Polskie Towarzystwo Ludoznawcze – przeszłość i teraźniejszość
8. Popularyzowanie posiadanych materiałów oraz wiadomości o tradycyjnych i współczesnych kulturach etnicznych, ludowych i popularnych w
społeczeń-stwie, także wśród dzieci i młodzieży.
9. Współpracę z innymi stowarzyszeniami, instytucjami naukowymi i orga-nizacjami w kraju i za granicą, o tym samym lub podobnym profi lu działania”8. Powracając do historii Towarzystwa, warty podkreślenia jest fakt, że pierw-sze posiedzenie zarządu miało miejsce dzień po Walnym Zgromadzeniem, tj.
10 lutego 1895 roku, podczas którego postanowiono m.in. o zobowiązaniu pre-zydium do nawiązania kontaktów z pokrewnymi towarzystwami i redakcjami pism w kraju i za granicą, przed wszystkim z Krakowską Akademią Umiejęt-ności. Uchwalono również urządzanie comiesięcznych posiedzeń naukowych połączonych z odczytem i dyskusją9.
Na drugim posiedzeniu zarządu, w dniu 23 lutego 1895 roku postanowiono powołać sekcje naukowe: geografi czną, której przewodniczącym został prof. dr Antoni Rehman, antropologiczną – prof. dr Benedykt Dybowski, przemysłową – dr Władysław Rebczyński, muzyczną – prof. Mieczysław Sołtys, językową – prof. dr Antoni Kalina i literacką (de facto folklorystyczną) – dr Henryk Bie-geleisen. Na kolejnym utworzono dalsze sekcje: archeologiczną – dr Aleksan-der Czołowski, przyrodoznawstwa ludowego – prof. dr Władysław Niemiłowicz i socjologiczną – dr Iwan Franko10. Jak pisze Zbigniew Jasiewicz, dzięki powo-łaniu tak licznych sekcji, zakres działalności Towarzystwa miał być szeroki, dalece wykraczający poza cele przyjmowane przez ówczesne ludoznawstwo i zbliżał się do ujęć współczesnej antropologii11.
Po II wojnie światowej działała Sekcja Amerykanistyczna w Poznaniu oraz Koło Miłośników Folkloru Robotniczego Łodzi, Koła Kultury Ormian w Krako-wie i w WarszaKrako-wie12. Obecnie powraca się do idei sekcji. W roku 2012 powstała Sekcja Stroju Ludowego, w organizacji są Sekcja Metodologiczna i Sekcja Muzealna.
8 Statut Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, Kraków 2008, §11.
9 Sprawy Towarzystwa, „Lud” 1895, R. 1, s. 30.
10 Ibidem, s. 30.
11 Z. Jasiewicz, Początki polskiej etnologii i antropologii kulturowej (od końca XVIII wieku do roku 1918), Poznań 2011, s. 210–211.
12 B. Kopczyńska- Jaworska, op. cit., s. 9.
Oprócz sekcji, postanowiono zakładać również oddziały w miejscach, które
„stanowić będą centra, łączące w sobie działalność Towarzystwa na polu ludo-znawstwa w odnośnych okolicach, oraz kierować pracami członków w pewnych ściśle określonych kierunkach. Szczególnie te miejscowości, które w dotychcza-sowych badaniach ludoznawstwa nie były wcale, albo tylko pobieżnie uwzględ-nione, będą przedmiotem troskliwej uwagi Towarzystwa; nie mniej granice etnografi czne, kolonie polskie na obszarze ruskim, jakoteż ruskie na polskim, terytorialne rozmieszczenie pojedynczych narzeczy – zajmować będą w progra-mie Towarzystwa jedno z najważniejszych progra-miejsc jego pracy”13. W 1897 roku Zarząd Towarzystwa uchwalił Regulamin dla oddziałów Towarzystwa Ludoznaw-czego14. Pierwszy oddział powstał jeszcze tego samego roku i miał on siedzibę w Buczaczu, następne zostały powołane do życia w Wieliczce, w Krakowie, w Tarnowie, w Tatarowie i w Kreszowicach.
Na trzecim posiedzeniu uchwalono wydawanie własnego czasopisma
„Lud”15, które ukazuje się do dziś. Jego nazwa miała nawiązywać do tytułu serii monografi i terenowych autorstwa Oskara Kolberga, Lud. Jego zwyczaje, spo-sób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. W pierwszym roczniku możemy przeczytać, że: „Program czasopisma jest wytknięty przez statut i wiąże się ściśle z ustrojem i pracą Towarzystwa.
Umieszczać więc ono będzie materyały, mające jakikolwiek związek z ludo-znawstwem, których dostarczą mu członkowie Towarzystwa; zwracać będzie uwagę na te cechy charakterystyczne życia ludowego, które zasługują przede-wszystkiem na zbadanie; dawać będzie wskazówki tym, którzy mają sposob-ność i chęć do wzięcia udziału w pracy Towarzystwa a nie posiadają jeszcze na tem polu dostatecznych wiadomości. Oprócz tego zadaniem czasopisma będzie, zebrany materiał ludoznawczy i poddawać naukowemu opracowaniu i pomiesz-czać samodzielne badania z zakresu ludoznawstwa. Dążyć będzie do tego, ażeby utrzymać ludoznawstwo w tym stopniu, na jakim postawiły je badania uczonych naszych i obcych. Jednakże mając na względzie szerokie koła społeczeństwa naszego, starać się będziemy stronę teoretyczna uczynić przystępna jak naj-więcej całemu ogółowi. Dla tego unikać będziemy balastu naukowego i roz-praw akademicznych a natomiast poprzestaniemy na podaniu lub streszczeniu wyników badań, podjętych nad pewnemi kwestyami. Żeby obznajomić z nauką ludoznawstwa i jej postępami społeczeństwo nasze, podawać będziemy prze-gląd ile możności dokładny wszystkich dzieł ludoznawczych i tych prac, które stoją w jakimkolwiek związku z ludoznawstwem. Również prace ważniejsze, tak polskich uczonych, jakoteż obcych, traktujące o sprawach ludoznawstwa,
13 Słowo wstępne, „Lud” 1895, R. 1, s. 1. Zachowano pisownię zgodną z oryginałem.
14 Regulamin dla oddziałów Towarzystwa Ludoznawczego, „Lud” 1898, R. 4, s. 101–105.
15 Sprawy Towarzystwa, „Lud” 1895, R. 1, s. 30.
lub im pokrewnych, poddawać będziemy naukowej ocenie, przyczem zawsze starać się będziemy o to, ażeby krytyka była przedmiotową i sprawiedliwą […].
Czasopismo, jako organ Towarzystwa ludoznawczego, nie może spuszczać z oka spraw jego. Zatem pomieszczać będzie sprawozdania z posiedzeń Zarządu, naukowego Zgromadzenia miesięcznego członków, z posiedzeń poszczegól-nych Sekcyi i wszystko, co ma jakikolwiek związek z Towarzystwem. Przez to członkowie będą zawsze poinformowani o stanie i rozwoju Towarzystwa a z drugiej strony utrzymana będzie ciągła łączność pomiędzy Zarządem i członkami”16.
Czasopismo ukazuje się do dziś, w kolejnych latach zmieniając swój profi l na zgodny z trendami w naukach etnologicznych. Jego kolejnymi redaktorami naczelnymi byli: Karol Potkański, Seweryn Udziela, Józef Kallenbach, Adam Fischer, Józef Gajek, Tadeusz Seweryn, Józef Burszta, Zbigniew Jasiewicz.
Obecnie funkcję tę pełni prof. Danuta Penkala-Gawęcka. Od 1990 roku jest wydawany wspólnie z Komitetem Nauk Etnologicznych Polskiej Akademii Nauk. Redakcja jest otwarta na propozycje młodych adeptów nauki. Od kilku lat organizowany jest konkurs dla studentów etnologii na najlepsze artykuł, a główną nagrodą jest jego publikacja na łamach „Ludu”.
Pierwsze zgromadzenie naukowe Towarzystwa miało miejsce 28 lutego 1895 roku w sali XII C.K. Uniwersytetu. Odczyt pt. O współczesnych kierunkach w ludoznawstwie wygłosił Iwan Franko. Wzięło w nim udział ok. 40 osób, zarówno członków Towarzystwa, jak i zaproszonych gości. Wystąpienie zostało przyjęte z dużym aplauzem, jednak żadnej dyskusji ono nie wywołało17.
Od początku działalności postanowiono nawiązać współpracę z innymi towa-rzystwami o podobnym profi lu działania, również z zagranicznymi. W pierw-szych latach istnienia były to: Schlesische Geseltschaft für Volkskunde we Wrocławiu, Verein für Volkskunde w Berlinie, Imperatorskoe Geografi českoe Obščestvo w Petersburgu, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu18. Dzisiaj Polskie Towarzystwo ściśle współpracuje ze swoimi odpowiednikami w Cze-chach i na Słowacji19.
Od samego początku ważnym też było nawiązanie współpracy z redakcjami czasopism, na których łamach publikowane były i są artykuły leżące w obrębie pola działalności i zainteresowań Towarzystwa. Dzięki tym staraniom biblio-teka PTL może poszczycić się kompletem niektórych tytułów wychodzących od XIX wieku aż do dziś. Wśród nich można wymienić: „Man”, „Česky Lid”,
16 Słowo wstępne, „Lud” 1895, R. 1, s. 1. Zachowano pisownię zgodną z oryginałem.
17 Ibidem, s. 31. Pełny tekst wystąpienia: Iwan Franko, Najnowsze prądy w ludoznawstwie,
„Lud” 1895, R. 1, s. 4–16.
18 Kronika Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego…, s. 18.
19 Współpracy z towarzystwami zagranicznymi oraz wymianie publikacji na przestrzeni pra-wie 120 lat można by poświęcić oddzielny artykuł.
„Zeitschrift für Ethnologie”, „Zeitschrift für Ősterreichische Volkskunde”,
„Anthropos”.
Pod koniec 1895 roku Zarząd Towarzystwa powołał również członków kore-spondentów: prof. dr. Władysława Nehringa z Wrocławia, prof. dr. Aleksan-dra Brücknera z Berlina, Jana Witorta z Poniewieża, prof. dr. Jiřeho Polívkę, dr. Lubora Niederlego, Františka Řehořa oraz dr. Čenka Zibrta, wszyscy z Pragi, dr. Michaela Haberlandta z Wiednia, Františka Bartoša z Brna, dr. Klemensa Koehlera oraz dr. Władysława Łebińskiego – obaj z Poznania20.
W okresie międzywojennym Towarzystwo Ludoznawcze działało przy dużym wsparciu Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i tamtejszej Katedry Etnologii. Niewątpliwie ważna postacią, być może najważniejszą, tego okresu był Adam Fischer. W 1910 roku objął redakcję „Ludu”, w 1911 roku został sekretarzem Towarzystwa, a od 1934 roku objął także redakcję „Prac Etnogra-fi cznych”. Jednocześnie zajmował się biblioteką i archiwum oraz prowadził wymianę wydawnictw krajowych i zagranicznych. Wszystkie te funkcje pełnił do swoje śmierci w roku 1943. Archiwum i biblioteka Towarzystwa przetrwały trudne czasy II wojny światowej dzięki niemu, a po jego śmieci dzięki żonie Oldze i synowi Władysławowi21.
W 1945 roku, jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej, prof. Józef Gajek wraz z prof. Leonem Halbanem i prof. Janem Czekanowskim reakty-wowali w Lublinie Towarzystwo, które miało tu swoją siedzibę do roku 1951.
Następnie zostało przeniesione do Poznania, a od roku 1953 aż do dziś znajduje się we Wrocławiu. W tym ostatnim miejscu Towarzystwo znalazło się na zapro-szenie ówczesnego rektora Uniwersytetu Wrocławskiego – prof. Jana Mydlar-skiego (także członka PTL)22. Tak jak w okresie międzywojennym Towarzystwo wpisało się w krajobraz Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, tak od 1953 bliskie związki łączą je z Uniwersytetem Wrocławskim.
Po II wojnie światowej PTL przybrało charakter ogólnopolski. Zaczęły powstawać oddziały w kolejnych miastach. Obecnie posiada strukturę oddzia-łową – 17 oddziałów w różnych miastach Polski (Białystok, Bielsko-Biała, Bytom, Ciechanowiec, Cieszyn, Gdańsk, Kraków, Lublin, Łódź, Mszana Dolna, Opole, Poznań, Toruń, Warszawa, Wrocław, Zamość, Zielona Góra) i liczy ponad 800 członków. Członkowie Towarzystwa spotykają się rokrocznie na dorocznych
20 Sprawy Towarzystwa, „Lud” 1895, R. 1, s. 223–224; Kronika Polskiego Towarzystwa Ludo-znawczego…, s. 18.
21 P. Suchecka, Korespondencja Adama Fischera w zbiorach Archiwum Naukowego Pol-skiego Towarzystwa Ludoznawczego, w: Przeszłość etnologii polskiej w jej teraźniejszości, pod red. Z. Jasiewicza, T. Karwickiej, Poznań 2001, s. 71–72.
22 Więcej na temat okresu wrocławskiego i związkach PTL z wrocławskim środowiskiem etno-grafi cznym pisze Z. Kłodnicki, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze i jego znaczenie dla środowiska etnografi cznego we Wrocławiu, „Zeszyty Etnologii Wrocławskiej” 2006, nr 1 (8), s. 103–106.
zjazdach, którym towarzyszą konferencje naukowe o charakterze międzynaro-dowym.
Oprócz wspomnianego już czasopisma „Lud”, Polskie Towarzystwo Ludo-znawcze wydaje od 1957 roku, a od roku 2001 we współpracy z Instytutem Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego, jedyne w Polsce czasopismo folklorystyczne „Literaturę Ludową”, powstałą z inicjatywny prof. Juliana Krzy-żanowskiego, który był jego pierwszym redaktorem naczelnym. W latach 70.
redakcję przejął prof. Czesław Hernas, a po jego śmierci prof. Jolanta Ługowska.
Oba czasopisma są wysoko punktowane. W 2013 roku podjęto kroki w celu powołania kolejnego czasopisma „Zbioru Wiadomości do Antropologii Krajo-wej”, którego pierwszy numer ukaże się w roku 2014. Jego redaktorem naczel-nym została wybrana dr Katarzyna Barańska.
Polskie Towarzystwo Ludoznawcze prowadzi szeroką działalność publika-cyjną. Oprócz czasopism, wydaje również 10 serii. Pierwszą, pod nazwą „Prace Etnografi czne”, powołano do życia jeszcze w okresie międzywojennym we Lwowie, kiedy to ukazało się pięć tomów. Wszystkie dotyczyły tematyki ziem wschodnich Polski (ziemi łemkowskiej, ziemi bojkowskiej i Huculszczyzny) i pierwotnie były pomyślane jako „poświęcone szczególnie etnografi i naszych gór” (słowo od redakcji w tomie 1 z 1934 roku). Jej pierwszym redaktorem naczelnym był Adam Fischer. Po II wojnie światowej została ona reaktywowana w 1947 roku w Lublinie pod redakcją Józefa Gajka i od tej pory ukazuje się pod nazwą „Prace i Materiały Etnografi czne”. Jej kolejnymi redaktorami naczel-nymi byli: Edward Pietraszek i Andrzej Brencz, a od roku 2013 dr Małgorzata Michalska. W sumie dotychczas ukazało się 36 tomów (zarówno prace zwarte, jak i zbiorowe). Ich tematyka dotyczy głównie obszaru Polski.
Pozostałe serie powstały już po II wojnie światowej i są to:
1. „Prace Etnologiczne”, ukazujące się od roku 1947. Ich redaktorem naczelnym obecnie jest prof. Ryszard Vorbrich.
2. „Atlas Polskich Strojów Ludowych” – wychodzi od 1949 roku, redaktor naczelna – dr Anna Weronika Brzezińska.
3. „Archiwum Etnografi czne” – 1951, redaktor naczelny – prof. Jan Adamowski.
4. „Łódzkie Studia Etnografi czne” – 1959, redaktor naczelna – prof. Grażyna Ewa Karpińska.
5. „Biblioteka Popularnonaukowa” – 1958, w 2013 roku nastąpiła zmiana nazwy na „Kultury Popularne Świata”, redaktor naczelny – prof. Waldemar Kuligowski.
6. „Biblioteka Zesłańca” – 1991, redaktor naczelny – prof. Antoni Kuczyński.
7. „Komentarze do Polskiego Atlasu Etnografi cznego” – 1993, redaktor naczelny, prof. Zygmunt Kłodnicki.
8. „Biblioteka Literatury Ludowej” – prof. Jolanta Ługowska.
9. „Dziedzictwo Kulturowe” – 1996, redaktor naczelna – prof. Teresa Smolińska.
Powołanie tej ostatniej serii miało związek z wprowadzeniem do szkół eduka-cji regionalnej. W przygotowaniu programów i w konsultacjach ministerialnych brali udział członkowie PTL.
Wraz z powstaniem Towarzystwa zrodziła się również idea powołania do życia biblioteki23, która podobnie jak archiwum przeżyła trudne czasy wojny i trafi ła najpierw do Lublina, a następnie do Poznania. Obecnie Biblioteka im.
Jana Czekanowskiego, podobnie jak Zarząd Główny, mieści się we Wrocławiu i liczy prawie 45 tys. woluminów. Jest największą biblioteką specjalistyczną w zakresie: etnologii, antropologii społeczno-kulturowej, folklorystyki i nauk pokrewnych w Polsce. Swe unikalne zbiory pozyskuje m.in. dzięki wymianie wydawnictw ze 135 instytucjami naukowymi i kulturalnymi na świecie i 45 w kraju. Z jej zbiorów korzystają zarówno badacze z Polski, jak i z zagranicy, a także studenci etnologii i antropologii kulturowej oraz pokrewnych kierunków.
Archiwum gromadzi nieprzerwanie dokumentację działalności Towarzystwa począwszy od czasów lwowskich aż do dziś, obejmującą zarówno to, co doty-czy Zarządu Głównego, jak i oddziałów terenowych oraz sekcji problemowych.
Możemy w nim również znaleźć korespondencję Towarzystwa z instytucjami naukowymi i kulturalnymi w kraju i na świecie. W archiwum przechowywane są również niezwykle cenne rękopisy czołowych polskich etnologów (m.in. Sta-nisława Poniatowskiego, Jana Kubarego, Adama Fischera, Wincentego Pola), materiały z badań terenowych. Zasoby Archiwum PTL są powiększane dzięki darom osób prywatnych i instytucji. Zgodnie z wolą spadkobierców Archiwum PTL przejmuje także dorobek naukowy po zmarłych etnologach. Od 1989 roku gromadzone są rękopisy, maszynopisy i dokumenty dotyczące zesłań w głąb byłego ZSRR z lat 1939–1956. W wyniku kwerend w oddziałach Związku Sybiraków, także od osób prywatnych, pozyskiwane są kolejne teki wspomnień sybirackich (zbiór liczy aktualnie 951 tek autorskich)24.
Oprócz Biblioteki i Archiwum Polskie Towarzystwo Ludoznawcze prowadzi Ośrodek Dokumentacji i Informacji Etnografi cznej. Został on powołany w 1968 roku w Łodzi, gdzie do dziś ma swoją siedzibę, z inicjatywy prof. Kazimiery Zawistowicz-Adamskiej, która była jego pierwszym kierownikiem. Następnie pracami ODiIE w latach 1970–2011 kierowała prof. Bronisława Kopczyńska-Ja-worska, obecnie czyni to dr Inga Kuźma. Głównym jego celem było gromadzenie informacji na temat polskiego ruchu naukowego, działalności folklorystycznej oraz piśmiennictwa z zakresu etnografi i, etnologii, antropologii społeczno-kul-turowej, folklorystyki oraz nauk pokrewnych. Dziś koncentruje się na tworzeniu baz bibliografi cznych nauk etnologicznych. Na jej podstawie opublikowano pięć
23 Sprawy Towarzystwa, „Lud” 1895, R. 1, s. 31.
24 Informacje pozyskane ze sprawozdań działalności Archiwum PTL oraz ze strony interne-towej www.ptl.info.pl.
tomów bibliografi i bieżącej etnografi i polskiej za lata 1961–1990, dwa tomy bibliografi i retrospektywnej za lata 1926–1939 oraz bibliografi ę zawartości
„Ludu” za lata 1895–1985 i „Literatury Ludowej” za lata 1957–1980. Kom-puterowa baza danych bibliografi cznych tworzona przez Ośrodek była wyko-rzystywana m.in. do opracowywania selektywnych wyborów bibliografi cznych dla europejskich wydawnictw, jak International Bibliography of Social Science/
Anthropology (wydawanej z inicjatywy UNESCO, redakcja w Londynie) oraz do Internationale Volkskundliche Bibliographie (wydawanej do roku 1999 pod auspicjami SIEF i Deutsche Gesellschaft für Volkskunde – drukowane bibliogra-fi e IVB przestały być wydawane po 1999 r., zaś sama IVB upadła w 2010 r.).
W latach 2003–2007 w ramach projektu badawczego pt. „Bibliografi a Etnografi i Polskiej w Internecie” zmodernizował i połączył dla potrzeb Internetu wszystkie komputerowe bazy bibliografi czne oraz udostępnił całość na stronie www.bep.
uni.lodz.pl. Bibliografi a ta uzupełniana jest na bieżąco25.
W wyniku starań podejmowanych przez PTL Rada Państwa uchwaliła w roku 1960 wydanie Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga. Prace rozpoczęto we Wrocła-wiu, ale już dwa lata później redakcja, będąca w dalszym ciągu częścią Towarzy-stwa, przeniosła się do Poznania. W 1997 powstał w tym mieście samodzielny Instytut Oskara Kolberga, który kontynuuje rozpoczęte w PTL prace. Dotychczas ukazało się ponad 80 tomów.
PTL jest członkiem The World Council of Anthropological Associatonis (WCAA), a prezes Towarzystwa – prof. Michał Buchowski – jest aktualnie przewodniczącym WCAA.
PTL zostało rekomendowane przez Sekretariat do spraw niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO jako organizacja pozarządowa akredyto-wana przy Międzynarodowym Komitecie do Spraw Niematerialnego Dziedzic-twa Kulturowego i w listopadzie 2010 roku w Nairobi (Kenia) zostało ofi cjalnie zatwierdzone, jako organizacja ekspercka (jedyna z Polski). W roku 2012 zor-ganizowało przy współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa, Stowa-rzyszeniem Twórców Ludowych i Instytutem Kulturoznawstwa UMCS, pod patronatem honorowym Polskiego Komitetu ds. UNESCO, warsztaty dla orga-nizacji pozarządowych dotyczące Konwencji UNESCO z 2003 roku o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Towarzystwo współpracuje ze stowarzyszeniami o podobnym profi lu dzia-łania, a także z Polskim Instytutem Antropologicznym w zakresie cyfryzacji czasopism. Obejmuje patronatami wystawy, jubileusze, konferencje, działalność innych stowarzyszeń. Prowadzi na szeroką skalę działalność popularyzatorską.
Podejmowane przez Towarzystwo inicjatywy są możliwe dzięki dotacjom celowym Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
25 Informacje pozyskane ze sprawozdań ODiIE i ze strony internetowej www.ptl.info.pl.
Trudno na kilku/kilkunastu stronach zaprezentować historię Towarzystwa, które liczy sobie prawie 120 lat. W swoim artykule skupiłam się przede wszyst-kim na początkach Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Przedstawiłam dość szczegółowo historię jego powstania. Starałam się przedstawić też jego współczesne oblicze i różnorodne, choć nie wszystkie, formy działania. Jeżeli ktoś lub coś ważnego zostało w tym artykule pominięte, to ma to charakter niezamierzony.