Wprowadzenie
Na wstępie niniejszego artykułu wychodzę od powszechnego sądu, że język jest ściśle związany z kulturą1. W koncepcji językowego obrazu świata język został zaliczony do najistotniejszych elementów kultury, rozumianej jako „ogół dorobku cywilizacyjnego człowieka i przede wszystkim sposób myślenia o świe-cie, który jest ujawniany dzięki wypowiedziom językowym”2.
Współczesna sytuacja komunikacyjnojęzykowa
Przestrzeń komunikacyjnojęzykowa nie jest obszarem stałym, danym w jed-nej postaci ludzkiej naturze raz na zawsze. Obserwujemy ciągłe zmiany w tej przestrzeni. Badacze języka zwracają uwagę, że w XX w. nastąpiła ewolucja polskiego języka narodowego i jego odmiany literackiej. Przeobrażenia objęły system językowy, funkcjonowanie języka, przemiany w systemie odmian
sty-1 Na przykład E. Sapir, Kultura, język, osobowość, Warszawa 1978; J. Anusiewicz, Lingwi-styka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocław 1994; B.L. Whorf, Język, myśl i rzeczywistość, przeł. T. Hołówka, Warszawa 2002; J. Bartmiński, Folklor – język – poetyka, Wrocław 1990;
A. Pajdzińska, R. Tokarski, (red.), Relatywizm w języku i kulturze, Lublin 2010; S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 175–192; S. Gajda, (red.), Język polski w europejskiej przestrzeni kulturowo-językowej, Opole 2008.
2 R. Tokarski, P. Nowak, Językowy obraz świata a perswazyjna funkcja tekstów (o poszuki-waniu wspólnoty kulturowej), w: Język. Teoria – dydaktyka, red. B. Greszczuk, Rzeszów 1999, s. 207; zob. także J. Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2012.
lowych (ewolucja tzw. języków funkcjonalnych, czyli stylów)3, postawy użyt-kowników. Szczególnie głębokie przeobrażenia językowe i oddziałujące na nie kulturowe nastąpiły po przełomie ustrojowym roku 1989. Kolejną ważną datą jest rok 2004, w którym Polska wstąpiła do Unii Europejskiej. Otwarcie granic przyspieszyło integrację Polski z Europą Zachodnią a Polaków postawiło przed nowymi wyzwaniami kulturowymi4.
Przyczyn XX-wiecznych zmian w rzeczywistości językowej upatruje się w poszerzeniu kręgu użytkowników polszczyzny literackiej oraz w oddziaływa-niu czynników sprawczych: społecznych, kulturowo-cywilizacyjnych, politycz-no-ustrojowych i językowych5. Wpływ mają też procesy globalizacyjne.
Szczególne znaczenie mają czynniki kulturowo-cywilizacyjne. Postęp w nauce i technice (rozwój prasy, radia, telewizji, telefonii, powstanie Internetu, postęp w oświacie, w logistyce) przynosi skutki pozytywne dla komunikacji języko-wej (głownie w zakresie ułatwień komunikacji na odległość). Przyczynia się w ogóle do rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Demokratyzacja życia spo-łecznego wpływa na demokratyzację języka literackiego (na przemiany odmian stylowych prowadzące do języka ogólnego; o tym piszemy dalej) wyrażającą się w powiększeniu kręgu użytkowników tego języka. Proces demokratyzacji języka połączony z powstaniem nowych narzędzi komunikacyjnych i rozwojem metod nauczania języka przyczynił się m.in. do uaktywnienia komunikacyjnego (języ-kowego) społeczności niepełnosprawnych, co pozytywnie wpłynęło na możliwo-ści rozwoju zawodowego tej grupy w ostatnich dziesięcioleciach.
Można wymieniać i więcej pozytywów. Dla międzyludzkich zachowań (inte-rakcji) groźne są skutki negatywne – ubożenie leksykalne codziennej komunikacji związane z tempem przekazu treści (np. częstość użycia emotikonów w komu-nikacji internetowej), wręcz niedbałość językowa, coraz bardziej powszechna skrótowość w przekazywaniu treści wynikająca z pośpiechu i konieczności przyjmowania oraz przetwarzania coraz większych porcji informacji, pogłębia-nie się analfabetyzmu funkcjonalnego. Ważne są tu też przemiany kulturowe, które silnie zaznaczyły się po 1989 r. w postaci przyswajania zachodniego modelu życia. Spowodowały wzrost znaczenia kultury popularnej, co skutkuje rozpowszechnianiem postaw relatywnych w życiu codziennym i w mediach.
Język mediów charakteryzuje – obok wielu zjawisk pozytywnych – wysoka
fre-3 S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polsz-czyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 175–192.
4 Zob. np. W. Chlebda, Polacy w nowej sytuacji europejskiej, w: Język polski w europejskiej przestrzeni kulturowo-językowej, red. S. Gajda, Opole 2008, s. 77–91.
5 Czynniki – konteksty szczegółowo omawia Stanisław Gajda, zob. S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 178–179.
kwencja kolokwializmów, agresja i niegrzeczność językowa. W telewizji, prasie, literaturze oraz w liberalnej i dającej pozory anonimowości sieci internetowej niepokój budzą coraz częściej używane wulgaryzmy. Tendencje globalizacyjne, dominacja kultury popularnej i łatwość dostępu do niej oraz do zachodnich i amerykańskich zjawisk kulturowych powodują dodatkowo zjawisko ameryka-nizacji języka. Pod wpływem kultury popularnej dynamicznie przeobrażają się społeczności – wspólnoty komunikacyjne, na przykład środowiska młodzieżowe (szkolne i pozaszkolne), środowiska polityków. Obserwujemy niegrzeczność i agresję językową w tych środowiskach i w ogóle wulgaryzację języka. Zmie-niają się tym samym postawy użytkowników wobec języka. Postawa dbałości o normę językową została na przełomie wieków zdominowana przez postawę reprezentującą i wyrażającą językowy liberalizm. Językoznawcy zauważają, że przemiany kulturowo-cywilizacyjne oraz polityczno-ustrojowe, a w konsekwen-cji zastępowanie kultury wysokiej kulturą popularną przyniosły nowe zjawisko w języku – deelitaryzację języka literackiego6. Język literacki „Staje się stop-niowo ogólny w tym sensie, że posługuje się nim czynnie i biernie ogół polskiej społeczności językowej. Wyłania się nowy język literacki, jakościowo pod wie-loma względami różny od tego z początku wieku”7. Nowy od ostatnich dwóch dekad XX w. język literacki, odmiennie sytuujący się w całym systemie odmian języka narodowego, określono terminem języka ogólnego8.
Oczywiście istnieje ochrona prawna9 języka polskiego i oddolna społeczna inicjatywa środowisk, głównie z kręgów akademickich, służąca zabezpieczaniu tego ważnego dobra narodowego. Ochronę prawną zapewnia Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim (Ustawa o języku polskim została ogłoszona w Dzienniku Ustaw z 8 listopada 1999 r. weszła w życie 8 maja 2000 r. (przewidziała zasadę karalności nieprzestrzegania ustawy). Inne ustawy to Ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o języku polskim.
Euro-6 S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polsz-czyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 180 i n.
7 S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polsz-czyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 180.
8 S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polsz-czyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 175–192. Stanisław Gajda uznaje przy tym za uzasadnione istnienie – w nowych sensach – obu terminów: język literacki i język ogólny, których zakresy częściowo zachodzą na siebie, zob. dia-gram w: S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Pol-szczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 182.
9 W. Pisarek, Zmiany w prawnym statusie polszczyzny w ostatnim pięcioleciu (1999–2004), w: Polska polityka komunikacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markow-ski, J. Porayski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 45–59.
pejska karta języków regionalnych i mniejszościowych (z 1992 r., ratyfi kowana przez Polskę w 2003 r.). Wzrostowi znaczenia języka polskiego w relacjach międzynarodowych służy powołanie na mocy tej ustawy Państwowej Komisji Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego oraz zaliczenia języka polskiego z dniem 1 maja 2004 r. do ofi cjalnych języków Unii Europejskiej10.
Obok pozytywnych skutków, zmiany doprowadziły też w wielu wypadkach do obniżenia pozycji języka polskiego w życiu publicznym, m.in. wyłączenie działalności Polskiego Komitetu Normalizacyjnego z zakresu ustawy o języku polskim (ustawy z lat 2000 i 2002), dopuszczenie możliwości zawarcia umowy bez jej polskiej wersji językowej o świadczenie usług drogą elektroniczną (ustawa z 2000 r.), ograniczenie zakresu obowiązkowego użycia języka pol-skiego w nazewnictwie przy opisach i reklamie towarów i usług oraz umoż-liwienie w określonych wypadkach sporządzanie umów o pracę i innych dokumentów wynikających z zakresu prawa pracy włącznie w języku obcym (ustawa z 2004 r.)11.
Prowadzone są również inne działania na rzecz języka polskiego, na przykład ustanowienie przez Senat RP roku 2006 Rokiem Języka Polskiego czy kampania społeczna poświęcona upowszechnianiu czytelnictwa wśród dzieci.
Działają również instytucje językoznawcze12 prowadzące pracę kultural-nojęzykową. Na mocy Ustawy o języku polskim (art.12 Ustawy) działa Rada Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk (opiniuje i doradza w sprawach używania języka polskiego, sporządza co dwa lata na użytek Sejmu i Senatu oceny ochrony polszczyzny). Inne instytucje to: Komitet Językoznawstwa PAN, Instytut Języka Polskiego PAN, które działają w przestrzeni akademickiej, dalej Towarzystwo Naukowe Warszawskie i jego Komisja Kultury Słowa, która upo-wszechnia wiedzę o polszczyźnie oraz kulturze języka, Polskie Towarzystwo Językoznawcze, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego (wydaje od 1913 r.
czasopismo Język Polski), Towarzystwo Kultury Języka (wydaje miesięcznik Poradnik Językowy). Ważne znaczenie w działalności kulturalnojęzykowej mają
10 Walery Pisarek zauważa, że w latach 1999–2004 polski parlament uchwalił więcej ustaw dotyczących używania języka polskiego niż wydano ich w ciągu poprzednich 75 lat. Świadczy to jednak nie tylko o wzroście zainteresowania statusem prawnym języka polskiego, ale i o niestabil-ności przepisów, zob. W. Pisarek, Zmiany w prawnym statusie polszczyzny w ostatnim pięcioleciu (1999–2004), w: Polska polityka komunikacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markowski, J. Porayski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 48.
11 W. Pisarek, Zmiany w prawnym statusie polszczyzny w ostatnim pięcioleciu (1999–2004), w: Polska polityka komunikacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markow-ski, J. Porayski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 55.
12 Na temat roli tych instytucji w kształtowaniu polityki językowej zob. J. Bralczyk, A. Mar-kowski, Rola i miejsce instytucji językoznawczych w kształtowaniu polityki językowej, w: Pol-ska polityka komunikacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markowski, J. Porayski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 82–89.
spotkania językoznawców w ramach Forum Kultury Słowa (od 1995 r.; w paź-dzierniku 2013 zorganizowano już IX Forum Kultury Słowa).
Mimo tych działań językoznawców niepokoi przyszłość języka polskiego.
Lingwiści obawiają się możliwości sprowadzenia języka ogólnego do kodu ogra-niczonego13. Zwracają też uwagę na zagrożenie wewnętrznej struktury języka wynikające głównie z rozpowszechniania potocznej odmiany polszczyzny14. Zdaniem Władysława Lubasia odmiana potoczna niesie ze sobą m.in. „przesadną metaforyzację i metonimizację zasobu słownikowego, [...] ostentacyjne narusza-nie norm ortografi cznych w komunikacji internetowej”15. Językoznawcy oba-wiają się o normę językową w obiegu publicznym. Przestrzegają, że przy braku postępu w systemie edukacji językowej społeczeństwa polskiego w zakresie własnego języka „dojdzie najpierw do osłabienia normy i stopniowego zaniku jej poszanowania w użyciu publicznym a następnie – w rywalizacji z językiem angielskim i różnymi odmianami stratygrafi cznymi i geografi cznymi języka polskiego może dojść do przesadnej wariantywności aż do pełnej dowolności w uzusie. Przykłady tego procesu mamy już w komunikacji internetowej”16.
Działalność kulturalnojęzykowa towarzystw naukowych – postulaty i propozycje
Jako językoznawca czuję się w obowiązku dbać o universum językowe i zwrócić uwagę na znaczenie towarzystw naukowych w popularyzowaniu wie-dzy o języku polskim.
Jak powiedziano na wstępie język należy traktować jako integralną część kultury. Jednym z nośników kultury w lokalnych społecznościach są towarzy-stwa naukowe. Zajmują się popularyzowaniem nauki i działalnością kulturalną, integrowaniem lokalnych społeczności. Mają ważne znaczenie kulturotwórcze.
Towarzystwa naukowe uczestniczą w tworzeniu naturalnego, spójnego orga-nizmu społecznego – wspólnoty jednoczącej ludzi nauki, pasjonatów badań,
13 S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polsz-czyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 19–191.
14 W. Lubaś, Polskie gadanie. Podstawowe cechy i funkcje potocznej odmiany polszczyzny, Opole 2003, s. 114–180.
15 W. Lubaś, Zmieniać czy ulepszać polską politykę językową?, w: Polska polityka komunika-cyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markowski, J. Porayski-Pomsta, War-szawa 2005, s. 67–68. Badacz wymienia jeszcze kilka innych negatywnych dla języka polskiego skutków rozpowszechniania potocznej odmiany polszczyzny, zob. tamże.
16 W. Lubaś, Zmieniać czy ulepszać polską politykę językową, w: Polska polityka komuni-kacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markowski, J. Porayski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 71.
ludzi zawodowo i amatorsko parających się działalnością badawczą oraz lokal-nych patriotów. Jest to wspólnota oparta na fundamencie stanowiącym triadę:
kultura – język/język ogólny – nauka. W XX w. ukształtowała się więź: naród – państwo – język literacki17. Działając na polu kultury, popularyzowania nauki, w tym wiedzy o języku towarzystwa naukowe umacniają tę więź.
Towarzystwa naukowe są łącznikiem między przestrzenią akademicką a przestrzenią publiczną w ogóle i z tej racji przysługuje im ważna rola popu-laryzatorska, a w omawianym zakresie kulturalnojęzykowa, uświadamiająca i popularyzująca wiedzę o języku. Nie mają większego wpływu na rzeczywistość językową. Mogą jednak działać na rzecz upowszechniania i utrwalania wiedzy o języku polskim.
Na złożoną współcześnie sytuację językową stara się odpowiedzieć na miarę swoich skromnych możliwości Częstochowskie Towarzystwo Naukowe, które stara się ukazywać ewolucję na różnych poziomach systemu językowego i w funkcjonowaniu języka.
Prowadzenie działalności towarzystwa na polu upowszechniania wiedzy o polszczyźnie może na przykład dotyczyć:
• pozyskiwania językoznawców do współpracy,
• obserwacji przemian w systemie odmian stylowych: w stylu potocznym, publicystycznym, naukowym, administracyjnoprawnym, religijnym, arty-stycznym, działania edukacyjne i popularyzatorskie w szkołach,
• obserwacja i analiza zjawisk językowych występujących na obszarze dzia-łania towarzystwa, gromadzenie tekstów i badanie języka różnych pokoleń/
generacji mieszkańców miasta18,
• omawiania zagadnień z zakresu dialektów i socjolektów,
• współpracy z instytucjami miejskimi w zakresie nazewnictwa miejskiego, współtworzenie systemu nazewniczego miasta i miejscowości znajdujących się w obszarze działalności towarzystwa naukowego, opiniowanie propozycji przemianowań nazw obiektów miejskich i geografi cznych, nazw ulic i placów oraz propozycji nadawania nowych nazw, dbałość o zachowanie odpowied-nich proporcji między nazwami pamiątkowymi a innymi;
• prowadzenia działalności kulturalnojęzykowej:
– podnoszenia poziomu świadomości językowej lokalnych społeczności/
w lokalnych społecznościach.
17 S. Gajda, Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Polsz-czyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001, s. 175–192; S. Gajda, Naród i państwo a język, w: Język polski w europejskiej przestrzeni kultu-rowo-językowej, red. S. Gajda, Opole 2008, s. 18–22.
18 Przykładem z zakresu działalności środowiska częstochowskiego jest praca A. Majkowska, Polszczyzna mówiona mieszkańców Częstochowy, Częstochowa 2000.
– informowanie i uświadamianie normy językowej na różnych poziomach języka, na poziomie zasad ortoepicznych, ortografi cznych, przepisów dotyczących użycia słownictwa, zasad gramatycznych,
– popularyzowanie wiedzy o regionalnej odmianie języka współczesnego i współpraca w tym zakresie na przykład z biblioteką miejską, Uniwersy-tetem Trzeciego Wieku, placówkami oświatowymi, ośrodkiem doskona-lenia nauczycieli, oddziałami towarzystw turystyczno-krajoznawczych.
– upowszechnianie kultury języka w środowisku młodzieży, poruszanie kwestii polszczyzny współczesnej i dawnej na spotkaniach z młodzieżą, słuchaczami Uniwersytetu Trzeciego Wieku, szerzenie wiedzy o języku w ogóle, organizowanie konferencji popularyzujących wiedzę o języku,
• organizowanie konkursów dla szkół poszczególnych typów z zakresu na przykład kultury języka, retoryki, ortografi i.
W konkluzji
Towarzystwa naukowe powinny starać się przeciwdziałać zjawiskom nega-tywnie wpływającym na rzeczywistość komunikacyjnojęzykową, wspomagać placówki oświatowe i kulturalne, pozytywnie wpływać na postawy użytkowni-ków języka polskiego w lokalnych społecznościach i tym samym uczestniczyć w kształtowaniu wspólnoty kulturowej.
Bibliografi a
Anusiewicz J., Lingwistyka kulturowa, Wrocław 1994.
Bartmiński J., Encyklopedia kultury polskiej XX w., t. 2, Współczesny język polski, wyd. 2, Wrocław 2001.
Bartmiński J., Folklor – język – poetyka, Wrocław 1990.
Bartmiński J., Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2012.
Chlebda W. Polacy w nowej sytuacji europejskiej, w: Język polski w europejskiej prze-strzeni kulturowo-językowej, red. S. Gajda, Opole 2008, s. 77–91.
Dubisz S ., Gajda S., (red.), Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, Warszawa 2001.
Gajda S., Historia XX-wiecznej polszczyzny literackiej i jej odmian stylowych, w: Pol-szczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S . Gajda,, Warszawa 2001, s. 175– 192.
Gajda S., Naród i państwo a język, w: Język polski w europejskiej przestrzeni kulturo-wo-językowej, red. S. Gajda, Opole 2008, s. 18–22.
Gajda S., Program polskiej polityki językowej, „Poradnik Językowy” 1999, nr 5–6, s. 1–10.
Gajda S., (red.), Język polski w europejskiej przestrzeni kulturowo-językowej, Opole 2008.
Gajda S., Markowski A., Porayski-Pomsta J., (red.), Polska polityka komunikacyjnoję-zykowa wobec wyzwań XXI wieku, Warszawa 2005.
Kowalski J., Kuros K., Współdziałanie Rady Języka Polskiego z organami administracji publicznej w zakresie ochrony języka polskiego, red. G. Majkowski, „Język w Komu-nikacji” 2011, nr 1, s. 193–204.
Kurczewska J., (red.), Kultura narodowa i polityka, Warszawa 2000.
Lubaś W., Polskie gadanie. Podstawowe cechy i funkcje potocznej odmiany polszczyzny, Opole 2003.
Lubaś W., Zmieniać czy ulepszać polską politykę językową?, w: Polska polityka komuni-kacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markowski, J. Poray-ski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 60–81.
Majkowska A., Polszczyzna mówiona mieszkańców Częstochowy, Częstochowa 2000.
Majkowski G., (red.) „Język w Komunikacji” 2011, nr 1.
Markowski A., Postawy użytkowników wobec języka, w: Mowa rozświetlona myślą.
Świadomość normatywno-stylistyczna współczesnych Polaków, red. J. Miodek, Wro-cław 1999, s. 15–32.
Mazur J., Polska polityka językowa na przełomie tysiącleci, Lublin 1999.
Pajdzińska A., Tokarski R., (red.) Relatywizm w języku i kulturze, Lublin 2010.
Pisarek W., Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Kraków 1999.
Pisarek W., Zmiany w prawnym statusie polszczyzny w ostatnim pięcioleciu (1999–2004), w: Polska polityka komunikacyjnojęzykowa wobec wyzwań XXI wieku, red. S. Gajda, A. Markowski, J. Porayski-Pomsta, Warszawa 2005, s. 45–59.
Sapir E., Kultura, język, osobowość, Warszawa 1978.
Tokarski R., Nowak P., Językowy obraz świata a perswazyjna funkcja tekstów (o poszu-kiwaniu wspólnoty kulturowej), w: Język. Teoria – dydaktyka, red. B. Greszczuk, Rzeszów 1999, s. 207–215.
Whorf B. L., Język, myśl i rzeczywistość, przeł. T. Hołówka, Warszawa 2002.