Obrót samym zabezpieczeniem a separacja podmiotowa

Powyżej było rozważane, jaki wpływ na zabezpieczenie ma przelew zabezpieczo-nej nim wierzytelności. Najpierw, czy sama czynność rozporządzająca, przenosząca zabezpieczoną wierzytelność, powoduje również przejście zabezpieczenia. Następnie, czy taki ewentualny skutek można umownie wyłączyć i jaki wpływ na zabezpieczenie ma takie wyłączenie. Czyli powyżej, w istocie, była rozważana umowa przelewu

227 Biorąc pod uwagę oczywiście szczególne reguły dotyczące przejścia niektórych zabezpieczeń. Zob. np. 79 ust. 1 zd. 2 u.k.w.h.

228 Zob. podrozdział 1.3.4.1.1.

229 Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2011 r., I CSK 788/10, LEX: 1101645 oraz W. Kurowski [w:] Kodeks…, t. 3, red. M. Habdas, M. Fras, komentarz do art. 509 k.c.

zabezpieczonej wierzytelności. Cel niniejszego podrozdziału jest inny. Jest nim rozwa-żenie, czy można zawrzeć umowę dotyczącą przejścia zabezpieczenia.

Można zadać pytanie, czy jest sens rozważać te dwie kwestie odrębnie. Odpowiedź na to zapytanie powinna być twierdząca co najmniej z dwóch powodów.

Po pierwsze, nawet jeżeli w praktyce przejście zabezpieczenia231 będzie często regulowane w umowie przelewu zabezpieczenia232, a zatem będziemy mieli do czynienia z jednym dokumentem233, to z jurydycznego punktu widzenia należałoby widzieć tu dwa odrębne stosunki prawne. Stosunek prawny, z którego wynika zabezpieczona wie-rzytelność, oraz stosunek zabezpieczający. Pomimo że stosunki te są powiązane, jak zaraz się okaże, kwestie zmian podmiotowych w tych dwóch stosunkach mogą podlegać nieco innym zasadom i wcale ten związek nie musi być tak ścisły, jak mogłoby się wy-dawać na pierwszy rzut oka. Patrząc na kwestie z perspektywy separacji podmiotowej i poszukiwania katalogu Zabezpieczeń Akcesoryjnych, tym bardziej wydaje się, że za-gadnienia te należałoby analizować odrębnie. Z jednej strony trzeba rozważyć, czy możliwy jest przelew zabezpieczonej wierzytelności bez zabezpieczenia i bez jego wy-gaśnięcia, bo jeżeli tak, to w odniesieniu do takich zabezpieczeń mamy podstawę do twierdzenia, że są one Nieakcesoryjne. Z drugiej jednak strony, można twierdzić, że jakieś zabezpieczenie jest Nieakcesoryjne, jeżeli możemy przenieść je samodzielnie, bez zabezpieczonej wierzytelności (wtedy również uzyskamy separację podmiotową).

Po drugie, same przepisy regulujące dane zabezpieczenie często określają te dwie kwestie co najmniej w dwóch odrębnych przepisach, ustępach234. Uzasadnione wydaje się dlatego rozważenie w niniejszym podrozdziale kwestii możliwości obrotu samym zabezpieczeniem, co może pomóc w zbudowaniu katalogu Zabezpieczeń Akcesoryjnych w następnym podrozdziale.

Po uzasadnieniu wyodrębnienia niniejszego podrozdziału, należałoby przejść do jego sedna, tj. zastanowić się, czy możliwy jest obrót samym zabezpieczeniem. Ana-liza przepisów regulujących określone rodzaje zabezpieczeń pokazuje, że występują przepisy, które wyraźnie zakazują takiego obrotu. Chodzi tu o takie artykuły, jak art. 323 § 2 k.c. (zastaw), art. 17 ust. 1 u.z.r. (zastaw rejestrowy) czy art. 79 ust. 2 u.k.w.h. (hipo-teka). Jednak przytoczone przepisy dotyczą jedynie trzech zabezpieczeń, niewątpliwie rzeczowych. W przypadku pozostałych zabezpieczeń brak jest podobnych, wyraźnych regulacji. Można się zatem zastanawiać, jak wygląda obrót nimi. Dopuszczalne są co

231 W praktyce zabezpieczeń jest zwykle więcej niż tylko jedno, ale dla większej klarowności przykła-du zostało przyjęte, że zabezpieczenie jest tylko jedno.

232 Albo po prostu nie będzie regulowane, a dojdzie do jego przejścia ma mocy art. 509 § 2 k.c. Ewen-tualnie po spełnieniu dodatkowych wymogów.

233 Mówiąc inaczej, w praktyce nie wystąpi jedna umowa (w rozumieniu dokumentu) regulująca prze-lew wierzytelności oraz druga, odrębna, normująca przeniesienie zabezpieczenia.

234 Zob. art. 79 u.k.w.h., który w ust. 1 określa kwestie przelewu zabezpieczonej wierzytelności, a w ust. 2 reguluje kwestię możliwości przeniesienia samej hipoteki (zakazując takiego przeniesienia). Po-dobnie art. 323 k.c. w odniesieniu do zastawu zwykłego.

najmniej cztery następujące stanowiska, z których każde da się w mniejszym lub więk-szym stopniu wesprzeć opiniami doktryny lub orzecznictwa235:

1) skoro wyraźna podstawa normatywna występuje jedynie w przypadku tych trzech zabezpieczeń, to w przypadku pozostałych, ze względu na brak podobnej regula-cji, obrót samym zabezpieczeniem jest możliwy;

2) zarówno w przypadku zastawu zwykłego, zastawu rejestrowego oraz hipoteki, jak i zabezpieczeń obligacyjnych, mówilibyśmy o zakazie odrębnego obrotu i w przy-padku zabezpieczeń obligacyjnych wynikałoby to z rozszerzającej wykładni art. 509 § 2 k.c. Obrót pozostałymi zabezpieczeniami rzeczowymi byłby dozwolony ze względu na brak wyraźnego zakazu;

3) zarówno w przypadku zabezpieczeń rzeczowych, jak i zabezpieczeń obligacyjnych, mówilibyśmy o zakazie odrębnego obrotu, przy czym w przypadku zabezpieczeń rzeczowych wynikałoby to z istoty zabezpieczeń rzeczowych, a w przypadku za-bezpieczeń obligacyjnych ponownie z rozszerzającej interpretacji art. 509 § 2 k.c.; 4) zakaz obrotu samym zabezpieczeniem wynika z istoty zabezpieczeń, a trzy

przy-toczone przepisy jedynie to potwierdzają.

Odnośnie do stanowiska pierwszego można zacząć od podkreślenia zasady samo-istności poszczególnych praw podmiotowych236. T. Czech twierdzi, że „każde z tych praw [tj. zabezpieczona wierzytelność i zabezpieczenie –T.T.] może być zasadniczo przedmio-tem samoistnego obrotu”237. Problem przy takim stanowisku polega na wątpliwości, czy rzeczywiście zabezpieczenia powinno traktować się jako „samoistne” oraz jak należa-łoby traktować takie zabezpieczenia jak np. poręczenie, które nie posiada podobnego przepisu, a powszechnie uznaje się, że do separacji podmiotowej w jego przypadku dojść nie może238.

Drugie stanowisko jest opinią Sądu Najwyższego z przytaczanego już orzeczenia239. Sąd Najwyższy wyraźnie twierdzi, że przedmiotem samodzielnego obrotu nie mogą być zastaw, zastaw rejestrowy, hipoteka i obligacyjne prawa zabezpieczające. Co do tych trzech pierwszych, jak już było wyżej wskazywane, mamy wyraźną podstawę norma-tywną, a więc co do nich stanowisko takie nie budzi wątpliwości. Problem pojawia się oczywiście w przypadku obligacyjnych praw zabezpieczających. Sąd Najwyższy zakaz taki wywodzi z art. 509 § 2 k.c. Jednak przepis ten odnosi się do skutku przelewu

235 Zob. podobnie T. Tomczak, Akcesoryjność…, s. 111–114 i poniższe rozważania, które bardzo przy-pominają te z przywoływanego artykułu (jednak z pewnymi modyfikacjami).

236 Zob. T. Czech, Ogólne…, s. 66. Przywołany autor powołuje się na identyczne stanowisko K. Zarad-kiewicza, Nowa regulacja prawa hipotecznego, Przegląd Prawa Handlowego 2011, nr 1, s. 11.

237 T. Czech, Ogólne…, s. 67. Przytaczanie twierdzenia T. Czecha może być kontrowersyjne ze wzglę-du na to, że nieco dalej, w nie do końca jasny sposób, odwołuje się on do art. 509 § 2 k.c. (właściwość zo-bowiązania).

238 Zob. A. Szpunar, O zasadzie…, s. 28: „Akcesoryjny charakter poręczenia przejawia się w tym, że nie może być ono odłączone od zobowiązania głównego”. Podkreśla to też sam T. Czech, Ogólne…, s. 66.

239 Zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2013 r., II CSK 396/12, LEX: 1324263, oraz podrozdział 1.3.4.2.1.

zabezpieczonej wierzytelności. Mówiąc inaczej, rozstrzyga on o tym, co dzieje się z prawami związanymi, w tym przynajmniej z większością zabezpieczeń240, w przypad-ku przelewu zabezpieczonej wierzytelności. Nie reguluje natomiast, przynajmniej bez-pośrednio, zakazu obrotu samym zabezpieczeniem o charakterze osobistym. Stanowisko Sądu Najwyższego zdaje się dosyć kreatywną interpretacją art. 509 § 2 k.c. Sądowi Najwyższemu można zarzucić też niewłaściwe241 ograniczanie zastosowania art. 509 § 2 k.c. jedynie do zabezpieczeń obligacyjnych. Jeżeli już Sąd Najwyższy przyjął ową roz-szerzającą wykładnię art. 509 § 2 k.c.242, to rodzi się pytanie, dlaczego zawęził ją do zabezpieczeń obligacyjnych. Co najmniej kontrowersyjne jest twierdzenie, że ustawo-dawca przez zwrot „prawa związane” chciał ograniczyć się do praw obligacyjnych, a wykładnia systemowa, tj. znajdowanie się art. 509 k.c. w księdze trzeciej k.c. (zobo-wiązania), wydaje się słabym argumentem w tym przypadku243. Rodzi się pytanie, na ile takie ograniczenie odpowiadało Sądowi Najwyższemu ze względu na ustalone z góry rozstrzygnięcie. Sąd Najwyższy nie chciał, aby zabezpieczenie w postaci przewłaszcze-nia na zabezpieczenie przechodziło razem z zabezpieczoną wierzytelnością. Skoro mamy w tym przypadku do czynienia z zabezpieczeniem rzeczowym to, zgodnie z wykładnią zawężającą przyjętą przez Sąd Najwyższy, art. 509 § 2 k.c. nie znajdzie zastosowania. Wydaje się, że wniosek, jaki płynie z orzeczenia Sądu Najwyższego, jest taki, że prze-właszczenie na zabezpieczenie może być przedmiotem samodzielnego obrotu. Podsu-mowując, patrząc generalnie na postanowienie Sądu Najwyższego, widać w nim brak wyraźnego odróżnienia kwestii umowy przelewu (i jej skutku na zabezpieczenie) od kwestii dopuszczalności umowy dotyczącej przejścia samego zabezpieczenia. Dochodzi do utożsamiania/zlewania tych dwóch aspektów, które mogą być, jak się wydaje, anali-zowane odrębnie.

W przypadku trzeciego stanowiska można przytoczyć stanowisko F. Zolla z glo-sy244 do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2000 r.245, który twierdzi, że:

akcesoryjność zabezpieczenia rzeczowego należy uznać za jedną z podstawowych insty-tucji związanych z zabezpieczeniami rzeczowymi, służącymi ochronie dłużnika.

240 Jak już było wyżej wskazywane, katalog zabezpieczeń, które przechodzą na nowego wierzyciela, może być sporny (zob. podrozdział 1.3.4.2.1) i kwestia ta będzie jeszcze w dalszej części pracy rozważana.

241 Choć kwestia ta może być sporna.

242 Rozszerzającą w tym sensie, że Sąd Najwyższy odniósł artykuł 509 k.c. nie tylko do umów przelewu zabezpieczonej wierzytelności, ale także do umów dotyczących obrotu samym zabezpieczeniem, zakazując na jego podstawie obrotu samym zabezpieczeniem osobistym.

243 Zob. K. Zagrobelny [w:] Kodeks…, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, komentarz do art. 509 k.c., s. 1076 oraz np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 września 1998 r., I CKN 822/97, Legalis:44064: „Za-kres praw związanych, w rozumieniu art. 509 § 2 KC, z wierzytelnością jest szeroki (…)”. Kwestia ta jednak jest kontrowersyjna w doktrynie. Zob. też: M. Mojak [w:] Kodeks cywilny, t. 2, Komentarz. Art. 450–1088, red. K. Pietrzykowski, C.H. Beck, Warszawa 2018, komentarz do art. 509 k.c., nb. 26.

244 F. Zoll, Glosa do wyroku SN z dnia 29 maja 2000 r., III CKN 246/00, OSP 2001, nr 2, poz. 26.

Sam Sąd Najwyższy w glosowanym wyroku zaznacza, że charakter akcesoryjny zabezpieczeń rzeczowych, ścisły związek z wierzytelnością, jest ich cechą struktural-ną246. Pojawia się jednak tutaj typowy w polskiej doktrynie i orzecznictwie problem, który autor niniejszej pracy starał się podkreślić w swoim artykule247. Bardzo często można spotkać w literaturze i judykaturze powoływanie się na akcesoryjność bez do-określenia, co się przez nią rozumie248. Ukrywa to złożoność pojęcia i może prowadzić do nieprawidłowych wniosków przez niewłaściwe „rozszerzanie” akcesoryjności. Wy-daje się, że F. Zoll powołuje się na akcesoryjność, aby lepiej uzasadnić brak dopuszczal-ności przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości, a nie po to, by wyciągać wnio-ski co do zakazu odrębnego obrotu. Natomiast Sąd Najwyższy powołuje się na nią po to, aby nie pozwolić na traktowanie zabezpieczeń rzeczowych jako czynności prawnych warunkowych czy terminowych. Niewłaściwe byłoby zwykle przytaczanie, bez głębszej refleksji, twierdzeń F. Zolla czy Sądu Najwyższego w celu uzasadnienia zakazu odręb-nego obrotu zabezpieczeniami rzeczowymi. Poza tym, akceptując taką ogólną argumen-tację, rodzi się też już wielokrotnie zadawane pytanie, jakie zabezpieczenia należałoby uznać w takim razie za rzeczowe. Natomiast w odniesieniu do zabezpieczeń obligacyjnych argumentacja byłaby podobna jak w przypadku stanowiska drugiego, czyli zakaz odręb-nego obrotu ponownie wynikałby z rozszerzającej interpretacji art. 509 § 2 k.c.249

Czwarte stanowisko, tj. zakaz obrotu samym zabezpieczeniem jako wynikający z istoty zabezpieczeń, zdaje się najlepiej chronić interesy osoby udzielającej zabezpiecze-nia i z tego punktu widzezabezpiecze-nia być jak najbardziej uzasadniony. Poza tym w doktrynie generalnie podkreśla się zakaz zbycia samych praw zabezpieczających, argumentując to ich niesamodzielnością, charakterem (istotą) praw akcesoryjnych oraz przytaczanymi już art. 79 ust. 2 u.k.w.h. (hipoteka) oraz 323 § 2 k.c. (zastaw)250. Jednak, jak już podkreślono,

246 Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2000 r., III CKN 246/00, LEX: 41955.

247 Zob. T. Tomczak, Akcesoryjność…, s. 72–78.

248Przytaczane powyżej źródła są tego świetnym przykładem.

249 Przytoczona glosa czy orzeczenie Sądu Najwyższego nie odnoszą się do takiej argumentacji, ponie-waż źródła te odnoszą się jedynie do zabezpieczeń rzeczowych. Argumentacja taka została przeszczepiona ze stanowiska drugiego i przyjęta dla wyraźnego rozróżnienia każdego ze stanowisk.

250 W. Kurowski [w:] Kodeks…, t. 1, red. M. Habdas, M. Fras, komentarz do art. 509 k.c. Autor nie tłumaczy, co rozumie przez akcesoryjność. Biorąc pod uwagę, że odnosi się ogólnie do niedopuszczalności zbycia praw zabezpieczających, nie czyniąc żadnych wyjątków, to wniosek, jaki można wyciągnąć, jest taki, że uważa wszystkie prawa zabezpieczające za akcesoryjne z punktu widzenia możliwości samodzielnego obrotu, tj. samodzielny obrót zabezpieczeniem nie jest możliwy. Z podobnego założenia zdaje się wycho-dzić K. Zagrobelny, który twierdzi, że prawa o charakterze pomocniczym nie mogą być przedmiotem prze-lewu. K. Zagrobelny [w:] Kodeks…, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, s. 1082 (choć autor ten wyraźnie do zabezpieczeń się nie odnosi). Z nieco innego założenia wychodzi K. Mularski, który uważa, że zakaz przelewu wielu zabezpieczeń wynika z faktu, że art. 509 § 1 k.c. odnosi się wyłącznie do wierzytelności, a nie zawsze zabezpieczenie stanowi wierzytelność (np. może stanowić ograniczone prawo rzeczowe). Na-tomiast w stosunku do zabezpieczeń będących wierzytelnościami, autor ten twierdzi, że niedopuszczalny jest samodzielny przelew wierzytelności, które mają charakter akcesoryjny. K. Mularski nie tłumaczy jed-nak co rozumie przez „akcesoryjność”. Zob. K. Mularski [w:] Kodeks cywilny, t. 2, Komentarz. Art. 353–

626, red. M. Gutowski, C.H. Beck, Warszawa 2019, komentarz do art. 509 k.c., nb. 28–30. Natomiast

w polskim prawie brak jest przepisów ogólnych regulujących zabezpieczenia251, a zatem i przepisu, który by takiego generalnego obrotu zakazywał. Wniosek taki można próbować wyciągać, rozciągając, w drodze wykładni rozszerzającej, trzy przytoczone przepisy dotyczące zastawu, zastawu rejestrowego oraz hipoteki252 na wszystkie zabezpieczenia albo „po prostu” z istoty zabezpieczenia, którą trzy przytoczone przepisy jedynie „po-twierdzają”.

Różnica pomiędzy powyższymi czterema stanowiskami nie jest li tylko teoretyczna253. Każde z nich prowadzi do różnego zakreślenia katalogu zabezpieczeń, które mogą być przedmiotem samodzielnego obrotu. Np. w przypadku pierwszego stanowiska należałoby uznać, że przewłaszczenie na zabezpieczenie może być przeniesione bez zabezpieczonej wierzytelności. Natomiast m.in. stanowisko czwarte by takiej separacji zakazywało.

Powyższe rozważania ponownie pokazują, że mamy do czynienia z kwestią kon-trowersyjną i konstruowanie katalogu zabezpieczeń, które mogą być przedmiotem sa-modzielnego obrotu, wcale nie jest proste. W następnym podrozdziale należy zatem spróbować zebrać powyższe rozważania, dodać rozważania natury bardziej ogólnej i w końcu spróbować z mniejszą lub większą precyzją określić, które zabezpieczenia można uznać za Akcesoryjne, a które za Nieakcesoryjne.