych części wyznacza tę właśnie a nie inną całość437.

Bazarnik zaś w tym samym szkicu, w którym podaje definicyjne wyznacz-niki gatunku liberackiego, tak pisze o Oka-leczeniu:

Nadając Oka-leczeniu niekonwencjonalny kształt, nie zastanawialiśmy się, jaka forma pla-styczno-przestrzenna najlepiej odda nasz koncept, lecz jak powiązać ze sobą trzy odrębne teksty odnoszące się do trzech różnych wydarzeń połączonych ze sobą na ukrytym planie i wzajemnie się determinujących438.

Również Fajfer – jakże podobnie jak Mukařovský – stwierdzał:

Musimy być świadomi, że forma zawsze coś komunikuje. Samą swoją strukturą, niezależnie od słów. Chodzi więc o to, aby przekaz idący od formy nie był czymś zewnętrznym, czymś przygodnym, ustalonym arbitralnie, lecz wynikał z najgłębszej istoty dzieła439.

By dalej dodać w duchu przywoływanych tu wcześniej konstatacji Szkłow-skiego:

A jest to bardzo trudne, gdy używamy formy skonwencjonalizowanej – konwencja to często śmierć formy440.

Trzeba jednak zauważyć, że choć Fajfer sprzeciwia się podziałom na treść i formę, sam co chwila w nie popada. Paradoks ów zdaje się wynikać właśnie z tego, że ciągle mówi o sumie elementów, że forma może u niego „przylegać do treści, naśladować ją”, lub: „dopełniać, komentować, a nawet jej przeczyć”441. Jednak wszelkie te relacje (choć Fajfer nierzadko mówi o nierozdzielności formy i treści) wskazują na ich zależności jako oddzielnych, wzajem się oświetlających elementów. Wydaje się zaś, iż nie do końca wyartykułowanym Fajferowskim ideałem byłaby właśnie struktura jako jedność w pełni nierozdzielna, ta, o któ-rej Mukařovský dodawał:

435 J. Mukařovský, Strukturalizm w estetyce i nauce o literaturze, s. 229.

436 Ibidem.

437 Ibidem.

438 K. Bazarnik, Liberatura czyli o powstawaniu gatunków (literackich), s. 155.

439 Z. Fajfer, W stronę liberatury, s. 95.

440 Ibidem.

Dalszą zasadniczą cechą struktury jest jej charakter energetyczny i dynamiczny. Energe-tyczność struktury polega na tym, że każda jednostka składowa spełnia we wspólnej cało-ści określoną funkcję, która przyporządkowuje ją owej całocało-ści strukturalnej i z nią wiąże. Wykładnikiem dynamiczności struktury jest z kolei fakt, iż dzięki swemu energetycznemu charakterowi poszczególne funkcje oraz ich wzajemne stosunki ulegają nieustannym prze-kształceniom. Dlatego właśnie struktura jako całość znajduje się w nieustannym ruchu w odróżnieniu od całości sumarycznej, która w wyniku przemian ulega rozpadowi442.

Być może to właśnie w tak rozumianych kategoriach energetyczności i dy-namiczności kryje się rozwiązanie zagadki, jak rozumieć liberacką interaktyw-ność i ergodyczinteraktyw-ność postulowane przez Bazarnik. Badaczka charakteryzuje tymi terminami przecież właśnie potencjalność stawania się, dopełnianie dzieła przez czytelnika w oparciu o przekształcenia struktury pierwotnie mu danej. Szczególnie, że strukturalistyczna kategoria ruchu prowadzi ku Ecowskiemu work in progress, przywoływanemu kontekstualnie również przez Bazarnik443.

1.10. O płynnym przechodzeniu między funkcjami, czyli