Agent zabezpieczeń w formie zastępcy pośredniego a zastaw zwykły

Zastaw zwykły został uregulowany w art. 306–335 k.c., przy czym art. 306–326 k.c. dotyczy zastawu zwykłego na rzeczach ruchomych, a art. 327–335 k.c. zastawu zwykłego na prawach. Do zastawu zwykłego na prawach stosuje się odpowiednio prze-pisy o zastawie na rzeczach ruchomych (art. 328 k.c.).

Niezależnie jednak czy przedmiotem zastawu będą prawa czy rzeczy ruchome, brak jest przepisu, który zezwalałby na separację podmiotową. To oznacza, że zgod-nie z powyższymi rozważaniami zabezpieczezgod-nie to, w przypadku kredytowania konsor-cjalnego, jest zawsze Zabezpieczeniem Akcesoryjnym i skorzystanie z instytucji agenta zabezpieczeń w formie zastępcy pośredniego nie będzie możliwe462. Przekładając to na grunt praktyczny, jeżeli kredytodawcy będą wymagali, aby zostały ustanowione zastawy zwykłe, to nie będą one mogły być udzielone agentowi zabezpieczeń w formie zastępcy pośredniego, tylko będą musiały być przyznane odrębnie każdemu z kredytodawców. Co najwyżej będzie można skorzystać z instytucji agenta w ścisłym tego słowa znaczeniu.

Można jednak rozważyć, czy stanowi to problem w przypadku transakcji kredy-towania konsorcjalnego. Jeżeli chodzi o zastaw zwykły na rzeczach ruchomych, niedopuszczalność separacji podmiotowej nie powoduje większych problemów prak-tycznych. Konstrukcja zastawu zwykłego opiera się na wyzbyciu się posiadania (wyda-niu rzeczy) przez zastawcę463. To powoduje niepopularność tego zabezpieczenia w przy-padku omawianego rodzaju finansowania. W przyprzy-padku takiej transakcji mamy do czynienia zwykle z wysoce wyspecjalizowanymi gospodarczo podmiotami. Z jednej strony, majątek jest potrzebny kredytobiorcy, aby generować przychód i dzięki temu mieć środki na spłatę zaciągniętego kredytu464. Z drugiej strony, banki nie są zwykle zainte-resowane posiadaniem przedmiotu zabezpieczenia, ponieważ stanowiłoby to dla nich, co do zasady, większą uciążliwość niż rzeczywisty pożytek465.

Jednak sytuacja wygląda już nieco inaczej, gdy mówimy o zastawie zwykłym na prawach. Nie są rzadkie sytuacje, gdy w przypadku kredytowania konsorcjalnego mamy do czynienia z zastawem zwykłym na udziałach albo akcjach. Zastaw taki nie jest ani dla kredytobiorcy, ani dla kredytodawców, tak samo niepraktyczny jak zastaw zwykły na rzeczach ruchomych. Zwykle umowa zastawnicza będzie zawierać odpowied-nie postanowienia, które będą zezwalały na wykonywaodpowied-nie, w ograniczonym zakresie,

462 W zdaniu tym podkreślone jest, że chodzi o przypadki kredytowania konsorcjalnego, ponieważ możliwe jest powołanie administratora zabezpieczeń w przypadku zastawu zwykłego, gdy mamy do czynie-nia zabezpieczeniem wierzytelności z obligacji. Zob. art. 29 u.o. oraz M. Kućka, Administrator…, s. 88–90.

463 Art. 307 § 1 k.c.: „Do ustanowienia zastawu potrzebna jest umowa miedzy właścicielem a wierzy-cielem oraz, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły” [pogrubienie - T.T.].

464 Zob. T. Tomczak, Potrzeba…, s. 73.

465 Podobny wniosek, ale w odniesieniu do przewłaszczenia na zabezpieczenie zob. P. Konik,

zastawionych przez zastawcę praw, aż do czasu otrzymania odpowiedniego zawiadomie-nia o zaspokojeniu z przedmiotu zastawu466. Zostanie ono wystosowane dopiero w przy-padku wystąpienia jednego z tzw. „przypadków naruszenia”. Jakie okoliczności będą stanowiły taki przypadek, będzie zdefiniowane w umowie kredytowej. Jednak już przed ich wystąpieniem kredytodawcy będą starali się chronić swoje interesy. W przypadku zastawu na udziałach będą wymagać odpowiedniego wpisu w księdze udziałów spółki, której udziały będą zastawiane. Z wpisu będzie wynikało, że udziały są przedmiotem zastawu oraz że w przypadku naruszenia umowy kredytowej, to kredytodawcom, a nie zastawcy, będzie przysługiwać m.in. wynikające z nich prawo głosu. Na potwierdzenie tego faktu kredytodawcy będą wymagali odpowiedniego wyciągu z księgi udziałów. Podobnie w sytuacji akcji dokumentowych imiennych, banki będą wymagać, zgodnie z art. 343 ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych467, odpowiednie-go wpisu do księgi akcyjnej468. Natomiast w przypadku akcji zdematerializowanych za-stawca będzie musiał zwykle uzyskać od domu maklerskiego i przekazać kredytodawcom, świadectwa depozytowe, z których będzie wynikała blokada tych akcji na rachunku pa-pierów wartościowych, wynikająca właśnie z ustanowienia na ich rzecz owych zastawów cywilnych469.

Przypadki, w których kredytodawcy będą wymagali zastawu zwykłego na udzia-łach lub akcjach, nie są aż takie częste w praktyce. Banki będą zwykle preferować zastaw finansowy470. Jednak w świetle art. 2 ust. 1 u.n.z.f. ustanowienie tego rodzaju zastawu nie będzie możliwe w przypadku, gdy zastawcą będzie osoba fizyczna471. To oznacza, że w sytuacjach, w których kredytodawcy będą wymagali, aby określone udziały lub akcje były przedmiotem zastawu472, a udziałowcem albo akcjonariuszem będzie osoba fizyczna, powinien zostać ustanowiony zastaw cywilny, a nie finansowy.

466 Zastawca będzie mógł otrzymywać płatności z tytułu udziałowych czy akcyjnych praw majątko-wych tak długo, jak takie płatności będą zgodne z umową kredytową. Im gorsza sytuacja finansowa kredy-tobiorcy tym możliwość otrzymywania takich płatności będzie bardziej ograniczona przez umowę kredyto-wą. Ustanowienie zastawu zwykłego na prawach, bez żadnych dodatkowych postanowień, oznacza, że pożytki, w tym dywidenda, należą się zastawnikowi. Zob. J. Frąckowiak, Zastaw na akcjach, Rejent 1995, nr 1, s. 22–23.

467 Dz. U. z 2017 r. poz. 1577 z późn. zm., dalej: k.s.h.

468 Art. 343 k.s.h. stanowi: „§ 1. Wobec spółki uważa się za akcjonariusza tylko tę osobę, która jest wpisana do księgi akcyjnej, lub posiadacza akcji na okaziciela, z uwzględnieniem przepisów o obrocie in-strumentami finansowymi. § 2. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio do zastawnika lub użytkownika akcji”.

469 Uniemożliwi to obrót zastawionymi papierami wartościowymi Zob. art. 11 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz. U. z 2017 r. poz. 1768 z późn. zm., dalej: u.o.i.f., oraz nieco już nieaktualną monografię: K. Włodarska, Blokada na rachunku papierów wartościowych jako

spo-sób zabezpieczenia wierzytelności, Zakamycze, Kraków 2005, s. 108–148.

470 Zob. podrozdział 2.3.1.3.

471 Art. 2 ust. 1 u.n.z.f. stanowi, że „przepisy ustawy stosuje się, jeżeli ustanawiającym lub przyjmują-cym zabezpieczenie finansowe jest: (…)”. Następnie w przepisie tym występuje wyliczenie różnego rodza-ju „wyspecjalizowanych podmiotów” (np. Narodowy Bank Polski), w którym to katalogu brak jest jakiego-kolwiek podmiotu będącego osobą fizyczną.

Jak już było wyżej podkreślane, ze względu na brak przepisów dopuszczających separację podmiotową w przypadku zastawu zwykłego, zabezpieczenie to będzie musiało być udzielone odrębnie każdemu kredytodawcy. Dojdzie zatem do multiplikacji zabezpie-czeń. Jest to widoczne w przypadku Kredytowania Konsorcjalnego nr 1. W transakcji tej ustanowiono tylko cztery zastawy rejestrowe na akcjach, podczas gdy zastawów cywilnych i finansowych było aż po 16473. Wystąpiły cztery zastawy rejestrowe, bo czterech akcjona-riuszy kredytobiorcy zastawiało swoje akcje474 w celu zabezpieczenia wierzytelności wy-nikających z umowy kredytowej. Tytuł do tych zastawów został przyznany administrato-rowi zastawu475. Zastawów cywilnych i finansowych musiało być aż po 16 (łącznie 32) z dwóch powodów. Po pierwsze, było czterech kredytodawców i każdemu z nich musiało być przyznane własne zabezpieczenie. To by jednak oznaczało, że zastawów powinno być łącznie 16476, a nie aż 32. Liczba 32 była spowodowana zasadą szczegółowości/specyfikacji praw rzeczowych, która nie doznaje wyjątków w przypadku zastawu finansowego477. Od-rębnie musiały być zatem zabezpieczone wierzytelności z tytułu kredytu obrotowego, a odrębnie z tytułu kredytu refinansowanego, wszystkie wynikające z tej samej umowy kredytowej (dokumentu) i służące zabezpieczeniu tego samego, szeroko rozumianego celu (jednej transakcji). W przypadku zastawu rejestrowego oba „tytuły” (rodzaje kredytu) mogły być objęte jednym zastawem478. Innymi słowy, bardziej obrazując sytuację i nieco upraszczając, w przypadku „tej samej”, zabezpieczonej wierzytelności, tego samego za-stawcy (osoby fizycznej) i tego samego przedmiotu zastawu (te same udziały/akcje), mie-liśmy tylko jeden zastaw rejestrowy, ale aż osiem zastawów cywilnych479.

Co istotne, na tych samych akcjach/udziałach, które będą stanowiły przedmiot zastawu zwykłego na prawach, będą ustanawiane także zastawy rejestrowe480. Uzasad-nione jest to tym, że w celu zaspokojenia się z zastawu zwykłego, potrzebne jest wszczę-cie egzekucji sądowej481, natomiast ustawa o zastawie rejestrowym przewiduje także pozaegzekucyjne sposoby zaspokojenia482. Na korzyść zastawu zwykłego na prawach przemawia jednak fakt, że jest on ustanowiony już z chwilą spełnienia przesłanek z art. 329 k.c.

473 16 zastawów finansowych na akcjach (w tych przypadkach, w których zastawcami nie były osoby fizyczne) oraz 16 zastawów cywilnych (w tych przypadkach, gdzie zastawcami były osoby fizyczne).

474 Będąc bardziej precyzyjnym: akcje tych podmiotów stanowiły przedmiot zastawu.

475 Zob. podrozdział 2.3.1.2.

476 Czterech kredytodawców miało swoje własne wierzytelności kredytowe, a zatem każdy z czterech zastawców powinien ustanowić po jednym zastawie finansowym/cywilnym bezpośrednio dla każdego z kredytodawców. 4 x 4 = 16.

477 „Jedno prawo zastawnicze – jedna wierzytelność”. Zob. R. Zdzieborski, Zastaw…, s. 789–790. Od-nośnie do krytyki tej zasady zob. T. Czech, Zabezpieczenie zastawem rejestrowym wielu wierzytelności.

Część I, Przegląd Sądowy 2009, nr 7–8, s. 14–19.

478 Ibid.

479 Tam, gdzie zastawcami-akcjonariuszami były osoby fizyczne.

480 Jest to widoczne w przedstawionym akapit wcześniej przykładzie.

481 Zob. odnośnie do zastawu zwykłego na prawach zob. art. 328 k.c. w zw. z art. 312 k.c.

Inaczej jest w przypadku zastawu rejestrowego, który do ustanowienia wymaga wpisu do rejestru483. Do pewnego stopnia zatem zastawy te się uzupełniają.

Ze względu na istniejącą w przypadku zastawu rejestrowego konstrukcję admini-stratora zastawu, który jest w istocie zastępcą pośrednim, zastaw rejestrowy zwykle będzie mógł zostać udzielony takiemu podmiotowi i nie będzie potrzebna multiplikacja zabezpieczeń. Należy zatem przyjrzeć się bliżej temu zabezpieczeniu.

2.3.1.2. Agent zabezpieczeń w formie zastępcy pośredniego a zastaw