W zakresie regulacji dotyczących ochrony praw człowieka występuje sy-tuacja szczególna, ponieważ ochrona ta regulowana jest zarówno przepisami prawa krajowego, jak i w szerokim zakresie prawem międzynarodowym. Do-konując wykładni, należy więc uwzględniać całość wspomnianych przepisów, wraz z ich dorobkiem orzeczniczym. Należy podkreślić, że wiążące Polskę unij-ne i międzynarodowe przepisy dotyczące ochrony praw człowieka nie zajmują się w szerokim zakresie proceduralnymi i ustrojowymi aspektami tej ochrony.
Wyjątek stanowi ochrona sądowa. Z uwagi na jej doniosłe znaczenie dla funk-cjonowania porządku prawnego usankcjonowano prawo do sądu jako środek ochrony innych praw człowieka oraz odrębne prawo o wyraźnie określonej treś- ci. Dokonując wykładni krajowych przepisów dotyczących ochrony sądowej, należy mieć na względzie zarówno międzynarodowe, jak i wspólnotowe stan-dardy prawa do sądu15.
Z historycznego punktu widzenia Konstytucja z 1997 roku ostatecznie ze-rwała z prawno -ustrojowym modelem Polski Ludowej. Odrzucono wadliwe zało-żenia państwa totalitarnego. Powstał nowy sposób ujmowania statusu prawnego jednostki oraz jej relacji z państwem. Zaczęto poszukiwać pewnych gwarancji ochrony praw człowieka, również przez adaptację rozwiązań znacznie wykra-czających poza standardy międzynarodowe. Nie wszystkie przepisy konstytu-cyjne w omawianym zakresie zostały skonstruowane w sposób właściwy. Brak doświadczeń w tworzeniu tego typu regulacji doprowadził do wielu dyskusji na temat tego, jak należy interpretować przepisy Konstytucji z punktu widze-nia ochrony sądowej. Wątpliwości budziły zwłaszcza przepisy art. 45, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji, o czym świadczą między innymi opublikowane w 2010 roku materiały Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Postępowa-nia Cywilnego, który odbył się w Serocku16.
15 A. Zieliński: Budzące wątpliwości przepisy Konstytucji o ochronie sądowej i ich wy-kładnia. W: Proces cywilny. Nauka — kodyfikacja — praktyka. Red. P. Grzegorczyk. War-szawa 2012, s. 57—58.
16 T. Ereciński, K. Weitz: Prawda i równość stron w postępowaniu cywilnym a orzecz-nictwo Trybunału Konstytucyjnego. W: Orzeczorzecz-nictwo Trybunału Konstytucyjnego a Kodeks po-stępowania cywilnego. Red. T. Ereciński, K. Weitz. Warszawa 2010.
56 Małgorzata Mędrala
Dyskusyjny przepis art. 77 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
Jeśli chodzi o kształt ochrony sądowej, to istotne znaczenie ma art. 77 ust. 2 Konstytucji. Jego pierwowzorem wydaje się zapis z kodeksu cywilnego austriackiego, zgodnie z którym żadna ustawa nie może zamykać obywatelowi drogi sądowej w dochodzeniu krzywdy i straty17. W przeciwieństwie do wy-mienionych wcześniej artykułów, nie był on przedmiotem dyskusji w Serocku, chociaż również budzi wiele kontrowersji18. Przewiduje, że nikomu nie można zamykać drogi sądowej w dochodzeniu naruszonych wolności i praw19. Komple-mentarną więź, która łączy art. 77 ust. 2 Konstytucji z art. 45 ust. 1 Konstytucji, wielokrotnie podkreślał Trybunał Konstytucyjny. Zgodnie z jego stanowiskiem, art. 77 ust. 2 wyraża prawo do sądu od strony negatywnej, natomiast art. 45 ust. 1 — prawo do sądu od strony pozytywnej. Pierwszy z omawianych prze-pisów, zdaniem Trybunału, ma samodzielne znaczenie normatywne, wzmacnia treść art. 45 Konstytucji w odniesieniu do sytuacji, jaką jest zamykanie drogi sądowej, oraz gwarantuje konstytucyjne prawo podmiotowe20.
W art. 77 ust. 2 Konstytucji pojawiają się wątpliwości. Pierwsza z nich do-tyczy zakresu przedmiotowego przepisu. Trybunał Konstytucyjny uważa, że zakres art. 77 ust. 2 jest węższy od zakresu art. 45 Konstytucji, co więcej, że dotyczy wyłącznie konstytucyjnych wolności i praw. W wyroku z dnia 10 maja 2010 roku Trybunał powołał się na wskazówkę interpretacyjną, która może wy-nikać z umiejscowienia art. 77 ust. 2 wśród przepisów określających środki ochrony wolności i praw, oraz na to, że komentowany artykuł nie może być powtórzeniem art. 45 ust. 1 Konstytucji. Tym samym Trybunał potraktował art. 77 jako swoistą regulację szczególną w odniesieniu do art. 4521.
Podrozdział Konstytucji RP dotyczący środków ochrony wolności i praw zawiera wiele przepisów, lecz tylko dwa z nich wskazują wyraźnie na prawa i wolności gwarantowane konstytucyjnie. Skarga konstytucyjna może zostać wniesiona wyłącznie w obronie konstytucyjnych wolności lub praw i jedynie w granicach, jakie określa ustawa, można dochodzić praw konstytucyjnych.
Pozostałe przepisy tego podrozdziału nie mówią w ogóle o wolnościach i
pra-17 S. Gołąb: Księga pamiątkowa ku czci Fryderyka Zolla. W: Sprawa Cornera. Kraków 1935, s. 12.
18 A. Zieliński: Budzące wątpliwości przepisy…, s. 59.
19 Artykuł 77 Konstytucji nie ma odpowiednika w prawie wspólnotowym i międzynarodo-wym. Podobnego przepisu nie ma w Międzynarodowym pakcie praw obywatelskich i politycz-nych, Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej ani w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
20 Wyrok TK z dnia 12 stycznia 2010 roku, SK 2/09. OTK -A 2010, nr 1, poz. 1.
21 Wyrok TK z dnia 10 maja 2000 roku, K 21/99. OTK 2000, nr 4, poz. 109.
57
Przepisy o ochronie sądowej w świetle prawa konstytucyjnego
wach bądź mówią o nich, nie zaznaczając, że chodzi o wolności i prawa o cha-rakterze konstytucyjnym. Zwłaszcza w art. 77 ust. 2 nie znajduje się wzmian-ka o konstytucyjnych wolnościach i prawach. Przyjmuje się więc, że zakresy przedmiotowe przepisów zgromadzonych w tym podrozdziale są różne. Biorąc pod uwagę wyłącznie kryterium systematyki legislacyjnej, należałoby przyjąć, że również art. 77 ust. 1, art. 78 oraz art. 80 dotyczą jedynie konstytucyjnych wolności i praw. Jednak uważa się, że zakres tych przepisów jest znacznie szerszy22.
Kolejną wątpliwą kwestią jest to, dlaczego art. 77 ust. 2 pod względem pod-miotowym nie może dotyczyć tego samego zakresu, co art. 45 ust. 1 Konsty-tucji23. Naruszenie istoty prawa do sądu nie jest tym samym, co zamknięcie drogi sądowej w dochodzeniu naruszonych wolności lub praw. Jeśli byłyby to pojęcia tożsame, to art. 77 ust. 2 Konstytucji byłby niepotrzebny, gdyż zakaz naruszania istoty prawa do sądu wynika z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Dlatego też Trybunał Konstytucyjny przyjmuje stanowisko, że ograniczenia prawa do sądu nie mogą naruszać istoty prawa do sądu, jak również zamykać obywatelowi drogi sądowej24.
W ustawodawstwie zwykłym pojęcie drogi sądowej znajduje się między innymi w art. 199 § 1 pkt 1 i art. 379 pkt 1 k.p.c. oraz w art. 183 § 2 pkt 1 usta- wy — Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. W powołanych wyżej przepisach droga sądowa oznacza kompetencję sądów i ma za zadanie usta-lenie granic tej sfery w zakresie dopuszczalności drogi sądowej. Ustawodawstwo zwykłe nie wyznacza jednak treści pojęć, które zostały użyte w Konstytucji, te bowiem mają charakter samoistny. Aby odczytać treść art. 77 ust. 2 Konstytucji, należy zatem sięgnąć do zakresu pojęciowego konstytucyjnego prawa do sądu.
W ramach tego prawa wyznacza się cztery uprawnienia szczególne, do których zalicza się kolejno: prawo dostępu do sądu, prawo do sprawiedliwego postępo-wania, prawo do tego, aby sprawa została rozpoznana przez sąd, który spełnia określone warunki, i prawo do wyroku, który pozwoli osiągnąć cel ochrony sądowej25.
Często pojęciu „dostęp do sądu” nadawane jest szersze znaczenie. Jako przy-kład może tu posłużyć art. 233 ust. 1 Konstytucji, który wyłącza możliwość
22 A. Zieliński: Budzące wątpliwości przepisy…, s. 60.
23 Rzeczywistą treść prawa do sądu wyraża nie tylko art. 45 ust. 1, lecz również art. 31 ust. 1 Konstytucji. Drugi z przepisów dopuszcza możliwość wprowadzenia ograniczeń w zakre-sie korzystania z wolności i praw konstytucyjnych, które są niezbędne w demokratycznym pań-stwie dla ochrony jego bezpieczeństwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, moralności publicznej, zdrowia, wolności czy też praw innych osób, nie naruszając istoty tych wolności i praw. W tym kontekście art. 77 ust. 2 wydaje się lex specialis w stosunku do art. 31 ust. 3 Konstytucji, a nie do art. 45 ust. 1 Konstytucji.
24 Wyrok TK z dnia 29 czerwca 2010 roku, P 28/09. OTK -A 2010, nr 5, poz. 52.
25 Wyrok TK z dnia 12 stycznia 2010 roku, SK 2/09. OTK -A 2010, nr 1, poz. 1.
58 Małgorzata Mędrala
ograniczania w trakcie stanu wojennego i wyjątkowego określonych wolności oraz praw człowieka i obywatela, w tym prawa z art. 45 Konstytucji26. Dla wspomnianego prawa użyto w nawiasie określenia „dostęp do sądu”, a więc w tym ujęciu zastosowano je jako synonim prawa do sądu27.