Ruch towarzystw naukowych starał się zawsze być ruchem społecznym, realizującym potrzebę samoorganizowania się środowiska naukowego i mają-cym świadomość roli i posłannictwa ludzi nauki. Szczególnie w okresie utraty niepodległości towarzystwa naukowe powstawały dość licznie, by pielęgnować naukę, pojmując to także jako służbę obywatelską.
Prof. Stefan Kieniewicz, pisząc o powstałym w 1800 roku Towarzystwie Przyjaciół Nauk, zauważa1:
W tworzeniu początków Towarzystwa Przyjaciół Nauk nie sposób odgrani-czyć tego, co nazywane bywa „nauką użyteczną”, od nauki „erudycyjno-anty-kwarskiej”. Z jednej bowiem strony, uczeni angażowali się w działalność, avant la lettre organiczną, w ratowanie zagrożonej narodowości, ukazywanie dróg postępu gospodarczego, krzewienie oświaty, kształcenie niezbędnych kadr (praw-ników, administratorów, nauczycieli i lekarzy). Zarazem jednak dawali upust ambicjom postawienia własnej gałęzi wiedzy na poziomie europejskim, poprzez studia erudycyjne, teoretyczne, metodologiczne. Obie te tendencje współistnieją w twórczości najwybitniejszych umysłów tamtych czasów.
Idee, jakimi kierowali się animatorzy społecznego ruchu naukowego w cza-sach rozbiorów, w drugiej Rzeczpospolitej czy po II wojnie, były w istocie bar-dzo podobne. Oto cele, jakie stawiało sobie Towarzystwo Przyjaciół Nauk:
1 S. Kieniewicz, Od Towarzystwa Przyjaciół Nauk do Towarzystwa Naukowego Warszaw-skiego, Odczyt wygłoszony na uroczystym zebraniu z okazji 75-lecia Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 18 marca 1983 r.
• pielęgnowanie nauki, także w sensie praktycznym,
• opieka nad językiem polskim,
• popularyzacja nauki (nacisk na prelekcje publiczne),
• rozpisywanie konkursów z nagrodami z tematyki o szczególnej aktualności,
• fi nansowanie publikacji,
• popieranie rozwiązań technicznych najbardziej przydatnych dla rozwoju prze-mysłu krajowego,
• fundowanie stypendiów na studia zagraniczne.
Dla porównania cel i środki działania naszego Towarzystwa są następujące:
Celem PTMTS jest krzewienie i popieranie rozwoju mechaniki teoretycznej i stosowanej oraz współdziałanie w jej szerzeniu i rozpowszechnianiu.
Cel ten Towarzystwo realizuje między innymi przez:
• organizowanie zebrań naukowych, odczytów, seminariów,
• organizowanie konferencji, sympozjów i szkoleń naukowych,
• organizowanie konkursów naukowych i dydaktycznych,
• wydawanie kwartalnika Journal of Theoretical and Applied Mechanics,
• prowadzenie działalności wydawniczej (wydawnictwa konferencyjne i pokon-ferencyjne),
• inicjowanie dyskusji i wyrażanie opinii na tematy dotyczące programów nauczania, programów badawczych oraz zastosowania osiągnięć naukowych w praktyce,
• wyrażanie opinii w sprawach środowiska naukowego, nauki, techniki i edu-kacji,
• współpracę z innymi stowarzyszeniami krajowymi i zagranicznymi o tych samych lub podobnych celach działania.
Polskie Towarzystwo Mechaniki Teoretycznej i Stosowanej jest obecnie jed-nym z około 350 towarzystw naukowych działających w Polsce. Biorąc pod uwagę fakt, iż ponad połowa z nich została utworzona po 1978 roku, należy ono do grupy towarzystw starszych. Grupa ta obejmuje organizacje albo reaktywo-wane tuż po wojnie, albo utworzone po odwilży październikowej.
Powstanie w 1958 roku Polskiego Towarzystwa Mechaniki Teoretycznej i Sto-sowanej było procesem zainicjowanym przez prof. Witolda Nowackiego jeszcze w 1957 roku. Powołany przez niego zespół do zorganizowania zebrania założy-cielskiego składający się z czterech członków Polskiej Akademii Nauk: Michała Łunca, Witolda Nowackiego, Witolda Wierzbickiego i Wacława Olszaka, oraz czterech pracowników Politechniki Warszawskiej: Jerzego Mutermilcha, Zbig-niewa Kączkowskiego, Henryka Waldena i Wojciecha Urbanowskiego opraco-wał założenia programowe i organizacyjne Towarzystwa.
Rys. 1. Założyciele PTMTS: prof. W. Nowacki (z prawej) i prof. Z. Kączkowski
Zebranie założycielskie odbyło się 13 marca 1958 roku (w Pałacu Kultury i Nauki, sala 1003, X piętro). Wzięły w nim udział 74 osoby, a 21 osób poparło utworzenie Towarzystwa listownie. Zebranie postanowiło jednomyślnie powo-łać Towarzystwo do życia. Zostało ono zarejestrowane 18 czerwca 1958 roku i wpisane pod numer 645 do rejestru Stowarzyszeń i Związków Prezydium Rady Narodowej w Warszawie.
Pierwszy Oddział PTMTS został utworzony 2 kwietnia 1958 roku w Pozna-niu. Pięć następnych Oddziałów powstało w październiku 1958 roku. Były to:
– Oddział we Wrocławiu – 13 października 1958, – Oddział w Gdańsku – 15 października 1958, – Oddział w Warszawie – 25 października 1958, – Oddział w Gliwicach – 28 października 1958, – Oddział w Szczecinie – 29 października 1958.
W listopadzie 1958 r. powstały Oddziały PTMTS w Krakowie i Łodzi.
Pierwsze zebranie naukowe odbyło się w Warszawie 1 grudnia 1958 roku.
Prelegentem był prof. Witold Nowacki, a udział w zebraniu wzięły 63 osoby z sześciu Oddziałów Towarzystwa.
Pierwszy Zjazd Delegatów, z udziałem 30 osób, w tym 22 delegatów, odbył się w Warszawie 30 maja 1959 roku.
Pierwsze sympozjum PTMTS zostało zorganizowane w dniach 18–20 stycz-nia 1960 roku w Łodzi pod tytułem Metody Numeryczne w Mechanice.
Pierwszy konkurs naukowy PTMTS na najlepszą pracę z dziedziny analizy doświadczalnej został ogłoszony w 1959 roku.
Pierwszymi członkami honorowymi Towarzystwa zostali wybrani na Zjeź-dzie Delegatów w 1966 roku profesorowie Włodzimierz Murzyński i Bohdan Stefanowski.
W przeciągu pierwszych 25. lat istnienia PTMTS liczba członków Towarzy-stwa przekroczyła 1 030 osób.
W tym samym okresie w poczet członków zagranicznych Towarzystwa zostało przyjętych 65 profesorów z różnych krajów świata.
Okres pierwszego ćwierćwiecza działalności PTMTS podsumowano w nume-rze jubileuszowym kwartalnika Mechanika Teoretyczna i Stosowana, (4(21), 1983), w którym prof. Zbigniew Olesiak opublikował artykuł Utworzenie i początki działalności Polskiego Towarzystwa Mechaniki Teoretycznej i Stoso-wanej, a prof. U. Brzoska artykuł Refl eksje nad przyszłością PTMTS. W numerze tym zamieszczono także artykuły przeglądowe poświęcone różnym obszarom aktywności naukowej członków Towarzystwa.
Koniec pierwszego ćwierćwiecza działalności PTMTS i początek drugiego to okres stanu wojennego w Polsce. Coraz wyraźniejsze stawało się wtedy dla wielu z nas przekonanie, że nadchodzące zmiany ustrojowe i przebudowa państwa są nieuchronne. Tak też się stało. W III Rzeczpospolitej zmieniono usytuowanie Polskiej Akademii Nauk, dotychczasowego mecenasa i protek-tora towarzystw naukowych, co spowodowało, że Towarzystwo stało się samo-dzielne, ale utraciło dotacje kierowane automatycznie co roku do Towarzystwa.
Utraciło także lokal biurowy w Pałacu Kultury i Nauki. Okazało się, że Towa-rzystwo zależne jest już tylko od przepisów zmienionego prawa i swoich człon-ków.
Okres ten był okresem uczenia się nas wszystkich, jak z tej niezależności korzystać oraz jak dbać o stan fi nansowy Towarzystwa. Dotacje ministerialne nie były już automatyczne, trzeba było o nie zabiegać. Problemy lokalowe udało się rozwiązać dzięki pomocy Wydziału Inżynierii Lądowej Politechniki Warszaw-skiej. Towarzystwo z tej pomocy korzysta do dzisiaj.
Towarzystwo uparcie przez cały ten okres realizowało swoje zadania statu-towe.
Nie malała (z wyjątkiem dwu okresów: 1988–89 oraz 1995–96) liczba orga-nizowanych w Oddziałach zebrań naukowych – najbardziej popularnej formy działalności naukowej Towarzystwa – oscylując między 70 i 80 spotkań rocz-nie. Były to w dalszym ciągu spotkania o dużym prestiżu naukowym, na
któ-rych głównie członkowie Oddziałów Towarzystwa przedstawiali swój dorobek naukowy.
Stałą formą działalności Towarzystwa było i jest organizowanie konferen-cji i sympozjów naukowych. Część z tych imprez naukowych ma charakter cykliczny i trwałe miejsce w kalendarzu ważnych wydarzeń naukowych w Pol-sce. Należy tu wymienić:
• Konferencję Drgania w układach fi zycznych, organizowaną przez Oddział Poznański od 1960 r.,
• Sympozjon Modelowanie w Mechanice, organizowany przez Oddział Gli-wicki od 1962 r.,
• Konferencję Metody doświadczalne w mechanice ciała stałego, organizowaną przez Oddział Warszawski od 1962 r.,
• Konferencję Stateczność konstrukcji, organizowaną przez Oddział Łódzki od 1963 r.,
• Konferencję Mechanika pękania, organizowaną przez Zarząd Główny od 1984 r.,
• Konferencję Nowe Kierunki Rozwoju Mechaniki, organizowaną przez Zarząd Główny,
• Konferencja Konstrukcje powłokowe – teoria i zastosowania, organizowaną przez Oddział Gdański,
• Konferencję Mechanika w lotnictwie, organizowaną przez Oddział Warszaw-ski,
• Międzynarodowa Konferencja Układy dynamiczne – Teoria i Zastosowania, organizowaną przez Oddział Łódzki od 1992 r.,
• Konferencję Kompozyty. Konstrukcje warstwowe, organizowaną przez Oddział Wrocławski od 2000 r.,
• Międzynarodowe sympozjum Mechanika Zniszczenia Materiałów i Konstruk-cji, organizowane przez Oddział Białostocki od 2001 r.,
• Konferencję Mechanika Płynów, organizowana przez Oddział Warszawski,
• Konferencję Majówka Młodych Mechaników, organizowaną przez Oddział Gliwicki,
• Sympozjum Modelowanie ośrodków z mikrostrukturą organizowane przez Oddział Łódzki od 2006 r.,
• Konferencję Mechanika Ośrodków Niejednorodnych, organizowaną przez Oddział Zielonogórski od 2006 r.
PTMTS było współorganizatorem najważniejszego na świecie spotkania mechaników, Międzynarodowego Kongresu Mechaniki Teoretycznej i Stoso-wanej (ICTAM04), który odbył się, po raz 21, w dniach 15–21 sierpnia 2004 roku w Warszawie. Komitetowi Organizacyjnemu przewodniczyli członkowie Towarzystwa Witold Gutkowski, Michał Kleiber, Włodzimierz Kurnik i Tomasz Kowalewski. Patronat nad Kongresem objął Prezydent RP Aleksander
Kwaśniew-ski. W Kongresie uczestniczyło 1 515 osób z 55 krajów, którzy wygłosili 1 273 referaty. Należy tu odnotować liczny udział polskich uczestników w Kongresie (194 osoby). Zorganizowanie tego Kongresu było jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach polskiej mechaniki i zakończyło się sukcesem. Sukces ten wypracowała grupa kilkudziesięciu uczonych, w przeważającej części członków naszego Towarzystwa.
Rys. 2. Sesja plenarna na 21 Kongresie ICTAM w Politechnice Warszawskiej
Szczególnym wydarzeniem naukowym i środowiskowym było zorganizowa-nie w 2007 roku wspólzorganizowa-nie z Politechniką Warszawską i Instytutem Podstawo-wych Problemów Techniki PAN I Polskiego Kongresu Mechaniki w Warszawie.
Nad Kongresem patronat honorowy objął Minister Edukacji Narodowej i Nauki.
Przewodniczącymi Kongresu byli: Włodzimierz Kurnik, Wojciech K. Nowacki oraz Józef Kubik.
Komitet Honorowy Kongresu działał w składzie: Witold Gutkowski – prze-wodniczący, Maciej Grabski, Michał Kleiber, Krzysztof Kurzydłowski, Zenon Mróz, Władysław Włosiński.
Komitetowi Naukowemu przewodniczył Andrzej Styczek. Do udziału w Ko -mitecie Naukowym zostało zaproszonych ponad 90 uczonych z całej Polski.
Kongres postawił sobie następujące cele:
• przedstawienie aktualnego stanu badań w dziedzinie szeroko rozumianej mechaniki,
• dokonanie przeglądu problematyki związanej z kształceniem mechaników,
• poddanie analizie relacji środowisko naukowe – gospodarka i skorelowanie z tym zagadnień transferu technologii w zakresie mechaniki i dyscyplin zwią-zanych z mechaniką.
Obrady Kongresu składały się z sesji generalnej inaugurującej Kongres, 2 sesji plenarnych i 52 sesji sekcyjnych, dyskusji panelowej nad problemami kształcenia oraz sesji plakatowej. Podczas obrad sekcyjnych przedstawione zostały referaty problemowe i szczegółowe. Zgłoszone prace, po ocenie przez recenzentów, zostały zakwalifi kowane do przedstawienia w formie referatu lub na sesji plakatowej.
W I Kongresie Mechaniki Polskiej uczestniczyło 484 naukowców z ponad 70 instytucji – politechnik, uniwersytetów, instytutów PAN, przemysłowych i woj-skowych instytutów naukowych, niepaństwowych uczelni publicznych i insty-tucji przemysłowych. Łącznie podczas Kongresu zaprezentowano 417 referatów w postaci 272 wykładów oraz 145 prac posterowych, w tym: 2 honorowe wykłady generalne inaugurujące Kongres, 5 wykładów plenarnych w dwóch sesjach, 2 wykłady wprowadzające do dyskusji panelowej, 39 referatów progra-mowych, zaproszonych przez organizatorów, 224 referatów zgłoszonych przez uczestników.
Rys. 3. Otwarcie I Polskiego Kongresu Mechaniki, 2007 r.
Kongres został oceniony przez środowisko naukowe jako bardzo udany i zakończony sukcesem.
Powszechne przekonanie o potrzebie kontynuowania takich spotkań przero-dziło się w projekt zorganizowania w 2011 roku II Kongresu Mechaniki Polskiej w Poznaniu. Kongres ten odbył się w podobnej formule jak kongres w Warsza-wie. Współprzewodniczącymi byli Adam Hamrol, Włodzimierz Kurnik i Wie-sław Nagórko.
Kolejny, trzeci Polski Kongres Mechaniki odbędzie się w Gdańsku w 2015 roku.
Bardzo istotną formą aktywności statutowej PTMTS jest działalność wydaw-nicza.
Od 1963 roku Towarzystwo wydaje kwartalnik Mechanika Teoretyczna i Sto-sowana. Od 1998 roku czasopismo to ukazuje się pod angielskim tytułem Journal of Theoretical and Applied Mechanics. W kwartalniku publikowane są recenzo-wane prace naukowe z dziedziny mechaniki. W każdym roczniku wydawany jest jeden zeszyt monotematyczny. Popularność takich zeszytów spowodowała pod-niesienie nakładu, co potwierdziło potrzebę dalszego ich wydawania. W kwar-talniku ukazuje się również jako część integralna Biuletyn Informacyjny PTMTS zawierający bieżące informacje o życiu i działalności Towarzystwa. Wszystkie numery wydawane są terminowo, zgodnie z kalendarzem wydawniczym. Oprócz kwartalnika Towarzystwo rokrocznie publikuje zbiory referatów z sympozjów i konferencji. Są to wydawnictwa o objętości 400–500 arkuszy wydawniczych.
Kwartalnik Towarzystwa znajduje się na liście Thomsona Reutersa (fi ladel-fi jskiej) ze wskaźnikiem IF = 0,452.
Rys. 4. Okładka kwartalnika Towarzystwa
Polskie Towarzystwo Mechaniki Teoretycznej i Stosowanej prowadzi owocną współpracę z uczonymi i towarzystwami zagranicznymi, organizując konferencje międzynarodowe, zapraszając gości zagranicznych do udziału w krajowych kon-ferencjach i zebraniach naukowych, powołując członków zagranicznych PTMTS.
Obecnie Towarzystwo liczy 63 członków zagranicznych. Utrzymujemy kontakty głównie z sąsiadami: z Czeskim Towarzystwem Mechaniki, Geselschaft fűr Angewandte Mathematik und Mechanik, Słowackim Towarzystwem Mechaniki, żywe są także kontakty z mechanikami litewskimi, rosyjskimi i ukraińskimi.
Od początku istnienia Towarzystwo organizuje konkursy naukowe.
W 1990 roku ustanowiono nagrodę naukową im. Wacława Olszaka przyzna-waną co dwa lata za najlepszą pracę bądź cykl prac opublikowanych w okresie pomiędzy zjazdami (wręczenie nagrody odbywa się na Zjeździe Delegatów).
Nagrodę przyznaje kapituła powoływana przez Zarząd Główny.
Oddział Częstochowski ogłasza konkursy im. Janusza Elsnera na najlepszą pracę z mechaniki płynów.
Oddział Gdański organizuje konkursy na najlepsze prace dyplomowe w woje-wództwie pomorskim z dziedziny mechaniki i jej zastosowań. Od roku 2007 patronem nagrody przyznawanej w tym konkursie jest Ryszard Dąbrowski.
Oddział Łódzki organizuje konkursy im. Jana Szmeltera na prace z zakresu mechaniki.
W 2007 roku Oddział Warszawski ustanowił ogólnopolską nagrodę im. Witolda Nowackiego za wybitne osiągnięcia naukowe lub inżynierskie w mechanice.
Obecnie Towarzystwo składa się z 18 oddziałów terenowych, (rys. 5).
Rys. 5. Oddziały terenowe Towarzystwa
Krótkie opracowania historyczne o wszystkich Oddziałach Towarzystwa znajdują się w Księdze Jubileuszowej wydanej z okazji 50-lecia PTMTS.
XXXII Zjazd PTMTS ustanowił Złotą i Srebną Odznakę zasłużony dla Pol-skiego Towarzystwa Mechaniki Teoretycznej i Stsowanej, uchwalił regulamin odznaki i powołał Kapitułę Odznaki.
Na zakończenie wróćmy jeszcze raz do odczytu prof. Kieniewicza wygło-szonego z okazji 75-lecia Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Opisując początek XIX wieku na ziemiach polskich, czasy powstania Towarzystwa Przy-jaciół Nauk, profesor stwierdza:
Społeczeństwo stworzyło godny podziwu aparat pomocy nauce, lecz apa-rat ten zaledwie umożliwiał jej egzystencję. Uczony dorabiający lekcjami albo piszący do gazet pracował naukowo w godzinach kradzionych. Nietrudno mu było ogłosić kompilacyjny podręcznik – znacznie trudniej było przygotować i wydać rzecz oryginalną. Tylko nieliczni szczęśliwcy mogli spodziewać się od społeczeństwa dłuższego stypendium na pracę naukową za granicą. (…) Można podziwiać, jak wiele zdziałało społeczeństwo dla nauki oraz jak wiele zdziałała sama nauka polska, mimo iż uzyskała od społeczeństwa tak mało.
Miejmy nadzieję, że ta diagnoza będzie odnosić się już tylko do przeszłości.
Patrząc zaś w przyszłość należy stawiać nowe zadania, formułować postulaty, które wytyczą perspektywę działania. Robimy to na Zjazdach. Wydaje się, że nie przesadzając z mnogością celów, sformułować można następujące zadania:
Towarzystwo będzie:
• kontynuować i intensyfi kować wszystkie dotychczasowe działania, które służą rozwojowi mechaniki, jej szerzeniu i rozpowszechnianiu, dbając indy-widualnie i zespołowo o wysoki poziom tych działań,
• domagać się uczestnictwa i uczestniczyć w opiniowaniu strategicznych decy-zji związanych z polityką naukową Państwa, z kształceniem technicznym, w tym szczególnie w zakresie mechaniki na wszystkich szczeblach eduka-cyjnych,
• rozwijać współpracę zagraniczną oraz budować więzi z międzynarodowym środowiskiem polonijnym mechaników, którego ranga na świecie wzrasta,
• pozyskiwać i zachęcać młodych adeptów mechaniki do pracy naukowej w jej obszarze.
Polskie Towarzystwo Mechaniki Teoretycznej i Stosowanej bardzo sobie ceni dobrowolną przynależność do Ruchu Towarzystw Naukowych, są bowiem zada-nia i cele, które łatwiej zrealizować razem.