Wśród przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku określających sytuację prawną jednostki prawo do sądu umiejscowio-ne zostało w art. 45 § 1. Jest to norma w ogólnych założeniach korespondująca z art. 6 EKPCz, stanowiąc, że: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Zamieszczenie tego prawa wśród regulacji po-święconych wolnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela oznacza podniesienie go do rangi prawa podstawowego, czyli uprawnienia o znaczeniu zasadniczym, i tym samym wpisuje się w szerszą koncepcję pozytywizacji praw człowieka17.
Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał18, że treść konstytucyjnie gwarantowanego prawa do sądu inspirowana jest międzynarodowymi
standar-13 K. Klitsche de la Grande v. Włochy z dnia 27 października 1994 roku, A. 293 -B, par. 61, w: M.A. Nowicki: Europejska konwencja…, s. 264—266.
14 Zob. wyrok ETPCz Konig v. Niemcy z dnia 28 czerwca 1978 roku, w: M.A. Nowicki:
Europejska konwencja…, s. 264—266.
15 Zob. wyrok ETPCz z dnia 10 listopada 1969 roku w sprawie Stogmüller p. Austrii.
W: Słownik EKPCz angielsko -polsko -francuski. Red. M.A. Nowicki. Warszawa 2009, s. 44.
16 L. Garlicki: Komentarz do art. 6 EKPCz. W: Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. T. 1. Komentarz do artykułów 1—18. Red. L. Garlicki, P. Hof mań-ski, A. Wróbel. Legalis 2010.
17 Zob. M. Jaworska: Prawo do sądu. W: Realizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym. Red. M. Jabłoński. Wrocław 2014, s. 127.
18 Zob. wyroki TK z dnia: 9 czerwca 1998 roku, K 28/97. OTK ZU nr 4/1998, poz. 50;
16 marca 1999 roku, SK 19/98. OTK ZU nr 3/1999, poz. 36; 10 maja 2000 roku, K 21/99.
OTK ZU nr 4/2000, poz. 109 oraz 18 maja 2004 roku, SK 38/03. OTK ZU nr 5/A/2004, poz. 45.
173
Odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa…
dami praw człowieka, zawartymi w art. 14 Międzynarodowego paktu praw oby-watelskich i politycznych19 oraz w wzmiankowanej już Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Powołany przepis Konstytucji stał się przedmiotem licznych orzeczeń naj-wyższych organów sądowniczych. Trybunał Konstytucyjny20 zdefiniował zawar-te w nim prawo do sądu jako jedno z fundamentalnych założeń demokratycznego państwa prawa, którego treścią jest „zasada dostępu obywateli do sądu w celu umożliwienia im obrony ich interesów przed niezawisłym organem kierującym się wyłącznie obowiązującym w państwie prawem”. Trybunał uzupełnia to pra-wo o dalsze składowe, których katalog jest otwarty, a w szczególności o:
— prawo dostępu do sądu (prawo uruchomienia procedury),
— prawo do odpowiedniego kształtowania procedury (zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jasności),
— prawo do wyroku sądowego (prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnię-cia).
Należy zwrócić uwagę, że w tak zdefiniowanym prawie brak wzmianki o prawie do szybkości postępowania, wyrażonym słowami normy art. 45 stytucji jako „rozpoznanie sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki”. Trybunał Kon-stytucyjny wskazał w tym zakresie, że prawo jednostki do sądu jest realizowane z jednej strony przez całokształt zasad prowadzących do rzetelnego i meryto-rycznie prawidłowego rozpoznania sprawy, z drugiej zaś strony takie rozstrzy-gnięcie musi zapaść w rozsądnym terminie21. Przytoczone zdefiniowanie „nie-uzasadnionej zwłoki” w istocie rozmywa jego wartość normatywną. Rzetelność bowiem i merytoryczność może doprowadzić do nadmiernego formalizmu, co w konsekwencji może spowodować zwłokę w rozstrzygnięciu sprawy. Należało-by zatem rozsądny termin rozpoznania sprawy uznać za osobną składową prawa do sądu, niełączoną z innymi kryteriami.
Trybunał Konstytucyjny jako składową prawa do sądu wymienił również tzw. prawo do wysłuchania22 oraz wskazał, że naruszenie prawa do sądu może nastąpić przez „nadmierny formalizm procesowy”, który może być wynikiem działania ustawodawcy lub przedstawicieli praktyki23. Należy zwrócić uwagę, że w podobnym duchu wypowiedział się Naczelny Sąd Administracyjny, wska-zując, że celem nadrzędnym jest sądowa kontrola administracji, a nie
pozbawie-19 Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych. Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167.
20 Na przykład wyroki TK z dnia: 16 marca 1999 roku, sygn. akt SK 19/98; 10 lipca 2000 roku, sygn. SK 12/99; 12 marca 2002 roku, P9/01. OTK -A 2002, nr 2, poz. 14; 24 października 2007 roku, sygn. akt: 7/06.
21 Tak wyrok TK z dnia 16 marca 1999 roku, sygn. akt: K. 35/98. OTK ZU nr 3/1999, poz. 37.
22 Tak wyrok TK z dnia 12 marca 2002 roku, sygn. akt: P 9/01. OTK -A 2002, nr 2, poz. 14.
23 Tak wyrok TK z dnia 20 maja 2008 roku, sygn. akt: P 18/07. OTK -A 2008, nr 4, poz. 61.
174 Maciej Przysucha
nie strony prawa do sądu przez nadmierny i niczemu niesłużący formalizm24. W orzecznictwie Sądu Najwyższego prawo do sądu ujmowane jest ponadto jako prawo do rozpoznania sprawy co do jej istoty25.
Nasuwa się uwaga, że TK w swoim orzecznictwie popada w sprzeczność.
Z jednej strony wskazuje na konieczność istnienia odpowiedniej procedury gwa-rantującej rozstrzygnięcie w rozsądnym czasie26, natomiast z drugiej twierdzi, że wymagany w art. 417¹ § 3 k.c. tryb ustalenia „we właściwym postępowaniu”
bezprawności niewydania danego orzeczenia jest zgodny z art. 45 Konstytucji.
W orzeczeniu 5/09 z dnia 13 lutego 2012 roku27 TK dał wyraz temu zapatry-waniu, udzielając odpowiedzi na pytanie prawne zadane w trybie art. 193 Kon-stytucji. Wątpliwość sądu pytającego dotyczyła niezgodności art. 77 Konstytucji z art. 417¹ § 3 k.c. w zakresie, w jakim zamyka on możliwość dochodzenia odszkodowania z tytułu szkód powstałych w wyniku niewydania decyzji w po-stępowaniu administracyjnym bez uzyskania rozstrzygnięcia stwierdzającego przewłokę postępowania. Sąd zadający pytanie zasugerował, że właściwy do rozstrzygnięcia o przewłoce organu mógłby być sąd powszechny, co skróciłoby czas postępowania.
W pytaniu zastrzeżenia natury konstytucyjnej oparto na tezie, że w systemie demokratycznego państwa prawa nie może być tolerowane rozwiązanie bloku-jące realną możliwość uruchomienia mechanizmu odpowiedzialności władzy publicznej28.
Trybunał Konstytucyjny nie podzielił tego poglądu. Powołując się na orze-czenie z dnia 21 października 2008 roku29, stwierdził, że nie ma dowodów na istnienie stałych i powszechnych praktyk administracyjnych, w świetle których procedury służące przeciwdziałaniu bezczynności organów administracyjnych musiałyby być ocenione jako nadmiernie długotrwałe, uznając tym samym, że norma art. 417¹ § 3 k.c. jest zgodna z art. 77 Konstytucji. Wskazane orzeczenie TK, w świetle doświadczeń praktycznych, należy uznać za nazbyt optymistycz-ne i nieprzystające do realiów postępowań administracyjnych.
24 Zob. postanowienie NSA z dnia 22 marca 2012 roku, OSK 373/12.
25 Zob. postanowienie SN z dnia 19 lipca 2006 roku, sygn. I CSK 112/06. Legalis.
26 Na przykład wyrok TK z dnia 6 grudnia 2004 roku. www.parpa.pl/download/info%20 prawne/dokument9.doc. [Dostęp: 9.09.2016].
27 Postanowienie TK z dnia 13 lutego 2012 roku. OTK ZU nr 2A/2012, poz. 18.
28 Zob. P. Danilu k: Odszkodowanie za szkody powstałe w wyniku niewydania decyzji ad-ministracyjnej. W: Aktualne problemy konstytucyjne. Red. P. Danilu k, P. Radziewicz. War-szawa 2010, s. 195.
29 Postanowienie TK z dnia 21 października 2008 roku, sygn. akt: SK 51/04.
175
Odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa…