Autowiktymizacja w warunkach przeludnienia więziennego

Różne formy samoagresji zawsze występowały i towarzyszyły izolacji więzien-nej. Ich nasilenie było odmienne w różnych okresach więziennictwa polskiego. Wydaje się usprawiedliwionym pogląd, że natężenie tego zjawiska jest związane z surowością reżimu więziennego, trudnymi warunkami uwięzienia, przeludnieniem więziennym. Uwięzienie człowieka jest dla niego sytuacją wyjątkowo trudną, przeludnienie ją po-głębia. W sytuacji przeludnienia kadra penitencjarna nie jest w stanie reagować na wszystkie problemy osób uwięzionych, dociekać niekiedy bardzo subtelnych, zaka-muflowanych przyczyn, które są generowane przez „drugie życie” więzienia.

Problem samoagresji osób pozbawionych wolności był przedmiotem rozpraw naukowych już dosyć dawno95, przedmiotem licznych konferencji naukowych96,

92 P. Moczydłowski, Więziennictwo od systemu totalitarnego do demokratycznego, „Przegląd Wię-ziennictwa Polskiego” 1994, nr 8, s. 3–6.

93 K. Dubiel, Widmo demokracji, cz. I, „Forum Penitencjarne” 2000, nr 1, s. 14; cz. II, „Forum Penitencjarne” 2000, nr 2, s. 12.

94 K. Dubiel, Widmo demokracji..., s. 12.

95 M.in. E. Spett, H. Dzikowski, R. Leśniak, A. Szymusik, Samouszkodzenia pacjentów kliniki

psychia-trycznej a samouszkodzenia więźniów, „Przegląd Penitencjarny” 1968, nr 2, s. 40–51; Z. Garmada, Samouszkodzenia ciała, PZWL, Warszawa 1970; W. Kwiczor, O samoagresji wśród osób pozba-wionych wolności, „Biuletyn Prokuratury Generalnej” 1966, nr 9; J. Gala, Przyczyny głodówek i sposoby zapobiegania im, „Państwo i Prawo” 1962, z. 5/6, s. 890–891; T. Kolarczyk, S. Wrona, Samobójstwa tymczasowo aresztowanych i skazanych, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1997,

nr 16–17, s. 47–67; J. Górski, Samouszkodzenia w zakładach karnych i aresztach śledczych, „Prze-gląd Penitencjarny i Kryminologiczny” 1986, nr 9–10, s. 38–70; J. Malec, Samoagresja osób

pozba-wionych wolności, [w:] Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa, cz. II, „Biuletyn RPO.

Materiały” 1998, nr 32, s. 166–220; M. Kopciuch, Analiza przyczyn i uwarunkowań samobójstw

dokonanych przez osoby pozbawione wolności w zakładach penitencjarnych w Polsce 1995–1997,

„Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2000, nr 28–29, s. 11–31; T. Głowik, A. Matyba, Samobójstwa

osadzonych w latach 2000–2009, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2010, nr 66, s. 5–23.

96 Materiały pokonferencyjne opublikowane w biuletynie pt. Samouszkodzenia więźniów, Warszawa 1969, Konferencja związana z podkulturą więzienną zorganizowana w latach 1974 i 1994:

posiedzeń Dyskusyjnych Klubów Penitencjarnych97. Źródło tego zjawiska upatry-wano w cechach osób, które mają upośledzone właściwości psychiczne adaptacyj-ne do warunków więziennych pod wpływem podkultury więzienadaptacyj-nej. Dominowały poglądy, że tego rodzaju zachowania miały wyłącznie charakter instrumentalny. Więzień zatracał instynkt samozachowawczy, żeby osiągnąć swój cel, ten cel był zawsze oceniany negatywnie. Był okres w historii więziennictwa polskiego, że zaczęto przeciwstawiać samoagresji instrumentalnej samoagresję emocjonalną98. To zróżnicowanie było podstawą zróżnicowanego postępowania z osobami doko-nującymi aktów samoagresji. Środki prawne, o których mowa w art. 60 d.k.k.w., nie były skutecznym środkiem zapobiegania samouszkodzeniom99. Pozostawiając ten problem nieco na uboczu, chciałoby się zwrócić uwagę, że w okresie przelud-nienia więziennego zaczęto upatrywać w tym zjawisku źródło wzrostu zachowań samoagresywnych. Zrodziło się przypuszczenie, że wraz ze wzrostem populacji więziennej wzrasta liczba zachowań samoagresywnych. W związku z tym zosta-ły prześledzone tendencje rozwojowe zjawiska samoagresji w dwóch okresach, tj. w latach 1990–1999 (okres niedoludnienia więzień w Polsce), oraz w latach 2000–2010 (okres przeludnienia więziennego).

Badając wpływ przeludnienia więziennego na zachowania samoagresywne osób uwięzionych, przyjęto w opracowaniu hipotezę, że w okresie niedoludnienia więziennego, czyli w latach 1990–1999, współczynnik100 tych zachowań był mniej-szy niż w okresie przeludnienia, tj. od roku 2000 do 2010. Tej hipotezy nie potwier-dzają dane statystyczne zawarte w tabeli 6 aneksu 1. W okresie przeludnienia101

współczynnik samoagresji był 3,2 razy niższy niż w okresie, gdy takie przeludnie-nie przeludnie-nie istniało. Spadek współczynnika dotyczy wszystkich rodzajów samoagresji. Największy spadek odnosił się do odmowy przyjmowania posiłków (17,8), następ-nie samouszkodzeń (2,9), a najmnastęp-niejszy do usiłowań samobójczych (1,8).

w dniach 16 i 17 grudnia 1974 r., wyd. CZZK, Warszawa, Podkultura więzienna w aresztach śledczych i zakładach karnych. Materiały z Konferencji w Kaliszu w dniach 17–19 października 1994 r., wyd. CZZK, Warszawa.

97 J. Nawój, Penitencjarne Kluby Dyskusyjne w historii polskiego więziennictwa, [w:] Z. Jasiński, A. Kurek, D. Widelak (red.), W dziewięćdziesięciolecie polskiego więziennictwa. Księga

Jubile-uszowa, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2008, s. 35 –379.

98 M. Kosewski, Samouszkodzenia w świetle psychologicznych teorii agresji, „Przegląd Peniten-cjarny” 1969, nr 2, s. 37 i n.; E. Petruk, Autodestrukcja w więzieniu, „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny” 1990–1991, nr 18, s. 116.

99 T. Bulenda, Przeludnienie oraz zmiany w populacji osadzonych a nowe zagrożenia przestępczością

w czasie izolacji penitencjarnej, [w:] B. Urban (red.), Adekwatność polskiego systemu penitencjar-nego i resocjalizacyjpenitencjar-nego do współczesnych rozmiarów i rodzajów przestępczości, Wyd.

Górno-śląskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Kardynała Hlonda w Mysłowicach, Mysłowice 2007, s. 275; J. Zagórski, Przeludnienie polskich zakładów karnych i aresztów śledczych – jego

uwarun-kowania i skutki, [w:] W. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak (red.), Misja Służby..., s. 403–404.

100 Współczynnik samoagresji określa liczbę tych zachowań na 10 000 uwięzionych.

Dane statystyczne wskazują, że przeludnienie więzienne nie musi się wią-zać ze wzrostem samoagresji (patrz: wykres 1 aneks 1). Trudno podejmować się interpretacji tych wyników bez dodatkowych badań na ten temat. Można jednak przypuszczać, że wpływ na tego rodzaju czynniki mogła mieć jakość pracy peni-tencjarnej kadry Służby Więziennej, która koncentrowała się na neutralizowaniu negatywnych skutków przeludnienia więziennego.

Struktura samoagresji oceniana na podstawie statystyki penitencjarnej w dwóch okresach wskazuje na zwiększenie udziału samouszkodzeń w okresie przeludnienia (2000–2010). Średni odsetek dla lat 1990–1999 wynosił 71,6% samouszkodzeń w całej strukturze samoagresji, w latach 2000–2010 – 74,8%. Bardzo wyraźny wzrost usiłowań samobójczych nastąpił w okresie przeludnie-nia. Odsetek tych zachowań w całej strukturze samoagresji w latach 1990–1999 wyniósł 13,6%; a w latach 2000–2010 – 21,9%. Znacząco spadł odsetek odmów przyjmowania pokarmu przez więźniów w latach 2000–2010, z 14,9% w latach 1990–1999 do 3,2% w drugim okresie (szczegóły: tabela 8, aneks 1).

W strukturze samoagresji dominują samouszkodzenia w obydwu okresach, z tym że nieco mniej występuje ich w okresie przeludnienia więziennego, rów-nież w tym okresie znacząco wzrosły usiłowania samobójcze, natomiast zmalał udział odmowy przyjmowania pokarmów. Na podstawie tych danych można się pokusić o stwierdzenie, że w okresie przeludnienia więziennego dominują formy samoagresji, które mają charakter zachowań impulsywnych jako reakcja na sytu-ację trudną, jaką jest odbywanie kary w warunkach przeludnienia.

Następnym problemem, który wydaje się bardzo ważny, jest odpowiedź na pytanie, czy przeludnienie więzienne miało wpływ na rodzaj przyczyn tych za-chowań. Z tabeli 7, aneksu 1 wynika, że ten wpływ jest zróżnicowany, nie zawsze oczekiwany. Zrozumiałe jest zwiększenie oddziaływania administracji więziennej na przyczyny samoagresji w okresie przeludnienia, nieoczekiwane natomiast jest zmniejszenie się presji podkultury więziennej i uczestnictwo w podkulturze wię-ziennej w strukturze przyczyn tych zachowań. Niektórzy badacze tego zjawiska twierdzą, że to właśnie podkultura więzienna w warunkach przeludnienia sprzyja agresji, bezwzględności, a ich następstwem mogą być zachowania samoagresyw-ne102. Z pewnością tak jest, jednak nie jest to przyczyna dominująca, a raczej ma-jąca tendencję spadkową na przestrzeni badanych dwudziestu lat.

Na podstawie analizy statystyki penitencjarnej można stwierdzić, że prze-ludnienie więzienne nie wpłynęło na eksplozję zachowań autowiktymizacyjnych. Przeciwnie, wraz ze wzrostem populacji więziennej spadały wskaźniki częstotli-wości zachowań samoagresywnych. Przeludnienie więzienne miało tylko wpływ na zmianę struktury zachowań samoagresywnych oraz przyczyny tych zachowań.

102 S. Przybyliński, Podkultura więzienna – wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej, Ofi-cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 96 i 98.

Tabela 21. Wskaźniki dynamiki współczynników zaludnienia więziennego i samoagresji ogółem w latach 1990–2010

Lata

Zaludnienie więzienne Samoagresja ogółem Współczynnik

zaludnienia ^Wskaźnik dynamiki

Współczynnik samoagresji na 10 000 osadzonych Wskaźnik dynamiki 1990 74,5 100,0 498,4 100,0 1991 89,7 120,4 574,2 115,2 1992 91,8 123,2 583,8 117,1 1993 92,7 124,5 302,9 60,8 1994 93,1 125,1 259,9 52,1 1995 90,0 120,9 213,1 42,8 1996 82,3 110,5 201,1 40,4 1997 86,0 115,5 179,3 36,0 1998 81,5 109,4 212,1 42,6 1999 87,2 117,1 168,8 33,9 2000 101,4 136,2 160,8 32,3 2001 113,7 152,7 141,9 28,5 2002 114,0 153,2 117,8 23,6 2003 111,2 149,4 83,8 16,8 2004 113,0 151,8 90,8 18,2 2005 120,3 161,6 93,2 18,7 2006 117,3 157,6 89,7 18,0 2007 110,8 148,8 72,1 14,5 2008 99,7 133,9 86,3 17,3 2009 99,6 133,8 97,6 19,6 2010 94,6 127,1 77,0 15,5

Źródło: Lata 1990–2004 – Więzienie w liczbach. Statystyka Penitencjarna w latach 1989– 2004, CZSW – BiS, Warszawa 2006, s. 59. Lata 2005–2008 – Informacje o wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania MS CZSW. Lata 2009–2010 – Roczna Infor-macja Statystyczna CZSW MS. Obliczenia własne.

6.2.4. Zgony osób pozbawionych wolności w latach 1990–2010