Wstęp
Zgodnie z porządkiem prawnym obowiązującym w Rzeczypospolitej Pol-skiej, najwyższym rangą aktem prawnym jest Konstytucja. Pozostałe akty praw-ne niższego rzędu stanowią szczególny porządek prawny, a przepisy w nich zawarte muszą być zgodne z normami konstytucyjnymi, a nadto sprzyjać wy-konywaniu jej postanowień. Na mocy art. 72 pkt 1 Konstytucji RP1, „Rzecz-pospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka […]”. Gwarancję tej ochrony wyznaczają także obecnie obowiązujące: ustawa z dnia 6 stycznia 2000 roku o Rzeczniku Praw Dziecka2, ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku — Kodeks cywilny3, ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku — Kodeks rodzinny i opiekuńczy4, ustawa z dnia 28 listopada 2014 roku — Prawo o aktach stanu cywilnego5, ustawa z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludz-kiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży6 i inne. Stosownie do
1 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483.
2 Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 roku o Rzeczniku Praw Dziecka. Dz.U. 2015, poz. 2086 z późn. zm.
3 Ustawa z dnia 24 kwietnia 1964 roku — Kodeks cywilny. Dz.U. 2016, poz. 380 z późn. zm.
4 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku — Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Dz.U. 2015, poz. 2082 z późn. zm.
5 Ustawa z dnia 28 listopada 2014 roku — Prawo o aktach stanu cywilnego. Dz.U. 2014, poz. 1741 z późn. zm.
6 Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i wa-runkach dopuszczalności przerywania ciąży. Dz.U. 1993, nr 17, poz. 78 z późn. zm.
98 Michalina Drózd -Żyła, Ksenia Pilarz
art. 91 Konstytucji RP w krajowym porządku prawnym moc obowiązującą mają również ratyfikowane umowy międzynarodowe, wśród których szczególną rolę w kwestii ochrony praw dziecka odgrywają: Konwencja o prawach dziecka7, Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności8 oraz Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci9. Polski ustawodawca przez ich ratyfikację został zobowiązany do dostosowania przepisów prawa kra-jowego do ich postanowień.
Przedstawienie podstawowego katalogu praw dziecka wymaga co najmniej krótkiego omówienia definicji pojęć „dziecko” oraz „prawa dziecka”. Należy się również zastanowić, czy prawa dziecka są czymś odrębnym od praw człowieka, co może sugerować zamieszczenie ich w Konstytucji w podrozdziale dotyczą-cym praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, a nie jak pozostałe prawa człowieka w podrozdziale Zasady ogólne rozdziału II zatytułowanego Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela, czy też składową zbioru praw czło-wieka. Czy może ustawodawca chce nam zwrócić uwagę, że dzieci stanowią szczególną kategorię podmiotów, którym należy zagwarantować szerszy zakres ochrony konstytucyjnych wolności i praw, z uwagi na ich niedojrzałość i brak dostatecznej możliwości obrony swoich praw?
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej nie zawiera definicji legalnej poję-cia „dziecko”10. Próby jego zdefiniowania zostały natomiast podjęte w ustawie o Rzeczniku Praw Dziecka oraz w Konwencji praw dziecka. I tak, zgodnie z art. 1 wspomnianej Konwencji, „››dziecko‹‹ oznacza każdą istotę ludzką w wieku po-niżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletniość”. Należy jednak zaznaczyć, że w preambule niniejszej Konwencji wskazuje się, że „dziecko z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu”11. Natomiast w rozumie-niu art. 2 ust. 1 ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka, „dzieckiem jest każda istota
7 Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczo-nych dnia 20 listopada 1989 roku Dz.U. 1991, nr 120, poz. 526.
8 Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 li-stopada 1950 roku. Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284.
9 Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci, sporządzona w Strasburgu dnia 25 stycznia 1996 roku. Dz.U. 2000, nr 107, poz. 1128.
10 M. Dercz: Konstytucyjne prawo dziecka do szczególnej opieki zdrowotnej. Warszawa 2016, s. 35: „Ustrojodawca, chcąc w momencie uchwalania Konstytucji zachować zawarty mię-dzy ówczesnymi głównymi siłami politycznymi konsens co do jej zasadniczej zawartości, nie chciał zajmować się kwestiami spornymi, do jakich do dnia dzisiejszego zaliczyć można m.in.
określenie praw przysługujących dziecku poczętemu”.
11 Informacja o tym, że ochrona prawna dziecka powinna mieć miejsce zarówno przed, jak i po urodzeniu, nie została zawarta w definicji legalnej pojęcia „dziecko” z powodu braku wspólnego stanowiska reprezentantów państw.
99
Ochrona praw dziecka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności”12, przy czym uzyskanie pełno-letności określają odrębne przepisy. Zarówno przepisy Konwencji, jak i cytowa-nej ustawy wskazują wprost górną granicę zakresu pojęciowego słowa „dziecko”
(osiemnaście lat, pełnoletność), jednak tylko w drugim przypadku określono jej początek. W odniesieniu do polskiego porządku prawnego należy uznać, że definicja zawarta w ustawie o Rzeczniku Praw Dziecka jest lex specialis13 w stosunku do definicji z Konwencji o prawach dziecka. Wyznaczone przez nią granice pojęciowe są precyzyjne, dzięki czemu zapewnia dziecku ochro-nę w szerszym zakresie niż ma to miejsce w przepisach Konwencji o prawach dziecka, mianowicie już w okresie życia prenatalnego (a więc od momentu po-częcia14). Pozwala to na wyeliminowanie niepotrzebnych sporów natury prawnej w kwestii ustalenia chwili, w której rozpoczyna się życie człowieka15.
Pod pojęciem „prawa dziecka” należy rozumieć zespół uprawnień dzieci, wynikający z obowiązujących w danym społeczeństwie praw obywatelskich, regulujących status dziecka w państwie, w społeczeństwie i rodzinie16. Nato-miast Michał Bartoszewicz twierdzi, że „pojęcie »praw dziecka« w przepisach Konstytucji należy rozumieć jako nakaz zapewnienia ochrony interesów ma-łoletniego, który w praktyce sam może jej dochodzić w bardzo ograniczonym zakresie”17.
Do najważniejszych i najbardziej znaczących praw dziecka zaliczamy:
1. Prawo do życia i ochrony zdrowia. Stanowi ono jedno z podstawowych praw człowieka, zagwarantowanych w art. 38 Konstytucji RP, zgodnie z którym „Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia”18, oraz w art. 68 ust. 1 i 3 Konstytucji RP, w myśl którego
12 Również z art. 71 ust. 2 Konstytucji RP, który gwarantuje matce prawo do szczególnej pomocy władz publicznych, zarówno przed, jak i po urodzeniu dziecka, można wywnioskować, że życie ludzkie powinno podlegać ochronie od chwili poczęcia.
13 Zob. M. Bar toszewicz: Komentarz do art. 72 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
W: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Red. M. Haczkowska. Warszawa 2014, s. 146—153.
14 Potwierdzenie założenia przyjętego w ustawie o Rzeczniku Praw Dziecka, że dziecko należy chronić już od momentu poczęcia można znaleźć w art. 38 Konstytucji, zgodnie z którym Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia, a także w art. 71 ust. 2 Konstytucji, który gwarantuje matce prawo do szczególnej pomocy władz publicznych, zarówno przed, jak i po urodzeniu dziecka.
15 Zob. też G. Kowalski: Ochrona dziecka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
W: Ochrona dziecka w prawie publicznym. Red. M. Bar t nik, M. Bielecki, J. Parchomiu k, B. Ulijasz. Lublin 2008, s. 179—183.
16 M. Balcerek: Prawa dziecka. Warszawa 1986, s. 25.
17 Zob. M. Bar toszewicz: Komentarz do art. 72 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 147.
18 Redakcja tego artykułu to rezultat kompromisu między rzecznikami zagwarantowania życia od chwili poczęcia aż do naturalnej śmierci a zwolennikami formuły bardziej ogólnej.
Kontrowersje budziło ujęcie tego artykułu, co wcale nie było kwestią natury redakcyjnej.
Przy-100 Michalina Drózd -Żyła, Ksenia Pilarz
„każdy ma prawo do ochrony zdrowia, a władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku”. Jak wskazuje powołana norma konstytucyjna, dziecko jest podmiotem szczególnym, któ-remu należy zapewnić opiekę zdrowotną w zakresie szerszym niż zakres opieki przysługujący pozostałym podmiotom. Odzwierciedleniem tych norm są przepisy zawarte między innymi: w ustawie — Kodeks karny19, w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego20 oraz w ustawie o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży.
Także Konwencja o prawach dziecka w art. 6 zapewnia, że „każde dziecko ma niezbywalne prawo do życia”, a nadto w art. 24 uznaje, że dziecku przy-sługuje prawo do „najwyższego poziomu zdrowia i udogodnień w zakresie leczenia chorób oraz rehabilitacji zdrowotnej”.
2. Prawodoochronytożsamości. Pod tym pojęciem należy rozumieć prawo do posiadania nazwiska, obywatelstwa, ale również prawo do informacji o włas- nym pochodzeniu biologicznym i genetycznym. Zgodnie z art. 34 ust. 1 Konstytucji RP, „obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z ro-dziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatel-stwa polskiego określa ustawa”. Przepisy ustawy — Prawo o aktach stanu cywilnego regulują między innymi takie kwestie, jak: konieczność nadania dziecku imienia, nazwiska, a także sporządzenia aktu urodzenia w każdym przypadku. Na podstawie art. 23 ustawy — Kodeks cywilny nazwisko pod-lega ochronie jako dobro osobiste, a ewentualna kwestia jego zmiany została uregulowana w ustawie — Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Prawo to zostało także zagwarantowane w art. 7 i 8 Konwencji o prawach dziecka. Liczne pro-blemy prawne związane z przysposobieniem czy zabiegami prokreacji me-dycznie wspomaganej (jak in vitro) powodują konieczność zagwarantowania dziecku prawa do ochrony tożsamości, w tym także uzyskania stosownych informacji o własnym pochodzeniu genetycznym.
3. Prawo do informacji. Zgodnie z art. 54 ust. 1 Konstytucji RP, „każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i roz-powszechniania informacji”. Można jednak odnieść wrażenie, że prawo to w przypadku dzieci nie jest respektowane w sposób pełny i dostateczny.
Z jednej strony spowodowane to jest niedostateczną wiedzą dzieci na temat przysługujących im praw, a z drugiej strony — odmiennymi
preferencja-jęcie bowiem koncepcji lansowanej przez zwolenników ochrony życia od poczęcia musiałoby wznowić dyskusje i rodziłoby konieczność konstytucyjnego regulowania kwestii aborcji — ko-mentarz do art. 38 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zob. W. Szk rz ydło: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Warszawa 2013, s. 12—13.
19 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku — Kodeks karny. Dz.U. 1997, nr 6, poz. 31 z późn. zm.
20 Ustawia z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego. Dz.U. 2016, poz. 546 z późn. zm.
101
Ochrona praw dziecka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
mi rodziców w kwestii informacji, do których dziecko powinno mieć do-stęp (oraz nakreślenia ich zakresu). Należy mieć na uwadze, że działania rodziców w związku z ograniczaniem prawa do informacji podejmowane są dla dobra dziecka i w celu dostosowania treści odbieranych przez nie in-formacji do wieku i rozwoju dziecka. Potwierdzenie tego znajdujemy także w art. 17 Konwencji o prawach dziecka, który zapewnia dziecku „dostęp do informacji oraz materiałów pochodzących z różnorodnych źródeł krajowych i międzynarodowych, szczególnie do tych, które mają na uwadze jego dobro w wymiarze społecznym, duchowym i moralnym oraz jego zdrowie fizyczne i psychiczne”.
4. Prawodoedukacji. W myśl art. 70 ust. 1 Konstytucji RP, „każdy ma pra-wo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa […]”. Edukacja w szkołach publicznych jest bezpłatna, jednak rodzice mają prawo wybo-ru dla swojego dziecka szkoły niepublicznej. „Władze publiczne zapewnia-ją obywatelom RP powszechny i równy dostęp do wykształcenia. W tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej i orga-nizacyjnej dla uczniów i studentów […]”21. Prawodawca uznał, że prawo to powinno być realizowane przez stworzenie powszechnego i obowiązkowego systemu kształcenia i ustanowienie tak zwanego obowiązku szkolnego. Ce-lem tego jest zapewnienie równych szans edukacyjnych wszystkim dzieciom, a w szczególności dzieciom z rodzin o niskim statusie ekonomicznym i dzie-ciom niepełnosprawnym. Szerzej kwestie te zostały uregulowane w ustawie o systemie oświaty22 i rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej w spra-wie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół23. Prawo do nauki zostało także uregulowane w art. 28 i 29 Konwencji o pra-wach dziecka.
5. Swobodamyśli,sumieniaiwyznania. Na podstawie art. 48 ust. 1 Konsty-tucji RP „rodzice mają prawo do wychowania dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania”24. W praktyce o światopoglądzie dzieci decydują ich rodzice, dlatego też swo-boda myśli, sumienia i wyznania dzieci podlega ograniczeniom (podobnie jak w przypadku dostępu do informacji)25. Przekonania rodziców powinny
21 Zob. art. 70 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
22 Ustawia z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty. Dz.U. 2015, poz. 2156 z późn. zm.
23 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 roku w sprawie ra-mowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół. Dz.U. 2001, nr 61, poz. 624 z późn. zm.
24 Także w art. 53 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej „każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii […]”.
25 W. Sk rz ydło: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 15: „prawo rodziców do wy-chowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami nie pozbawia dzieci, przy uwzględnieniu
102 Michalina Drózd -Żyła, Ksenia Pilarz
być zharmonizowane z troską o fizyczny i duchowy rozwój dziecka, a także wspierać dziecko w procesie przystosowywania do życia w grupie rówieśni-ków i docelowo — w społeczeństwie26. „Art. 72 ust. 3 Konstytucji RP współ-brzmi z treścią art. 14 Konwencji ONZ o prawach dziecka, który stanowi, że ››Państwa-Strony będą respektowały prawo dziecka do swobody myśli, sumienia i wyznania‹‹, przyznając jednocześnie rodzicom prawo i obowią-zek ››ukierunkowania dziecka w korzystaniu z jego praw w sposób zgodny z rozwijającymi się zdolnościami dziecka‹‹. […] Takiego szerszego spojrzenia wymaga obowiązek wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zda-nia dziecka w toku ustalazda-nia praw dziecka przez organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko”27.
6. Prawo do wyrażania opinii, występowania w sądzie we własnych spra-wach. Według art. 72 ust. 3 Konstytucji RP, „w toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowią-zane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka”.
Norma ta sugeruje, by dziecko było traktowane przed organami wymiaru sprawiedliwości jako podmiot, a nie przedmiot w toczącym się postępowa-niu. W każdym przypadku sąd powinien kierować się dobrem dziecka jako wartością nadrzędną, natomiast to, czy uwzględni zdanie dziecka, będzie zależne od konkretnego przypadku (niemniej jednak sąd powinien dziecko wysłuchać). Podobne stanowisko (w kwestii wysłuchania dziecka) można od-naleźć między innymi: w ustawie — Kodeks cywilny, w ustawie — Kodeks postępowania cywilnego28, w ustawie o postępowaniu w sprawach nielet-nich29, w ustawie — Kodeks rodzinny i opiekuńczy, a także w art. 12 Kon-wencji o prawach dziecka.
7. Prawo do wychowania w rodzinie i kontaktów z obojgiem rodziców.
W preambule do Konwencji o prawach dziecka stwierdzono, że rodzina to
„podstawowa komórka społeczna oraz naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci, powinna być otoczona niezbędną ochroną i wsparciem […]”. Bez wątpienia to właśnie w rodzinie dziecko odnajduje najlepsze środowisko dla prawidłowego rozwoju, dlatego też zgodnie z art. 18 Konstytucji RP, „rodzina, macierzyństwo i
rodziciel-stopnia ich dojrzałości, ich prawa do korzystania z wolności sumienia i wyznania, a także prze-konań, w tym również politycznych i światopoglądowych. To prawo dzieci stanowi jednocześnie granice uprawnień wychowawczych rodziców, którzy te przekonania mają obowiązek uwzględ-niać”. Komentarz do art. 48 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
26 M. Bar toszewicz: Komentarz do art. 72 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 151.
27 Ibidem.
28 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 roku — Kodeks postępowania cywilnego. Dz.U. 2014, poz. 101 z późn. zm.
29 Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich. Dz.U.
2014, poz. 382 z późn. zm.
103
Ochrona praw dziecka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
stwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej”. Dobro rodziny (w tym także dziecka) ma rangę zasady konstytucyjnej30, czego pod-stawą jest nie tylko cytowany wcześniej art. 18 Konstytucji RP, ale także art. 48 i art. 71 ust. 1, który nakłada na władze obowiązek prowadzenia polityki prorodzinnej. Akty te, uznając zasadę autonomii i prymatu rodziny, jednocześnie dopuszczają możliwość ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej przez ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich (w przypadkach określonych ustawą, na podstawie prawomocnego wyroku). Ważną kwestią (z punktu widzenia dziecka) jest także konieczność zapewnienia mu kon-taktów z obojgiem rodziców31, co częstokroć bywa utrudnione w przypadku rozwodu rodziców. Szerzej kwestie te zostały uregulowane między innymi w ustawie — Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz w ustawie — Kodeks po-stępowania cywilnego.
8. Prawodoopiekizastępczejwprzypadkuniemożnościwychowaniawro-dzinie. Zgodnie z art. 72 ust. 2, „dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych”32. W zakresie pomocy udzielanej rodzinie potrzeby dziecka powinny zajmować szczególne miej-sce, a pomoc władz publicznych jest wyjątkowo istotna w przypadku, gdy dziecko jest pozbawione opieki rodzicielskiej. Zostaje wówczas umieszczo-ne w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, placówce -wychowawczej lub też w regionalnej placówce opiekuńczo -terapeutycznej.
Celem cytowanego artykułu jest to, aby żadne dziecko nie pozostało bez opieki. Niestety, tylko część dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej ma w przyszłości szansę na adopcję. Najczęstszą przeszkodą jest ich nieuregu-lowana sytuacja prawna. Kwestia opieki zastępczej została szerzej omówio-na między innymi: w ustawie — Kodeks rodzinny i opiekuńczy, w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej33, a także w art. 20 Kon-wencji o prawach dziecka.
9. Prawodoochronyprzedprzemocą,okrucieństwem,wyzyskiem,demora-lizacjąiinnymzłymtraktowaniem. Prawo to znalazło wyraz w art. 72 ust. 1 Konstytucji, zgodnie z którym „Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony
30 Zob. wyrok TK z dnia 24 stycznia 2001 roku, SK 30/99. Dz.U. 2001, nr 7, poz. 63.
31 Postanowienie SN z dnia 7 listopada 2000 roku, ICKN 1115/00. OSNC 2001/3/50: „Oczy-wiście pod warunkiem, że utrzymywanie kontaktów z rodzicem nie zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu lub też nie działa na niego demoralizująco”.
32 Zob. między innymi: M. Bar toszewicz: Komentarz do art. 72 Konstytucji Rzeczypo-spolitej Polskiej…, s. 149: „domyślną przesłanką zawartych w tym artykule unormowań jest to, że dziecko podlega opiece rodziców, a dopiero gdy z powodów ściśle określonych taka opieka nie jest możliwa, należy znaleźć optymalne dla dziecka rozwiązanie zastępcze”.
33 Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.
Dz.U. 2016, poz. 575 z późn. zm.
104 Michalina Drózd -Żyła, Ksenia Pilarz
dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją”, oraz w art. 19 Konwencji o prawach dziecka. Pod pojęciem prawa do ochrony przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją i innym złym traktowaniem rozumiemy zespół działań, mających na celu ochronę dziecka przed przemocą, także tą związaną z wyzyskiem seksualnym (jak prostytu-cja, pornografia dziecięca), ale również przed niekontrolowanym dostępem do substancji odurzających, psychotropowych i napojów alkoholowych i możli-wością ich spożywania. Prawo to obejmuje także działania mające na celu ochronę dzieci przed demoralizacją i materiałami szkodliwymi (takimi, jak:
gry, filmy, prasa czy strony internetowe zawierające treści niedostosowane do ich wieku i rozwoju psychofizycznego, na przykład propagujące przemoc i brutalność) oraz ochronę przed wyzyskiem ekonomicznym i podejmowa-niem pracy niedostosowanej do ich wieku. „Najdalej idącą postacią ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją bę-dzie przewidziane w art. 48 ust. 2 Konstytucji ograniczenie i pozbawienie praw rodzicielskich, co może nastąpić jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu”34. Kwestia ochrony została także uregulowana w aktach prawa krajowego, takich jak ustawa — Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawa — Kodeks karny.
10. Prawodoprywatności. W myśl art. 16 ust. 1 Konwencji o prawach dziecka,
„żadne dziecko nie będzie podlegało arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w sferę jego życia prywatnego, rodzinnego lub domowego czy w korespon-dencję ani bezprawnym zamachom na jego honor i reputację”. To, czy prawa te są w rzeczywistości przestrzegane, będzie zależało od indywidualnej sy-tuacji dziecka, w tym przede wszystkim od tego, czy wychowuje się w swo-jej rodzinie naturalnej, czy też w placówce opieki zastępczej. Z przeprowa-dzonych kontroli i wizytacji wynika, że do najczęstszych naruszeń dochodzi w placówkach opiekuńczych i resocjalizacyjnych, gdzie dzieci skarżą się na:
„kontrolowanie korespondencji z rodzicami i przyjaciółmi, kontrolowanie rzeczy osobistych podczas ich nieobecności, komentowanie publicznie spraw rodzinnych i zachowań ich rodziców, brak intymności w trakcie korzystania z kąpieli”35. Dzieje się tak, mimo gwarancji zawartej w art. 47 Konstytucji RP, że „każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym” czy do ochrony dóbr osobistych zapewnionej w ustawie — Kodeks cywilny.
11. Prawodoopiekisocjalnej. Na mocy art. 71 ust. 1 Konstytucji RP, „pań-stwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny.
Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłasz-cza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony
34 G. Kowalski: Ochrona dziecka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 196.
35 E. Cz yż: Prawa dziecka. Warszawa 2002, s. 56.
105
Ochrona praw dziecka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
władz publicznych”. Ponadto w ust. 2 cytowanego artykułu zapewniono matce, zarówno przed, jak i po urodzeniu dziecka, prawo do szczególnej pomocy władz publicznych. Niestety, mimo ustanowienia wielu form pomo-cy materialnej dla dzieci (między innymi: stypendiów socjalnych, stypen-diów szkolnych za wyniki w nauce, stypenstypen-diów Prezesa Rady Ministrów czy zasiłków losowych), jej zakres jest niewystarczający. Wciąż dochodzi bowiem do sytuacji, gdy dziecko jest umieszczane w placówce -wychowawczej (w której koszt jego utrzymania jest bardzo wysoki) tylko z powodu braku środków materialnych w jego rodzinie naturalnej. A
władz publicznych”. Ponadto w ust. 2 cytowanego artykułu zapewniono matce, zarówno przed, jak i po urodzeniu dziecka, prawo do szczególnej pomocy władz publicznych. Niestety, mimo ustanowienia wielu form pomo-cy materialnej dla dzieci (między innymi: stypendiów socjalnych, stypen-diów szkolnych za wyniki w nauce, stypenstypen-diów Prezesa Rady Ministrów czy zasiłków losowych), jej zakres jest niewystarczający. Wciąż dochodzi bowiem do sytuacji, gdy dziecko jest umieszczane w placówce -wychowawczej (w której koszt jego utrzymania jest bardzo wysoki) tylko z powodu braku środków materialnych w jego rodzinie naturalnej. A