Przelanie zabezpieczonej wierzytelności a separacja podmiotowa

Z dwóch powodów próbę budowania katalogu zabezpieczeń akcesoryjnych moż-na zacząć od rozważenia kwestii możliwości przenoszenia zabezpieczonej wierzytelno-ści. Po pierwsze, niewątpliwie to, czy dozwolone będzie przeniesienie samej zabezpie-czonej wierzytelności bez zabezpieczenia, będzie miało mniejszy lub większy wpływ na to, czy dane zabezpieczenie będziemy mogli zaliczyć do Zabezpieczeń Akcesoryjnych albo Nieakcesoryjnych. Po drugie, ponieważ mamy przepis, który kwestię tę, przynaj-mniej w jakimś stopniu, reguluje.

Art. 509 k.c. stanowi o przelewie wierzytelności i § 1 tego przepisu generalnie określa warunki jego dopuszczalności. Zasadą jest, że przelew jest możliwy bez zgody dłużnika, chyba że sprzeciwiałby się on ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właści-wości zobowiązania. Ustalenie tego, czy do przelewu rzeczywiście doszło, jest oczywi-ście bardzo istotne, ponieważ dopiero stwierdzenie tego faktu otwiera pole do rozważań, jaki wpływ taki przelew miał na zabezpieczenie. Mówiąc inaczej, rozważanie, czy na skutek przelewu doszło lub mogło dojść do separacji podmiotowej, opiera się na założe-niu, że skuteczny przelew miał miejsce. Przynajmniej w niniejszej części pracy kwestia ta nie będzie rozważana. Zwyczajnie będzie zakładane, że do niego doszło216.

Powyższe oznacza, że w ramach niniejszego podrozdziału (1.3.4.) dużo istotniejszy będzie § 2 art. 509 k.c. Brzmi on:

Wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w

szcze-gólności roszczenie o zaległe odsetki [pogrubienie – T.T.]

Przepis ten może sugerować, że zabezpieczenie zawsze „wędruje” razem z zabez-pieczoną wierzytelnością. To by oznaczało, że do separacji podmiotowej na skutek przelewu nigdy nie powinno dojść. Jednak zagadnienie to nie jest takie proste, jak mo-głoby się prima facie wydawać. Powstają przede wszystkim dwa pytania:

1) Czy rzeczywiście wszystkie zabezpieczenia należałoby uważać za „związane”? 2) Czy przepis ten ma charakter względnie czy bezwzględnie obowiązujący?

215 T. Tomczak, Akcesoryjność…, s. 104–114.

216 Instytucja przelewu wierzytelności spotkała się z szerokim omówieniem w doktrynie i należy ode-słać do istniejącej literatury, np. K. Zawada, Umowa przelewu wierzytelności, Nakł. Uniwersytetu Jagielloń-skiego, Kraków 1990.

1.3.4.1.1. Jakie zabezpieczenia można uznawać za „związane” w rozumie-niu art. 509 § 2 k.c.?

Z. Radwański i A. Olejniczak sugerują, że wszystkie zabezpieczenia należałoby uznać za „związane”. Twierdzą oni, że „na cesjonariusza przechodzą także wszelkie zabezpieczenia wierzytelności” [wyróżnienie – T.T.]217. Mogłoby się zatem wydawać, że przelew zabezpieczonej wierzytelności nie powinien prowadzić do separacji podmioto-wej, co może rodzić wniosek, że w takim razie wszystkie zabezpieczenia należałoby uznać za Zabezpieczenia Akcesoryjne.

Jednak sprawa przestaje być taka prosta, gdy np. zaczniemy przyglądać się orzecz-nictwu Sądu Najwyższego. Przede wszystkim należałoby zwrócić uwagę na postanowie-nie Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2013 r.218 Upraszczając, Sąd Najwyższy rozważał m.in., czy zabezpieczenie w postaci przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości należałoby uznać za związane w rozumieniu art. 509 § 2 k.c., tj. czy powinno dojść do jego przejścia na nowego wierzyciela w przypadku przelewu219. Gdyby Sąd Najwyższy zgodził się z powyższą tezą Z. Radwańskiego i A. Olejniczaka, to stwierdziłby, że prze-właszczenie na zabezpieczenie, ponieważ jest zabezpieczeniem, jest także prawem związanym, a zatem w rozważanym stanie faktycznym powinno przejść na nowego wierzyciela. Jednak Sąd Najwyższy doszedł do przeciwnej konkluzji. Dokonał tego z kilku powodów, ale dla niniejszych rozważań w szczególności interesujące są rozwa-żania dotyczące pojęcia akcesoryjności, pojęcia praw związanych i relacji między tymi pojęciami.

Bliższe przyjrzenie się orzeczeniu Sądu Najwyższego wydaje się ujawniać jego niespójność. Na początku Sąd Najwyższy przytacza art. 509 § 2 k.c., podkreślając przejście wszelkich związanych z przelewaną wierzytelnością praw, ale już chwilę później podkre-śla, że jest to jedynie reguła220. Funkcjonalne powiązanie danego prawa może nie być wystarczające, aby ono jej podlegało. Sąd Najwyższy zaczyna następnie od przykładu tych praw, które mimo istnienia owej reguły, nie przejdą wraz z wierzytelnością221. Jednak najbardziej interesujące jest to, że jako przykład praw, które jej podlegają222, podaje prawa o charakterze obligacyjnym i rzeczowym zabezpieczające daną wierzytelność.

217 Zob. Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania…, s. 371.

218 II CSK 396/12, LEX: 1324263. Zob. jednak też postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2004 r., V CK 198/04, LEX: 277881.

219 W rozważanym wyroku nie chodziło o przelew, a o wstąpienie w prawa wierzyciela na mocy art. 518 § 1 pkt 3 k.c., jednak Sąd Najwyższy, zgadzając się ze wcześniejszą linią orzeczniczą, stwierdził, że w takim przypadku także znajduje zastosowanie art. 509 § 2 k.c.

220 Podobnie w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2011 r., I CSK 788/10, LEX: 1101645, Sąd Najwyższy podkreśla, że zasadą jest przeniesienie wraz z przelaną wierzytelnością wszelkich związanych z nią praw.

221 Prawa ściśle związane z osobą cedenta. Sąd Najwyższy tworzy tutaj wyjątki od, wydaje się, jedno-znacznie brzmiącego przepisu. Odnośnie do wpływu orzecznictwa na interpretację przepisów prawnych. Zob. J. Frąckowiak, Orzecznictwo i doktryna jako źródło prawa prywatnego, Przegląd Prawa i Administra-cji 2018, nr 112.

Powyższe stanowiłoby jedynie lekkie rozwinięcie tezy Z. Radwańskiego i A. Olejniczka, gdyby nie fakt, że Sąd Najwyższy dodał zwrot: „co do zasady”. Czyli w przypadku tego orzeczenia mówilibyśmy o dwóch zasadach. Pierwszej, wynikającej bezpośrednio z 509 § 2 k.c., dotyczącej przejścia wszelkich związanych z przelewaną wierzytelnością praw, co do której Sąd Najwyższy twierdzi, że istnieją wyjątki, choć nie przewiduje ich bezpo-średnio sam przepis. Drugą, jakby „stworzoną” przez Sąd Najwyższy, że zasadniczo za prawa związane należałoby uznać zabezpieczenia, a skoro tak, to zabezpieczenie, co do zasady, przechodzi wraz z zabezpieczoną wierzytelnością223. To sprawia, że brak przejścia konkretnego zabezpieczenia można by argumentować na dwa sposoby. Po pierwsze, że pomimo tego, że jest to prawo „związane”, to nie podlega regule z art. 509 § 2 k.c. Po drugie, że pomimo że mamy do czynienia z zabezpieczeniem, nie należałoby go uznawać za związane, ponieważ dane zabezpieczenie stanowiłoby wyjątek od zasady przejścia wszystkich zabezpieczeń.

Z powyższego wynika, że zdaniem Sądu Najwyższego teza Z. Radwańskiego i A. Olejniczaka powinna zostać zmodyfikowana przez dodanie słowa: „zasadniczo”. A zatem jedynie należałoby rozważyć wyjątki od owego stwierdzenia i zastanowić się, w którym kierunku rzeczone wyjątki powinny pójść. Jednak zanim to nastąpi, warto jeszcze rozważyć, w jaki sposób Sąd Najwyższy doszedł do wniosku, że zabezpieczenia stanowią prawa związane.

Sąd Najwyższy jako uzasadnienie dla „związania” zabezpieczeń podaje ich ak-cesoryjność. Sąd Najwyższy twierdzi, że:

prawami związanymi z wierzytelnością, które przechodzą na nabywcę wierzytelności są, co do zasady, prawa o charakterze obligacyjnym i rzeczowym zabezpieczające daną wie-rzytelność. Są one ukształtowane jako prawa o charakterze akcesoryjnym w stosunku

do wierzytelności, które zabezpieczają [pogrubienie – T.T.].

Z takich dwóch zdań Sądu Najwyższego można próbować wyprowadzać wnio-sek, że prawa, które zabezpieczają jakąś wierzytelność, są po prostu akcesoryjne i z tego powodu, co do zasady, przechodzą na nabywcę. Sąd Najwyższy zdaje się tutaj rozumieć zabezpieczenia akcesoryjne bardzo szeroko, jako wszystkie, które zabezpiecza-ją jakąś wierzytelność. Przy takim rozumieniu akcesoryjności trudno byłoby znaleźć zabezpieczenia, które nie są akcesoryjne. Jednak później Sąd Najwyższy próbuje nieco doprecyzować, co rozumie przez „akcesoryjność”. Twierdzi, że przejawia się ona w tym, że istnienie i zakres praw zabezpieczających zależy od istnienia i zakresu wierzytelności, którą prawa akcesoryjne zabezpieczają. Jednak dalsza część wyroku jest nie do końca

223 Różnica między pierwszą a drugą zasadą polega na tym, że pierwsza, wbrew literalnemu brzmieniu art. 509 § 2 k.c., zawęża jego zastosowanie (prawo może być „związane”, a mimo to nie przejść na nabyw-cę). Natomiast druga zasada nakazuje traktować wszystkie zabezpieczenia zasadniczo za prawa związane. Mówiąc inaczej, pierwsza zasada odnosi się do zakresu zastosowania art. 509 § 2 k.c., druga natomiast, do interpretacji pojęcia „praw związanych” na gruncie tego przepisu.

jasna, jeżeli chodzi o relację zabezpieczeń akcesoryjnych do praw związanych. Wydaje się, że Sąd Najwyższy wszystkie prawa akcesoryjne uznaje za prawa związane, ale kata-log zabezpieczeń akcesoryjnych ogranicza224 do praw obligacyjnych o charakterze zabez-pieczającym i do trzech praw rzeczowych: zastawu, zastawu rejestrowego i hipoteki. Powyższe oznacza, że za zabezpieczenia „nieakcesoryjne”, tj. za te nieprzechodzące na nowego wierzyciela, należałoby uznać wszystkie zabezpieczenia rzeczowe poza trzema wyżej wymienionymi. To, z jak rozbudowanym zbiorem nieprzechodzących zabezpieczeń będziemy mieli do czynienia, będzie zależało od tego, jak szeroko zakreślimy katalog zabezpieczeń rzeczowych. Jednak, co najważniejsze, wydaje się, że mamy tutaj do czy-nienia co najmniej z lekką niespójnością w orzeczeniu Sądu Najwyższego. Z jednej stro-ny Sąd Najwyższy twierdzi, że na nowego wierzyciela przejdą, co do zasady, wszelkie zabezpieczenia. Z drugiej strony, Sąd Najwyższy twierdzi, że przejdą „jedynie” zabez-pieczenia o charakterze obligacyjnym oraz trzy zabezzabez-pieczenia rzeczowe. Rozstrzygnię-cie tego dylematu jest oczywiśRozstrzygnię-cie bardzo istotne, ponieważ może wpłynąć na różne za-kreślenie katalogu Zabezpieczeń Akcesoryjnych. Jednak przed próbą jego definitywnego rozstrzygnięcia należałoby zastanowić się nad tym, czy art. 509 § 2 k.c. ma bezwzględny charakter oraz czy możliwy jest obrót samym zabezpieczeniem, bo wszystkie te kwestie są ze sobą powiązane, a zatem dzięki takim wieloaspektowym rozważaniom może uda się osiągnąć bardziej spójne systemowo stanowisko.

1.3.4.1.2. Bezwzględny czy względny charakter art. 509 § 2 k.c.?

Przed przejściem do rozważenia, czy możliwy jest obrót samym zabezpieczeniem, należałoby jeszcze zastanowić się, czy można umownie wyłączyć zastosowanie art. 509 § 2 k.c. Mówiąc inaczej, czy przy przelewie wierzytelności można postanowić, że wraz z wierzytelnością nie przejdą na cesjonariusza (nabywcę) zabezpieczenia225.

Zarówno doktryna, jak i orzecznictwo, wskazują na względnie obowiązujący charakter art. 509 § 2 k.c.226 Innymi słowy, źródła te dopuszczają możliwość umownego wyłączenia automatycznego przejścia praw związanych z przelaną wierzytelnością. Jednak to, czy można wyłączyć przejście wszelkich praw związanych z daną wierzytel-nością, może być już bardziej sporne. Na potrzeby niniejszej pracy nie jest potrzebne generalne rozstrzygnięcie tego sporu i budowanie ewentualnego katalogu praw związa-nych, których przejścia nie można wyłączyć. Rozważenia wymaga jedynie możliwość wyłączenia przejścia zabezpieczeń. Problem dotyczy tych zabezpieczeń, które na mocy

224 Inaczej niż we wcześniejszych fragmentach orzeczenia, w których wydawałoby się, że do zabezpie-czeń akcesoryjnych Sąd Najwyższy zalicza, co do zasady, wszystkie prawa o charakterze obligacyjnym i rzeczowym zabezpieczające daną wierzytelność.

225 Oczywiście rozważania te dotyczą zabezpieczeń, które powinny przejść na mocy art. 509 § 2 k.c., a jak zostało wykazane powyżej, zakres owych zabezpieczeń, które przejdą, może być sporny.

226 Zob. np. W. Kurowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Zobowiązania. Część ogólna (art. 353–

534), red. M. Habdas, M. Fras, Wolters Kluwer, LEX 2018, komentarz do art. 509 k.c., oraz wyrok Sądu

art. 509 § 2 k.c. miałyby automatycznie przejść227 i których katalog nie został póki co w ramach niniejszej pracy jednoznacznie zakreślony228. Niewątpliwie brak przejścia takich praw wymagałby wyraźnego wyłączenia zastosowania art. 509 § 2 k.c. w treści umowy przelewu, inaczej zabezpieczenia te przejdą z mocy prawa (nawet bez wyraźne-go wskazania w umowie)229. Powstaje jednak pytanie: czy takie wyłączenie byłoby skuteczne w odniesieniu do wszystkich zabezpieczeń, które normalnie przeszłyby wraz z wierzytelnością? Przykładowo, czy inaczej nie należałoby traktować pod tym względem zabezpieczeń rzeczowych, a inaczej osobistych itp.? Takie podziały są jednak niepotrzeb-ne. Wydaje się, że można umownie wyłączyć przejście wszelkich zabezpieczeń. Taki wniosek wynika z tego, że sam fakt wyłączenia przejścia nie determinuje jeszcze jego skutku. Mówiąc inaczej, to że umownie wykluczymy skutek z 509 § 2 k.c., nie okre-śla nam jeszcze, co stanie się z zabezpieczeniem. Czy zostanie ono w rękach poprzed-niego wierzyciela, czy może jednak wygaśnie. Odpowiedź na to pytanie jest kluczowa dla potrzeb niniejszej pracy, ponieważ pierwszy przypadek będzie mógł sugerować, że mamy do czynienia z Zabezpieczeniem Nieakcesoryjnym (doszłoby do separacji pod-miotowej). Natomiast wygaśnięcie zabezpieczenia sprawi, że nasuwać się będzie wnio-sek, że zabezpieczenie należy do Zabezpieczeń Akcesoryjnych230. Można rozważać tutaj bardzo różne konfiguracje. Po pierwsze, np. wszystkie zabezpieczenia, które przechodzą na mocy art. 509 § 2 k.c., powinny wygasnąć w przypadku wyłączenia ich przejścia. Alternatywnie, wszystkie zabezpieczenia jedynie o charakterze rzeczowym, które prze-chodzą na mocy art. 509 § 2 k.c., powinny wygasnąć w przypadku wyłączenia ich przejścia. Kwestia ta ponownie jest skomplikowana i wydaje się, że najlepiej będzie spojrzeć na nią bardziej generalnie po przeanalizowaniu możliwości obrotu samym za-bezpieczeniem. Pozwoli to na wspólne rozważenie kwestii przejścia zabezpieczeń na mocy art. 509 § 2 k.c., możliwości wyłączenia takiego przejścia oraz obrotu samym zabezpieczeniem, co pozwoli poszukać rozwiązania, tj. katalogu Zabezpieczeń Akceso-ryjnych, które będzie uzasadnione nie tylko z perspektywy tych problemów rozpatry-wanych odrębnie, ale i generalnie spójne.