W polskim porządku prawnym tematyce środków odwoławczych od orze-czeń sądowych zostały poświęcone dwa przepisy konstytucyjne. Pierwszym z nich jest art. 78, który gwarantuje prawo zaskarżania orzeczeń i decyzji wyda-nych w pierwszej instancji37. Natomiast drugim z przepisów jest art. 176 ust. 1, który stanowi, że postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne38.
Bezspornie przyjmuje się, że art. 78 zd. 1 Konstytucji ma charakter ogólny, statuuje prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instan-cji, a w konsekwencji obejmuje także postępowanie sądowe39. Jeżeli jednak mó-wimy o kwestiach dotyczących wzajemnego stosunku wymienionych przepisów bądź ich treści, to pojawiają się znaczne różnice poglądów.
Sposób sformułowania art. 176 ust. 1 Konstytucji powoduje ustalenie stan-dardu instancyjności na wyższym poziomie od tych, które wynikają z prawa międzynarodowego i unijnego40. Najdalej idącym poglądem jest ten, zgodnie z którym w art. 176 ust. 1 nie chodzi o instancyjność rozumianą jako gwaran-cja prawa do zaskarżania orzeczeń do wyższej instancji, ale o instancyjność w znaczeniu ustrojowym. Wymagane jest więc skonstruowanie takiego ustroju sądownictwa, w którym będą istniały sądy wyższego i niższego rzędu.
W omawianym zakresie wydaje się miarodajny art. 78 Konstytucji. Pogląd ten prowadzi do pozbawienia art. 176 ust. 1 znaczenia praktycznego w sferze proceduralnej. Zastępuje się w nim bowiem sformułowanie o postępowaniu są-dowym sformułowaniem o ustroju sądów. Takiej zmiany nie można dokonać bez naruszenia podstawowych reguł wykładni. Stąd w większości art. 176 ust. 1 tłumaczy się jako dotyczący jedynie postępowania sądowego.
Podejmując próby złagodzenia konsekwencji wynikających z art. 176 ust. 1 Konstytucji, skupiono się na możliwości ograniczenia jego zakresu w związku z użyciem w nim wieloznacznego pojęcia, jakim jest instancyjność. Pozwala ono na taką wykładnię, z której nie będzie wynikała konieczność
rozpozna-37 J. Boć: Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 roku.
Wrocław 1998, s. 140.
38 P. Winczorek: Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Warszawa 2000, s. 230.
39 Wyrok TK z dnia 3 maja 2002 roku, SK 31/01. OTK -A 2002, nr 4, poz. 49.
40 W trakcie uchwalania Konstytucji w polskim postępowaniu cywilnym obowiązywał system trójinstancyjny. Obecnie trójinstancyjny system postępowania cywilnego jest zniesiony, a postępowanie ograniczono do dwóch instancji. Negatywne konsekwencje wysokiego standardu instancyjności dla sprawności postępowania spowodowały, że doktryna oraz orzecznictwo za-częły w swych poglądach przejawiać wyraźną tendencję do osłabienia rygoryzmu, który mógłby wynikać z dosłownego brzmienia art. 176 ust. 1 Konstytucji.
63
Przepisy o ochronie sądowej w świetle prawa konstytucyjnego
nia środka odwoławczego przez hierarchicznie wyższy sąd. W znacznej mierze zależy to od tego, czy uznamy, że art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji po-dejmują tę samą problematykę. Jeśli przyjmiemy, że oba przepisy dotyczą tej samej materii, to dojdziemy do wniosku, że art. 176 ust. 1 jest przepisem o cha-rakterze szczególnym w stosunku do art. 78 Konstytucji, a co za tym idzie, że jego sens sprowadza się do wyłączenia możliwości wprowadzenia na podstawie ogólnej normy wyjątków od prawa zaskarżania orzeczeń sądowych. Komento-wane przepisy posługują się odmienną terminologią — jeden mówi o prawie do zaskarżenia, drugi natomiast o instancyjności postępowania. Powodem jest różnica problematyki, na którą każdy z tych przepisów kładzie akcent41.
W art. 78 Konstytucji, ze względu na jego usytuowanie oraz sposób ujęcia, chodzi głównie o usankcjonowanie odrębnego prawa człowieka. Zawiera ono konkretną treść merytoryczną, która ma doprowadzić do osiągnięcia celu, ja-kim jest realna kontrola orzecznictwa42. Z kolei art. 176 ust. 1 Konstytucji ujęty został od strony formalnej — wskazuje liczbę instancji, w jakich postępowanie powinno się toczyć. Na tle tego przepisu pojawia się kolejna wątpliwość, po-nieważ formułując go, ustawodawca posłużył się pojęciem nieostrym „co naj-mniej”. Nie jest zatem jasne, czy dopuszczalne jest tworzenie większej liczby instancji niż dwie43.
Dokonując analizy wykładni art. 176 ust. 1 Konstytucji, F. Zedler stwierdził, że instancyjność postępowania cywilnego, o którym mowa w tym artykule, oznacza wyłącznie możliwość zaskarżania orzeczeń wydanych w postępowaniu cywilnym. Co więcej, obecny materiał normatywny oraz wzgląd na szybkość postępowania nie dają podstaw do łączenia drugiej instancji z rozpoznawaniem sprawy przez sąd wyższy hierarchicznie44. W doktrynie pojawił się także pogląd A. Jakubeckiego, zgodnie z którym instancyjność połączona jest z hierarchią organów sądowych45. W następstwie czego art. 176 ust. 1 Konstytucji wyklu-cza możliwość rozpoznawania środków odwoławczych przez sąd tego samego szczebla46.
41 A. Zieliński: Budzące wątpliwości przepisy…, s. 68—70.
42 P. Winczorek: Komentarz do Konstytucji…, s. 101.
43 B. Banaszak: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 879—880.
44 F. Zedler: Zagadnienia instancyjności postępowania cywilnego. W: Prace z prawa pry-watnego. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Janusza Pietrzykowskiego. Red. Z. Banasz-cz yk. Warszawa 2000, s. 377.
45 A. Jak ubecki: Kilka uwag o instancyjności postępowania cywilnego na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. W: Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego…, s. 81.
46 Wśród licznych poglądów pojawiła się również myśl o możliwym ograniczeniu zakresu pojęcia „postępowanie sądowe”, użytego w art. 176 ust. 1 Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że wspomniany przepis dotyczy wyłącznie spraw rozpoznawanych przez sądy od początku do samego końca. Prezentowany pogląd został wyrażony na tle art. 75 ust. 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku o komornikach sądowych i egzekucji. W tym względzie TK powo-łał się na wykładnię systematyczną i przyznał główne znaczenie temu, że art. 176 został
umiesz-64 Małgorzata Mędrala
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że art. 176 ust. 1 Konstytucji znacznie wykracza poza standardy prawa międzynarodowego i unijnego. Co prawda, w wymienionych przepisach nie ma również normy, która odpowiada-łaby art. 78 Konstytucji, lecz należy pamiętać, że ten artykuł ogólnie odpowiada temu, co wynika z aktów prawa unijnego i międzynarodowego nie tylko o cha-rakterze hard law, ale także soft law.
Zakończenie
Na zakończenie przytoczonych rozważań należy podkreślić, że w ramach ustawodawstwa krajowego warto podnosić standardy ochrony sądowej. Regula-cje te powinny być racjonalne, a dokonując ich, warto obserwować rozwiązania prawne, które są wprowadzane w innych krajach. Doskonalenie ochrony sądo-wej nie jest bowiem celem wybranego państwa.
Wprowadzając nowe rozwiązania prawne w tym zakresie, należy dokonywać analizy ustawodawstw, oceniać je i wdrażać sprawdzone rozwiązania47. Istotne jest, aby w ramach kształtowania ustawodawstwa nie zapominać o obronie po-wszechności i niepodzielności praw człowieka, ponieważ to one są warunkiem istnienia pokojowego społeczeństwa i integralnego rozwoju jednostek, grup spo-łecznych, a w rezultacie całych krajów48.
czony w rozdziale o sądach. Zgodnie ze stanowiskiem Trybunału, wyliczenie tych spraw, jeśli chodzi o właściwość sądów powszechnych, zostało zawarte w art. 2 ustawy — Prawo o ustroju sądów powszechnych. Natomiast sprawy z zakresu postępowania dyscyplinarnego nie są do nich zaliczane, są bowiem poddane jedynie kontroli sądu. W rezultacie do takich przypadków wyko-rzystywane są art. 45 i art. 78 Konstytucji. Oznacza to, że we wspomnianych sprawach istnieje ochrona sądowa, a ustawa może ograniczyć postępowanie do jednej instancji. Trudno uznać stanowisko TK, które odwołuje się do wykładni systematycznej, za przekonujące. Rozdział Konstytucji dotyczący sądów, w którym odnajdujemy art. 176, zawiera również art. 184, który dotyczy sądów administracyjnych. Z oczywistych względów przed sądami administracyjnymi postępowanie nie jest prowadzone od początku do końca, ponieważ poprzedza je postępowanie administracyjne. Nie można również zapomnieć o art. 236 ust. 2 Konstytucji, który zakłada, że art. 176 ust. 1 ma zastosowanie w postępowaniu przed sądami administracyjnymi, wyłącz-nie określając termin wprowadzenia znajdującej się w tym przepisie zasady do ustawodawstwa zwykłego, jak również regulując sytuację prawną, która ma miejsce w okresie przejściowym.
Podsumowując, uznanie, że w omawianym rozdziale znajdują się wyłącznie przepisy, które od-noszą się do postępowań prowadzonych od początku do końca przed sądami, wskazywałoby na brak regulacji konstytucyjnej. Wiele bowiem z tych przepisów dotyczy materii, która winna obejmować wszystkie postępowania sądowe.
47 A.M. Slaughter: Judlical Globalization. „Virginia Journal of International Law” 2000, no. 40, s. 1103.
48 Jan Paweł II: Poszanowanie praw człowieka warunkiem prawdziwego pokoju. W: Anto-logia tekstów dotyczących praw człowieka. Red. J. Zajadło. Warszawa 2008, s. 763.
65
Przepisy o ochronie sądowej w świetle prawa konstytucyjnego
Prawa człowieka w epoce nowożytnej stały się składnikiem świadomości moralnej w sferze państwa i prawa. Ich nieograniczona i uniwersalna ważność coraz częściej bywa zagrożona, można zatem powiedzieć, że prawa człowieka zależą od nowożytnej ewolucji prawa. Dlatego tak ważne jest, aby wprowadzać do porządku prawnego regulacje, które nie będą ingerować i naruszać praw człowieka, a przeciwnie — przyczynią się do ich ochrony i przestrzegania49.
49 O. Höffe: O antropologii praw człowieka. W: Antologia tekstów…, s. 666.
Małgorzata Mędrala
Rules on Judicial Protection in the Light of the Constitutional Law Sum mar y
The aim of the article is to discuss the topic of judicial protection in the light of the rules of the Constitution. One of the most important conditions for the existence of a democratic rule of law is the right of access to the court, while the state should protect the interests of its citi-zens in front of an independent authority which would act solely with accordance to the law. In the article, the author focuses on the issues of sources, properties and the character of the right of access to the court. The author stresses the fact that in interpreting domestic rules regarding judicial protection, one should take into account both international as well as community stan-dards of the right of access to the court. Moreover, the author points out that Article 77 (2) of the Constitution of the Republic of Poland, based on a regulation of the Austrian Civil Code, is extremely important for the rules of judicial protection. Thus, the author attempts to answer the following questions: 1) Why is it impossible for Article 77 (2) to cover the same scope as Article 54 (1) of the Constitution with regard to the personal scope?; 2) Do the acts which deli-neate the scope of control of administrative courts complement Article 184 of the Constitution?
The author starts her discussion by examining the possible limitation of the right of access to the court on the basise of Article 31 (3) of the Constitution as well as the topic of appeal proce-dures, to which the legislators have devoted two articles of the Constitution: Article 83, which guarantees the right to appeal the rulings of the court of the first instance, and Article 176 (1), which states that judicial proceedings are two-instance procedures.