W poprzednim punkcie analizie poddano możliwe rozstrzygnięcia wobec 5 podmiotów. Trybunał Konstytucyjny w swoim uzasadnieniu ważył sytuację tylko 2 podmiotów: wyznawców judaizmu i islamu oraz obrońców zwierząt, ignorując 3 pozostałe. Podzielając zapatrywanie Trybunału, macierz wypłat wy-gląda następująco:
Podmiot/rozstrzygnięcie Pełna swoboda
Produkcja tylko dla polskich żydów
i muzułmanów
Tylko
import Pełna delegalizacja
Żydzi i muzułmanie 2 2 1 0
Obrońcy zwierząt 0 1 1 2
Razem 2 3 2 2
Z powyższego wynika, że nie dochodzi już do „remisu” pomiędzy wa-riantem A i B. W tym wypadku najefektywniejszym rozstrzygnięciem byłoby zakazanie uboju rytualnego dla celów innych niż religijne, ponieważ wartość wypłaty wynosi 3. Pozostałe warianty są tak samo efektywne, a ich wypłaty mają wartość 2.
W dotychczasowej analizie przyjęto założenie, że wolność religii oraz ochrona moralności są wartościami tej samej rangi. W praktyce tak jednak nie jest. Istotą orzekania sędziego Trybunału Konstytucyjnego jest „ważenie dóbr”, tj. pierwszeństwa jednej wartości nad drugą w konkretnym przypadku ich ko-lizji. Rozstrzygnięcie konfliktu polega na odwołaniu się do wyborów aksjolo-gicznych sędziów25. Wyrok w sprawie uboju rytualnego jest tego doskonałym przykładem: większość sędziów preferowała wolność religii, a mniejszość — zapobieganie cierpieniu zwierząt. Teoria racjonalnego wyboru umożliwia
wy-24 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 421.
25 S. Tkacz: Kolizja praw i sposoby jej rozwiązywania w orzecznictwie Trybunału Konsty-tucyjnego. W: Wolność wypowiedzi „versus” wolność religijna. Studium z zakresu prawa konsty-tucyjnego, karnego i cywilnego. Red. A. Biłgorajski. Warszawa 2015, s. 34—35.
154 Michał Kotalczyk
ważenie tych dóbr przez sędziego, którego aksjologia nie przeważa w żadnym kierunku. Dokonuje się tego za pomocą trzech kryteriów:
1. Kryterium Laplace’a. Nakazuje przyjąć, że wszystkie wartości mają tę samą rangę, a następnie wybrać ten wariant, który maksymalizuje oczeki-waną użyteczność26. Przyjmując, że wolność religii i moralność są prawami tej samej rangi, macierz wypłat wygląda następująco:
Podmiot/rozstrzygnięcie Pełna
Kryterium Laplace’a jest zatem w niniejszej sprawie powtórzeniem poprzed-niej macierzy wypłat. Na ich podstawie sędzia (Trybunał) powinien wybrać wariant B.
2. KryteriumWalda (kryterium pesymisty). Nakazuje znaleźć dla każdej opcji jej najgorszy skutek i wybrać tę opcję, dla której jej najgorszy skutek jest nie gorszy niż najgorsze skutki pozostałych opcji27.
Podmiot/rozstrzygnięcie Pełna
Najgorsze skutki wariantu A (pełna swoboda) i D (pełna delegalizacja) wy-noszą 0, podczas gdy najgorsze skutki wariantu B (produkcja tylko dla polskich żydów i muzułmanów) i C (tylko import) wynoszą 1. Tym samym sędzia (Try-bunał) powinien wybrać pomiędzy opcją B lub C, ze wskazaniem na B, ponie-waż ma szansę na wypłatę 2, gdy tymczasem wariant C zawsze wypłaca 1 dla obydwu podmiotów.
3. Kryterium Savage’a. Nakazuje wybrać tę opcję, która minimalizuje mak-symalny żal, jaki mogą poczuć podmioty po rozstrzygnięciu Trybunału. Za-stosowanie tego kryterium wymaga sporządzenia, oprócz wyjściowej macie-rzy wypłat, także dodatkowej maciemacie-rzy żalu28. Sprowadza się to do odjęcia
26 W. Zał uski: Zakład Pascala. https://www.academia.edu/342971/Zakład_Pascala_Pascals_
Wager_._In_J._Salamon_SJ_ed._Przewodnik_po_filozofii_Boga_i_religii_Companion_to_the_
Philosophy_of_God_and_Religion_Tom_II_WAM_Kraków_2015_in_preparation_ [Dostęp:
9.04.2016].
27 Ibidem.
28 Ibidem.
155
Wolność religii a moralność…
w każdej ćwiartce wartości danej ćwiartki od wartości najlepszego skutku dla danego podmiotu (w naszym wypadku jest to zawsze wartość 2).
Macierz żalu Podmiot/rozstrzygnięcie Pełna
swoboda
Produkcja tylko dla polskich żydów
i muzułmanów
Tylko
import Pełna delegalizacja Żydzi i muzułmanie 2 − 2 = 0 2 − 2 = 0 2 − 1 = 1 2 − 0 = 2 Obrońcy zwierząt 2 − 0 = 2 2 − 1 = 1 2 − 1 = 1 2 − 2 = 0
Maksymalny żal 2 1 1 2
Wynika z tego, że maksymalny żal dla wariantów A i D wynosi 2, a dla wariantów B i C stanowi 1. Kryterium Savage’a nakazuje wybrać tę opcję, która minimalizuje maksymalny żal, a więc opcję B lub C, ponieważ nie występuje w tych rozstrzygnięciach najgorszy wariant dla żydów i muzułmanów, jakim jest brak możliwości spożywania mięsa koszernego, a dla obrońców zwierząt — wariant pełnej swobody w uśmiercaniu zwierząt bez ogłuszenia. Tym samym sędzia (Trybunał) powinien wybrać pomiędzy opcją B i C, ze wskazaniem na B, ponieważ żydzi i muzułmanie nie mają w nich żalu (mogą swobodnie spożywać koszerne mięso wyprodukowane w Polsce), a w wariancie C oba podmioty mają żal w wymiarze 1.
Podsumowanie
Jak wskazano na wstępie, Trybunał Konstytucyjny dotychczas nie wypraco-wał uniwersalnej formuły ważenia praw człowieka, prawdopodobnie przyjmując, że nie istnieje ogólnie akceptowalna hierarchia wartości. Wydaje się jednak, że rozstrzyganie kolizji wartości jest nieuniknioną rolą Trybunału i należy dążyć do obiektywizacji kryteriów rozstrzygnięć, nawet jeżeli jest ona w pełni niemożliwa.
W tym celu przydatna okazuje się ekonomiczna analiza prawa i postulat mak-symalizacji satysfakcji wszystkich zainteresowanych podmiotów. Przeprowadzona analiza prowadzi do wniosku, że Trybunał dokonał błędnego ważenia wolności religii z moralnością i powinien był orzec o konstytucyjności uboju rytualnego wy-łącznie na potrzeby polskich żydów i muzułmanów, czego niestety nie uczynił.
Prowadzi to do jeszcze jednego wniosku o charakterze postulatu, a miano-wicie, że ekonomiczna analiza prawa, choć przydatna w jego stosowaniu, wciąż jest za mało popularna. Należy mieć nadzieję, że wraz z jej rozwojem w Pol-sce polscy prawnicy zaczną z niej korzystać, traktując ją jako cenne narzędzie w podejmowaniu decyzji.
156 Michał Kotalczyk
Michał Kotalczyk Freedom of Religion and Morality
The Ruling of the Constitutional Tribunal on Ritual Slaughter in the Light of the Economic Analysis of the Law
Sum mar y
The Constitutional Tribunal, with its ruling dating December 10, 2014, ruled that the pro-hibition of ritual slaughter (which constitutes in killing a conscious animal through exsanguina-tion) infringes on the constitutional freedom of religion. A few of the justices presented diffe-ring opinions, arguing that the prohibition is unconstitutional only with regard to the followers of Judaism and Islam. The author presents an economic analysis of the law, which is an acade-mic discipline that studies the law with the help of the instruments of economy. On the basis of this investigation, the author analyzes the ruling by indicating the interested parties and their preferences, delineating alternative variants for the ruling and the consequences of each of the decisions for the addressees (Jews, Muslims, connoisseurs, importers and exporters, as well as animal rights activists). The analysis leads to the conclusion that that Constitutional Tribunal wrongly weighed freedom of religion against morality, since it should have only rule on the constitutionality of ritual slaughter only for the purposes of Polish Jews and Muslims.