Siedlce jako stolica Południowego Podlasia miały bogatą historię, tradycje niepodległościowe, oświatowe sięgającą TMS okresu zaborów oraz na wysokim poziomie szkolnictwo gimnazjalne w okresie II Rzeczypospolitej. Były centrum tajnego nauczania na poziomie podstawowym, średnim i wyższym (komplety WWP) oraz centrum podlaskim podziemnej kultury w okresie okupacji hitle-rowskiej. Było to miasto inteligenckie w dużej części szlacheckie, – w 1931 r.
w powiecie 50% wsi stanowiły wsie szlacheckie. Z warstwy tej wywodziła się miejscowa inteligencja – młodsi synowie szukający kariery w wojsku, wśród kleru, sądownictwie, w kulturze, administracji państwowej, nazywani byli szlachtą bez ziemi. Po wojnie powstały w Siedlcach różne społeczne organi-zacje m.in. Towarzystwo Miłośników Podlasia, Towarzystwo Kultury Teatral-nej, Podlaskie Towarzystwo Muzyczne, i in. Towarzystwo Miłośników Podlasia w 1983 r. wydała pismo „Siedlce”– red. prof. dr hab. Henryk Słabek, następnie
„Szkice Podlaskie”. W 1970 r. w Siedlcach powstała Stacja Naukowa Mazo-wieckiego Ośrodka Badań Naukowych kierowana przez dr Urszulę Głowacką--Maksymiuk. Gdy utworzono w 1975 r. województwo siedleckie Stację MOBN zaktywizowano i rozpoczęła ona działalność naukową m.in.: zorganizowano 4 sesje historyczne, 3 językoznawcze, 1 regionalną. Antoni Winter napisał zaś w 1969 r. pierwszą pracę regionalną „Siedlce 1448–1918”. Sesje te dotyczyły:
z historycznych tradycji Polski, 1 – historii regionu, 3 języka i gwary Podla-skiej. Utworzono tu WSN, następnie WSP i WSRP, która dała zaczątek życia naukowego w mieście i regionie. Utworzono w 1991 r. Wydział Humanistyczny.
W 1993 r. założono też Siedleckie Towarzystwo Naukowe na bazie rozwiąza-nej Stacji Naukowej MOBN. Jego prezesem został prof. dr hab. Edward Paw-łowski a od 1999 r. prof. dr hab. Piotr Matusak. W organizacji Towarzystwa szczególną rolę odegrali ponadto: prof. dr hab. Janina Gardzińska, prof. dr hab.
Jerzy Damrosz, prof. dr hab. Maria Ciechocińska, prof. dr hab. Zofi a Chyra--Rolicz, prof. dr hab. Antoni Czyż, prof. dr hab. Henryk Mierzwiński, prof. dr hab. Władysław Ważniewski, prof. dr hab. Arkadiusz Kołodziejczyk, dr Anna Szustek, mgr Andrzej Węcowski, mgr Wanda Wiech-Tchórzewska, dr Urszula Głowacka-Maksymiuk, dr Grażyna Szymańska, dr Rafał Dmowski, dr Tadeusz Boruta, mgr Krzysztof Karczewski, dr Adam Bobryk, dr Wiesław Charczuk, dr Tadeusz Nowak, dr Grażyna Korneć, mgr Dariusz Grzegorczyk i in. Wiązało się to z przybyciem do Siedlec dużej grupy uczonych z Warszawy, Lublina, Białegostoku na Wydział Humanistyczny, który tu utworzono. Na nowym Wydziale Humanistycznym były wówczas kierunki: pedagogika, historia, polo-nistyka. Rozpoczęto badania naukowe nad kulturą Podlasia, tradycjami regionu co uwieńczono monografi ą: „Siedlce 1448–1995”. Organizowano także liczne Siedleckie Spotkania Humanistyczne wspólnie z IH, Archiwum Państwowym i Biblioteką Wojewódzką, współorganizowano też Olimpiady Wiedzy o Regionie w ramach województwa siedleckiego. W Towarzystwie było w 1993 r. wśród 25 członków założycieli: 10 profesorów, 7 doktorów, 8 magistrów.
STN prowadzi od 2000 r. akcję promocji badań naukowych nad regionem.
Ustanowiono coroczny konkurs na najlepszą pracę i inne przedsięwzięcia sprzy-jające rozwojowi nauki i badań. Zintensyfi kowano badania:
a) naukowe o regionie,
b) działalność popularyzatorską nauki i kultury na Podlasiu, c) promocję wybitnych osiągnięć w działalności kulturalnej, d) najlepsze prace magisterskie o regionie.
Nagrody te są wręczane corocznie w ramach Festiwalu Nauki i Sztuki w Sie-dlcach. Cieszą się one dużym uznaniem w środowisku siedleckich uczonych i twórców kultury, instytucji oświatowo-kulturalnych. Do współpracy zapro-szono rektorów siedleckich uczelni, Delegaturę Urzędu Wojewódzkiego i Sto-warzyszenie Społeczno-Kulturalne „Brama”, by współfi nansowali nagrody, ale idea ta upadła. Stąd są one honorowe, ale cenione w środowisku.
Nagrody te otrzymali m.in. wybitni uczeni i twórcy: doktor honoris caus prof.
dr hab. Eugeniusz Ćwikliński i prof. dr hab. Zygmunt Głowacki za opracowanie atlasu geobotanicznego doliny Bugu, następnie prof. dr hab. Maria Ciechociń-ska z UPH za zorganizowanie 10 międzynarodowych konferencji naukowych nt. Podlasie w procesie transformacji ustrojowych, prof. dr hab. Jan Fereniec za pracę Podstawy zarządzania, dyrektor Domu Pracy Twórczej: Reymontówka w Chlewiskach J. Błaszczyk za międzynarodowe plenery malarskie, artystyczne, wystawy, konferencje, prof. dr hab. Marek Wagner i prof. dr hab. Janusz Woj-tasik za pracę „Rzeczypospolita obojga Narodów i jej tradycje”, prof. dr hab.
Piotr Matusak, prof. dr hab. Edward Kospath-Pawłowski i prof. dr hab. Tadeusz Rawski za syntezę „Druga Wojna Światowa 1939–1945”, Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Siedlcach za wzorowo organizowane „Dni z
Doradz-twem Rolniczym, prof. dr. hab. Stanisława Kalembasa za całokształt wkładu do badań chemicznych, dr Grażyna Korneć za pracę o tajnym nauczaniu na Południowym Podlasiu i Wschodnim Mazowszu. Nagrodzono też wybitnych twórców m.in. Grażynę i Krzysztofa Rynkiewiczów – muzyków siedleckich, międzynarodowej sławy tancerza – Marka Glinkę, poetę Eugeniusza Kasjano-wicza za tom wierszy „Itaka to ja”, malarza grafi ka Mirosława Zdrodowskiego, fotografi ka – Andrzeja Rucińskiego, zastępcę dyrektora Muzeum Okręgowego – mgr. Sławomira Kordaczuka, twórcę Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycz-nego – prof. dr. hab. Antoniego Jówko, dyrektora Katolickiego Radia „Podlasie”, twórcę Muzeum Jana Pawła II, oraz zespół autorski monografi i miasta Siedlce 1448–2007 (red. naukowa prof. dr hab. Edward Pawłowski).
Można wiec stwierdzić, że STN odgrywało i odgrywa dużą rolę w badaniach nad Podlasiem Południowym, jego tradycjami i zachowaniem tożsamości regio-nalnej w dobie gdy młodzież opuszcza nasz kraj, nie angażuje się w poznanie dziejów regionu, izoluje się oraz ucieka z pracy społecznej do pieleszy rodzin-nych, myśląc głównie kategoriami biznesu.
Zmienił się stan kadrowy STN, w 2008 r. było 65 członków, w tym: 28 pro-fesorów, 22 doktorów, 15 magistrów a obecnie 15 propro-fesorów, 14 doktorów, 11 magistrów – razem 40 członków. Część odeszła z Siedlec do Warszawy i innych ośrodków, miast.
Utworzono i rozbudowano wówczas sekcje, którymi kierowali specjaliści:
1. Historyczna – prof. dr hab. Maria Starnawska 2. Językoznawcza – prof. dr hab. Krystyna Wojtczuk 3. Regionalna – prof. dr hab. Jarosław Cabaj
4. Pedagogiczna – prof. dr hab. Barbara Sitarska, następnie prof. dr hab. Miro-sław Dyrda, prof. dr hab. Anna Klim-Klimaszewska
5. Upowszechniania wiedzy – dr Grażyna Korneć
6. Kultury i Sztuki – dr Adam Bobryk następnie dr Tomasz Nowak
7. Społeczno-fi lozofi czna – dr Cezary Kalita następnie dr Arkadiusz Indrasz-czyk
8. Historyczno-literacka – mgr Artur Ziontek 9. Wydawnicza – mgr Dariusz Grzegorczyk
10. Przyrodnicza (powstała w 2013 r.) prof. dr hab. Marek Żabka.
Stan i struktura STN ulegały więc zmianom kadrowym. Towarzystwo popie-rało rozwój kadry naukowej własnej i lokalnej, m.in. pośredniczyło bezpośrednio i pod patronatem STN, m.in.: obroniono 2 doktoraty. Członkowie Towarzy-stwa uczestniczyli w siedleckim życiu naukowym, powstało tu 60 doktoratów na Wydziale Humanistycznym, których badania ogniskowały się na Podlasiu, w tym członków STN: dr Rafał Dmowski, dr Grażyna Korneć, dr Mirosława Bednarzak, dr Arkadiusz Indraszczyk, dr Wiesław Charczuk, dr Anna Charczuk, dr Tadeusz Boruta, dr Adam Bobryk, dr Witold Bobryk, dr Włodzimierz
Waż-niewski, dr Andrzej Węcowski, dr Rafał Roguski, dr Tadeusz Nowak; obronili habilitacje: prof. dr hab. Florentyna Rzemieniuk, prof. dr hab. Jarosław Cabaj, prof. dr hab. Arkadiusz Kołodziejczyk, prof. dr hab. Barbara Sitarska, prof. dr hab. Anna Klim-Klimaszewska, prof. dr hab. Maria Starnawska, prof. dr hab.
Janusz Ekes, prof. dr hab. Ryszard Kulesza, prof. dr hab. Ryszard Polak.
Kadra ta podjęła badania nad dziejami Podlasia. Towarzystwo zorganizo-wało tu Bibliotekę naukową, która mieściła się w IH UPH. Uzyskano m.in.
15 000 książek (tj. całą Bibliotekę Wojskową z garnizonu Orzysz, 2 000 książek z Centralnej Biblioteki Wojskowej, książki z Wydawnictwa MON, Sportu i Tury-styki, PAKSU oraz 1 500 książek z Biblioteki Historycznej UW, prasę powojenną z Biblioteki Sejmu RP. Podjęto szeroką współpracę z Archiwum Państwowym w Siedlcach, z Biblioteką Wojewódzką oraz Stowarzyszeniem „Brama”, Klu-bem Kolekcjonerów w Muzeum Okręgowym i innymi instytucjami. Otrzymano wsparcie wojewody potem starosty, m.in. kupował zestawy 20 książek o Pod-lasiu wydanych przez STN i przekazywał je do bibliotek gminnych oraz szkol-nych. Wspierał fi nansowo nasze badania wykopaliskowe mgr Bożeny Bryńczak na Podlasiu, dofi nansowywał „Szkice Podlaskie”. STN weszło też na trwałe do corocznego Festiwalu Nauki i Sztuki w Siedlcach, wzbogacając jego program naukowy, promując lokalnych twórców i uczonych. Dokonano także podziału pracy w zakresie badań nad dziejami i kulturą Południowego Podlasia m.in.
współpracowano, zwłaszcza: z katedrą Regionalną IH, Katedrą Językoznawstwa IFP, Katedrą Historii Wychowania IP, Archiwum i Muzeum Siedleckim organi-zując sesje naukowe, badania, odczyty, dyskusje naukowe o dziejach i kulturze Podlasia Południowego. Ogłoszono konkurs nt. Udziału AK w walce o nie-podległość na Podlasiu, zbierano wspomnienia, dokumenty, zdjęcia, pamiątki.
Organizowano spotkania ze świadkami historii, twórcami kultury podlaskiej.
Uruchomiono forum dyskusyjne w tym zakresie. Odbyło się 36 siedleckich Spo-tkań Historycznych m.in. z prof. dr. hab. Henrykiem Samsonowiczem, prof. dr hab. Swietłaną Musiejenko (Białoruś), prof. dr. hab. Aleksandrem Goliczenko (z Ukrainy), prof. dr hab. Wandą Dressler-Holohan z Paryża, i in. oraz uczo-nymi z Siedlec i Podlasia. Archiwum opracowywało i wydawało informatory o źródłach do dziejów Podlasia, organizowało wystawy źródeł, sesje naukowe – niekiedy wspólnie z STN. Muzeum Okręgowe zaś organizowało wystawy o kulturze chłopskiej i dworskiej Podlasia, architekturze, kulturze. Tu organi-zowano też wspólnie z STN spotkania z twórcami, historykami, sesje naukowe i akcje upowszechniania nauki. Tu rozstrzygane są też doroczne konkursy Zło-tego Jacka promujące rozwój kultury i tradycje regionu podlaskiego. Wspólnie z Muzeum zorganizowano cykl sesji naukowych nt. Dziejów Ziemiaństwa Podla-skiego ze zwiedzaniem dworków, Muzeów drewnianych, dworków w Suchej i.in.
STN wspólnie z IH UPH uruchomiło w 1994 r. Pracownię Wydawni-czą, która m.in. wydała w latach 1994–2008 – 62 książki o regionie, z tego:
47 historycznych, 9 z zakresu językoznawstwa i pamiętnikarstwa literackiego, 4 z pedagogiki i wychowania 2 z nauk społecznych, 2 z chemii. Były to duże monografi e, szkice, wspomnienia, materiały z sesji, naukowych organizowanych niekiedy wspólnie z IH WSRP. Można tu wymienić choćby sesje:
1. Powstania kościuszkowskiego na Podlasiu (1994 r.) 2. Podlasiacy w Katyniu 1995 r.)
3. Podlasie w Powstaniu Listopadowym (1996 r.) 4. Jan III Sobieski. W 300 rocznicę śmierci (1996 r.) 5. 480 lat miasta Siedlce (1997 r.)
6. Tradycja i współczesność samorządu terytorialnego na Południowym Podla-siu (1998 r.)
7. Podlasie w procesie transformacji systemowej (zorganizowano 12 sesji z zakresu tej problematyki (1980–1990).
Ilość sesji naukowych o Podlasiu Południowym 1993–2008 wyniosła:
z zakresu historii Polskiej – 8, z dziejów Podlasia – 14, językoznawstwa – 3, nauk społecznych – 6. Ogółem odbyło się 36 sesji. Dominowały w nich tematy dotyczące historii i tradycji narodowej, kultury Podlasia i jego specyfi ki. Dużą rolę odegrały w tym względzie „Szkice Podlaskie”. Wydano 20 tomów rocznika
„Szkiców Podlaskich”– pisma poświęconego rozprawom o dziejach Podlasia Południowego, jego gospodarce, kulturze chłopskiej i dworskiej, obyczajach, języku. Długo tu pielęgnowano tradycje ziemiańskie, które przetrwały do dziś, np. podział wsi na szlachecką i chłopską, podział naw w kościele, mezaliansy itp.