Pułkownik Zygmunt Berling wraz z grupą ofi cerów nie skorzystał z możliwości wyjazdu do Iranu i pozostał w ZSRR. Wyczuwał, że począwszy od przełomo-wego dla przebiegu wojny zwycięstwa w bitwie pod Stalingradem, w sprawach polskich nabiera decydującego znaczenia wola Stalina. W połowie stycznia 1943 roku rząd radziecki oświadczył, że osoby narodowości polskiej, przebywające
na terytorium Związku Radzieckiego, uznaje za obywateli radzieckich, których nie obejmuje odtąd jurysdykcja ambasady polskiej. Wiosną tegoż roku powstał Związek Patriotów Polskich, którego kierownictwo – z Wandą Wasilewską na czele – wywodziło się z grona komunistów, którzy wcześniej widzieli przyszłość Polski jako siedemnastej republiki ZSRR. W koncepcji Stalina zarysowywała się perspektywa jeszcze innej wasalnej roli dla kraju przesuniętego na Zachód aż po Odrę i Nysę Łużycką. Oczywiście, w tej koncepcji nie było miejsca dla rządu londyńskiego i jego krajowego przedstawicielstwa. Należało czym prędzej zerwać z nim wszelkie kontakty, bo dzięki temu traciły ważność wszystkie zobo-wiązania zawarte w porozumieniu z lipca 1941 roku, a członkowie owego rządu – i jego krajowi zwolennicy – byliby w bolszewizującym się państwie polskim osobami niepożądanymi.
Do zerwania kontaktów dyplomatycznych, do którego doszło 25 kwietnia 1943 roku, pretekstu dostarczyło odkrycie przez Wehrmacht w lesie katyńskim, niedaleko Smoleńska, zbiorowych mogił ze szczątkami czterech tysięcy polskich ofi cerów. Za bezpośredni powód posłużył fakt, że zarówno Sikorski, jak i Niem-cy tego samego dnia zwrócili się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z prośbą o zbadanie sprawy, co – według Stalina – oznaczało podjęcie przez rząd londyński współpracy z Hitlerem.
Dwa tygodnie później, 8 maja, rząd sowiecki wydał oświadczenie, że na prośbę Związku Patriotów Polskich zostanie utworzona dywizja piechoty, no-sząca imię Tadeusza Kościuszki, która będzie walczyć u boku Armii Czerwonej przeciwko faszystom niemieckim. Na jej czele Stalin postawił nie komunistę, lecz walczącego pod komendami Piłsudskiego uczestnika I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej, pułkownika Zygmunta Berlinga. Był on jednym z 404 ofi cerów, których po przesłuchaniu nie odprawiono do obozu jeńców wo-jennych w Griazowcu, będącego niejako przedsionkiem lasu katyńskiego, lecz
„zachowano” na przyszłość. Stalin wypracował plan sowietyzacji państwa pol-skiego z podziałem na kolejne miesiące i lata, począwszy od 1942 roku. Oso-biście nadzorował realizację tych założeń. Jako wizjoner i organizator nie był tuzinkowy. Trafnie przemówił do Berlinga, przekonując go do objęcia dowódz-twa nad polską dywizją. Powiedział mianowicie, że w polityce wszystko ma znaczenie – lecz są sprawy do zapamiętania i sprawy do zapomnienia. Trzeba zatem uważnie patrzeć i przewidywać, gdyż to, co dziś jest kulką śniegu, może w innych okolicznościach stać się niebezpieczną lawiną.
2. Korpus Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie
Po przerzuceniu w dwóch turach Wojska Polskiego na Bliski Wschód stan oso-bowy stacjonujących tam Polskich Sił Zbrojnych zwiększył się wielokrotnie.
W związku z tym już na początku maja 1942 roku przystąpiono do formowania
2. Korpusu na wzór brytyjski. O jego wyposażenie i zaopatrzenie mieli zadbać Anglicy. Planowano również utworzenie 3. Korpusu, ale musiano z tego zrezy-gnować, ponieważ epidemia malarii zdziesiątkowała polskie oddziały (w ciągu miesiąca zachorowało 8 tysięcy żołnierzy). Zgodnie z rozkazem sztabu general-nego bliskowschodnich wojsk angielskich, wydanym we wrześniu 1942 roku, Polacy zostali tymczasowo umieszczeni w północno-wschodnim Iraku. Dowód-cą nowo organizowanej wschodniej armii polskiej Sikorski mianował generała Andersa, aczkolwiek niejednokrotnie bywał poirytowany jego autorytarnymi de-cyzjami oraz ostrymi wystąpieniami przeciw Sowietom. Zastępcą Andersa został generał Józef Zając, a szefem sztabu – generał Bronisław Rakowski. Licząca 50 tysięcy osób Armia Polska na Wschodzie została włączona do Brytyjskich Sił Zbrojnych z terytorium Persji i Iraku (Paiforce – Persian and Iraq Force). Miała bronić irackich pól naftowych przed ewentualnymi atakami niemieckimi od stro-ny południowej części ZSRR, dolnego dorzecza Wołgi i rejonu Kaukazu.
Władysław Sikorski podczas swej wizyty na Bliskim Wschodzie, złożonej w czerwcu 1943 roku, otrzymał od Anglików przyrzeczenie, że armia polska zo-stanie przeniesiona do zdrowszej strefy klimatycznej, do Syrii. Podjęto również decyzję o utworzeniu 2. Korpusu Polskiego, który – zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami – miał wziąć udział w operacjach militarnych na terytorium Italii.
W sierpniu 1943 roku korpus został wysłany do Palestyny, w okolice Is-dud, podczas gdy 3. Karpacka Dywizja Strzelców uczestniczyła w ćwiczeniach górskich w Libanie. W listopadzie korpus stacjonował już w Egipcie w obozie Quassasin, położonym w pobliżu Aleksandrii i Port Said. Tam wypracowano ostateczną strukturę korpusu. W jego skład wchodziły następujące siły:
– 3. Dywizja Strzelców Karpackich (dowódca: generał Bronisław Duch), która składała się z 1. i 2. Brygady Strzelców Karpackich, 12. Pułku Ułanów Po-dolskich, trzech pułków artylerii lekkiej, po jednym pułku artylerii przeciwpan-cernej i przeciwlotniczej, a także po jednym batalionie ciężkiej broni piechoty, saperów i łączności;
– 5. Kresowa Dywizja Piechoty (dowódca: generał brygady Nikodem Sulik), która składała się z 5. Wileńskiej Brygady Piechoty, 6. Lwowskiej Brygady Pie-choty, 15. Pułku Ułanów Poznańskich, trzech pułków artylerii lekkiej, 5. Pułku Artylerii Przeciwpancernej, a także pojedynczych batalionów ciężkiej broni pie-choty, saperów i łączności;
– 2. Brygada Pancerna (dowódca: generał brygady Bronisław Rakowski), która składała się z trzech pułków pancernych i oddziałów specjalnych;
– Armijna Grupa Artylerii (dowódca: pułkownik Ludwik Ząbkowski), w której skład wchodziły po dwa pułki artylerii ciężkiej i lekkiej, po jednym pułku artylerii przeciwlotniczej ciężkiej, lekkiej i przeciwpancernej i pułk pomiarowy artylerii;
– w szeregach korpusu służyły jeszcze Pułk Ułanów Karpackich (rozpo-znawczy), batalion saperów, batalion łączności, służby korpusu;
– w bazie znajdowała się 7. Dywizja oraz kilka formacji pomocniczych, m.in. trzy szpitale wojenne.
Stan osobowy korpusu to 48 tysięcy żołnierzy, w tym 3 tysiące ofi cerów.
W bazie znajdowało się jeszcze 12 tysięcy osób.
Transport korpusu drogą morską do Włoch zaczął się na początku grudnia 1943 roku i trwał do połowy kwietnia 1944 roku. Polacy zostali umieszczeni w pięciu obozach, utworzonych w okolicy Taranto. Jeszcze w lutym jako pierwsza została wysłana na plac boju 3. Dywizja Strzelców Karpackich. Mia-ła zabezpieczać przed Niemcami odcinek frontu między 8. Armią Brytyjską a 5. Armią Amerykańską, a tym samym ‒ tyły wojsk sojuszniczych, operujących w regionie Monte Cassino.