Trybunał Konstytucyjny uznał, że podmiotami, których dotyczy wyrok, są wyznawcy judaizmu i islamu w Polsce, a ewentualnie także osoby wrażliwe na los zwierząt i moralność tych osób. Wydaje się, że Trybunał zignorował kilka innych następujących podmiotów, których konstytucyjnych praw dotyczy orze-czenie:
1. Wyznawcy judaizmu i islamu w Polsce. Nie ulega wątpliwości, że zakaz uboju rytualnego odnosi bezpośrednie skutki względem żydów i muzułma-nów żyjących w Polsce. Konstytucyjnym prawem tej grupy jest wolność reli-gii, a wynikającym z niego celem — swobodny dostęp do zakupu koszernego mięsa.
2. Koneserzy.Słowo „koneser” pada tylko raz w uzasadnieniu wyroku, a uży-wa go sędzia W. Hermeliński jako określenie osób fizycznych, które spo-żywają mięso koszerne wyłącznie z pobudek smakowych16. Jan Woleński w swojej glosie do przedmiotowego wyroku napisał, że prawdopodobnie je-den z sędziów TK stwierdził, że ubój rytualny nie powinien być zakazany, gdyż mięso koszerne jest smaczniejsze17. Podobnie jak w przypadku żydów i muzułmanów, celem koneserów jest swobodny dostęp do zakupu koszerne-go mięsa, jednakże nie mogą powoływać się na wolność religii, a co najwy-żej na wolność osobistą18.
3. Producenci koszernego mięsa. Producenci koszernego mięsa są bez wąt-pienia beneficjentami wyroku Trybunału. W 2011 roku w rzeźniach, które prowadziły ubój bez ogłuszenia zwierząt, w celu produkcji wołowiny ubito z ogłuszeniem prawie 400 tysięcy zwierząt, a bez ogłuszenia — ok. 62 ty-siące zwierząt. W tym samym roku wyeksportowanego z Polski 30% koszer-nej wołowiny oraz 10% koszernego mięsa drobiowego19. Konstytucyjnym prawem tej grupy jest wolność działalności gospodarczej20, a wynikającym z niego celem — swobodna produkcja koszernego mięsa.
16 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 377.
17 J. Woleński: Moralność, cena wołowiny i Trybunał. http://www.krytykapolityczna.pl/
artykuly/opinie/20150128/wolenski -moralnosc -cena -wolowiny -i -trybunal -konstytucyjny [Dostęp:
9.04.2016].
18 Artykuł 41 ust. 1 Konstytucji RP: „Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wol-ność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w try-bie określonych w ustawie”.
19 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt. 106, 107.
20 Artykuł 22 Konstytucji RP: „Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest do-puszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny”.
150 Michał Kotalczyk
4. Importerzy koszernego mięsa. Zakaz uboju rytualnego drastycznie obni-żył produkcję, a zarazem zwiększył import mięsa koszernego. Podobnie jak w przypadku producentów, prawa importerów chronione są konstytucyjną gwarancją wolności działalności gospodarczej. Jednakże ich cel jest zgoła odmienny: należałoby utrzymać zakaz uboju rytualnego z dopuszczeniem importu koszernego mięsa, aby konsumenci mięsa koszernego kupowali je wyłącznie u importerów.
5. Obrońcyzwierząt.Chociaż zakaz uboju rytualnego w pierwszej kolejności dotyczy życia zwierząt, polskie prawo nie czyni ich podmiotami prawa, zatem nie mogą zostać ujęte w niniejszej analizie. W ich miejsce należy wprowadzić osoby, o których pisała sędzia T. Liszcz, czyli współczujących zwierzętom, mających prawo do wolności od cierpienia psychicznego, które wywołuje świadomość stosowania okrutnej wobec zwierząt praktyki21. Konstytucyjnym prawem tej grupy (choć de facto nie prawem, a klauzulą limitacyjną ograni-czającą cudzą wolność religii) jest moralność określona w art. 53 ust. 5 Kon-stytucji RP. Wynikający z niej cel to jak najszerszy zakaz uboju rytualnego.
Trybunał Konstytucyjny powinien był rozważyć konsekwencje czterech roz-strzygnięć:
A. Pełnaswobodaimportuieksportukoszernegomięsa.Wyrokiem z dnia 10 grudnia 2014 roku orzeczono, że zgodna z Konstytucją RP jest pełna swoboda uboju rytualnego. Podmioty, które są całkowicie usatysfakcjonowa-ne z rozstrzygnięcia, to: wyznawcy judaizmu i islamu oraz kousatysfakcjonowa-neserzy, ponie-waż mogą swobodnie kupować koszerne mięso wyprodukowane w Polsce (tańsze od wyprodukowanego za granicą). Pełną satysfakcję mają również producenci. Żaden podmiot nie jest częściowo usatysfakcjonowany. Brak satysfakcji dotyczy obrońców zwierząt, ponieważ wzrasta liczba zwierząt zabijanych w okrutny sposób, oraz importerów, gdyż popyt na ich produkty zaspokajają krajowi producenci.
B. Dopuszczenie produkcji koszernego mięsa wyłącznie na potrzeby pol-skich wyznawców judaizmu i islamu. Część sędziów zgłaszających zda-nie odrębne opowiedziała się za legalnością uboju rytualnego na potrzeby wyznawców judaizmu i islamu w Polsce, przy równoczesnym utrzymaniu zakazu eksportu mięsa koszernego. To rozstrzygnięcie byłoby maksymal-nie użyteczne wyłączmaksymal-nie dla tych grup wyznaniowych. Wszystkie pozosta-łe podmioty byłyby częściowo usatysfakcjonowane. Koneserzy musieliby kupować droższe mięso z zagranicy, producenci zmniejszyliby produkcję, importerzy sprzedawaliby mięso wyłącznie koneserom, a obrońcy zwierząt mieliby świadomość, że w Polsce nadal dokonywany jest ubój rytualny. Jed-nakże żaden podmiot nie byłby całkowicie nieusatysfakcjonowany.
21 Wyrok TK o uboju rytualnym, pkt 451.
151
Wolność religii a moralność…
C. Zakazanieprodukcjikoszernegomięsawrazzdopuszczeniemjegoim-portu z zagranicy. Prokurator Generalny wyraził opinię, że wobec do-stępności na rynku wewnątrzunijnym mięsa pochodzącego z uboju rytual-nego, dopuszczenie przez polskiego ustawodawcę do dokonywania takiego uboju nie jest konieczne do umożliwienia wspólnotom wyznaniowym spo-żywania mięsa koszernego22. Gdyby Trybunał wybrał takie rozstrzygnię-cie, w pełni usatysfakcjonowani byliby importerzy jako monopoliści w tej branży. Częściowo usatysfakcjonowani byliby wyznawcy judaizmu i isla-mu oraz koneserzy, ponieważ kupowaliby droższe mięso wyprodukowane za granicą, a także obrońcy zwierząt, wiedząc, że nie dochodzi do uboju rytualnego w Polsce, jednakże nadal istnieje na nie popyt. Jedynym cał-kowicie nieusatysfakcjonowanym podmiotem byliby producenci, ponieważ wyznawcy judaizmu i islamu oraz koneserzy byliby klientami wyłącznie importerów.
D. Pełnadelegalizacjakoszernegomięsa.Zgodnie z art. 26 ust. 4 rozporzą-dzenia Rady (WE) nr 1099/2009 z dnia 24 września 2009 roku w spra-wie ochrony zspra-wierząt podczas ich uśmiercania, państwo członkowskie nie może zabraniać ani utrudniać wprowadzania do obiegu na swoim terytorium produktów pochodzenia zwierzęcego uzyskanych ze zwierząt, które zosta-ły uśmiercone w innym państwie członkowskim, powołując się na to, że zwierzęta te nie zostały uśmiercone zgodnie z jego przepisami krajowymi, służącymi zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmier-cania23. Niemniej jednak warto teoretycznie rozważyć skutki ewentualnej pełnej delegalizacji koszernego mięsa na terytorium Polski. W pełni usatys-fakcjonowani byliby obrońcy zwierząt, ponieważ nie tylko żadne zwierzę w Polsce nie zostałoby uśmiercone w uboju rytualnym, ale także doszłoby do obniżenia tego zjawiska w skali globalnej. Żaden podmiot nie byłby czę-ściowo usatysfakcjonowany, a pozostałe cztery podmioty byłyby całkowicie nieusatysfakcjonowane, gdyż nie mogłyby spożywać mięsa koszernego albo straciłyby zyski.
Przytoczoną analizę preferencji podmiotów oraz wariantów rozstrzygnięcia Trybunału można przedstawić, posługując się macierzą wypłat — standardo-wym narzędziem stosowanym w ramach teorii racjonalnego wyboru.
Przyjąłem założenie, że pełna satysfakcja podmiotu odpowiada wartości 2, częściowa satysfakcja — wartości 1, a brak satysfakcji — wartości 0. Przedsta-wione liczby nazywane są „wypłatami”.
22 Ibidem, pkt 90.
23 Dz.Urz. UE L 303 z 18.11.2009.
152 Michał Kotalczyk
Gdyby Trybunał Konstytucyjny stosował ekonomiczną analizę prawa, wów-czas powinien dążyć do maksymalizacji satysfakcji wszystkich podmiotów.
W konsekwencji, powinien orzec o konstytucyjności pełnej swobody w doko-nywaniu uboju rytualnego (tak też postąpił) albo o konstytucyjności uboju ry-tualnego tylko na potrzeby polskich wyznawców judaizmu i islamu (za czym opowiedziała się część sędziów). Oba rozstrzygnięcia przynoszą wypłatę w wy-sokości 6. Niewiele niższą wypłatę przynosi zakaz uboju rytualnego na teryto-rium Polski z dopuszczeniem importu koszernego mięsa (wypłata: 5). Pełna de-legalizacja to wariant niedopuszczalny przez prawo unijne, jak również najmniej satysfakcjonujący zainteresowane wyrokiem podmioty (wypłata: 2).
Chociaż dwa pierwsze warianty przynoszą równą wartość wypłat, należy zaznaczyć wyższą użyteczność wariantu B nad A. Wynika ona z faktu, że nie ma w nim podmiotów, które są w pełni nieusatysfakcjonowane, podczas gdy na pełnej swobodzie całkowicie cierpią obrońcy zwierząt oraz importerzy. Wydaje się, że obowiązkiem Trybunału Konstytucyjnego jest takie orzekanie, aby każde z czterech analizowanych praw (tzn.: wolność religii, wolność osobista, mo-ralność i wolność działalności gospodarczej) zostało ograniczone co najwyżej częściowo, ale nie całkowicie.
Fundamentem każdej analizy ekonomicznej są założenia. W niniejszym punkcie przyjęto założenie, że wolność religii, wolność osobista, wolność dzia-łalności gospodarczej oraz ochrona moralności są wartościami tej samej rangi.
Rozważania o przeciwnym założeniu zostaną przeprowadzone w dalszej części niniejszego artykułu. Drugim założeniem jest teza, że wyższe ceny importowa-nego mięsa koszerimportowa-nego obniżają popyt wśród koneserów, co powoduje pewien spadek produkcji koszernego mięsa w skali globalnej. Założenie to skutkowało obniżeniem satysfakcji koneserów z 2 do 1 w wariantach B i C, a zarazem podwyższeniem satysfakcji obrońców zwierząt z 0 do 1 w tych wariantach.
Niemniej jednak ewentualna nieprawdziwość założenia nie zmienia wartości wypłat wariantów B i C. Trzecie założenie polega na przyjęciu, że pełna swobo-da uboju rytualnego jest całkowicie satysfakcjonująca dla żydów i muzułmanów (wartość: 2). Jednakże sędzia W. Hermeliński wyraził pogląd, że w interesie żydów i muzułmanów jest utrzymywanie wielkości produkcji mięsa
koszerne-153
Wolność religii a moralność…
go na niskim poziomie, aby nie dopuścić do produkcji mięsa pseudokoszerne-go24. Nie przyjąłem tego założenia, ponieważ Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich nie wyraził takiego postulatu. Jednakże jego aprobata skutkowała-by zmianą w macierzy wypłat i obniżeniem satysfakcji żydów i muzułmanów do wartości 1. Tym samym wariant B byłby samodzielnie najefektywniejszym z możliwych rozstrzygnięć Trybunału Konstytucyjnego.