rzecznik praw obywatelskich

1. Istotną rolę w przestrzeganiu praw osób pozbawionych wolności odgrywa instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich. Przepis art. 1 ust. 3 Ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich8 stanowi, że w sprawach o ochronę praw i wolności obywateli

5 Z. Hołda, Wizytacje w Polsce Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom, [w:] K. Krajewski (red.), Nauki penalne wobec problemów współczesnej przestępczości. Księga jubileuszowa z

oka-zji 70 rocznicy urodzin profesora Andrzeja Gaberle, Walters Kluwer Polska Sp. z o.o., Kraków

2007, s. 358.

6 P. Moczydłowski, Więziennictwo..., s. 3–16.

7 T. Bulenda, Faktyczne..., s. 308.

Rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i insty-tucji zobowiązanych do przestrzegania i realizacji tych praw i wolności nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Rzecznik jest niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem (art. 6 ust. 1). Rzecznik działa wskutek kierowanych do niego wnio-sków, skarg lub próśb przez osoby zainteresowane, tj. skazanych, wniosków ich rodzin lub innych osób, a także przedstawicieli organizacji pozarządowych lub też z własnej inicjatywy, np. kierując swoich pracowników na kontrole do jednostek penitencjarnych. RPO przygotowuje różne wnioski i materiały, nie tylko po inter-weniowaniu na rzecz osób, których prawa zostały naruszone, ale także odnoszące się do warunków, okoliczności i działalności (organów państwa), które przyczyniają się do naruszenia praw osób pozbawionych wolności9. Ważną metodą zapobiega-nia lub przeciwdziałazapobiega-nia naruszeniom przez organy wykonawcze praw skazanych są liczne analizy i opracowania przygotowywane, a następnie publikowane przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich10 oraz wystąpienia Rzecznika o charakterze ogólnym kierowane do organów władzy, w tym do Ministra Sprawiedliwości, Dy-rektora Generalnego Służby Więziennej. Zwraca w nich uwagę na sytuacje, które mogą prowadzić do naruszania praw oraz uprawnień osób pozbawionych wolności (np. w kwestii przeludnienia)11. Jednym z uprawnień Rzecznika jest kierowanie do Trybunału Konstytucyjnego wniosków o rozstrzygnięcie ewentualnych spraw do-tyczących naruszenia prawa (art. 16 ust. 2 pkt. 3). Rzecznik przedstawia Sejmowi i Senatowi coroczne sprawozdania ze swojej działalności i uwagi o stanie przestrze-gania prawa i wolności obywateli; ponadto sprawozdanie Rzecznika jest podawane do wiadomości publicznej (art. 19 ust. 1 i 2). Informacja ta jest publikowana12. Jed-nym z rozdziałów tej monografii jest ocena wykonywania kar i środków karnych, w tym warunki socjalno-bytowe uwięzienia. Problematyka przeludnienia więzien-nego, naruszenia jednego z praw podmiotowych osób uwięzionych, jest zatem na bieżąco monitorowana.

9 T. Szymanowski, Kontrola wykonywania kary pozbawienia wolności przez Rzecznika Praw

Oby-watelskich, [w:] T. Szymanowski (red.), Księga Jubileuszowa Więziennictwa Polskiego 1989–2009,

Wyd. CZSW, Warszawa 2009, s. 241.

10 Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich prowadzi trzy serie wydawnicze: „Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich”, „Biuletyn RPO. Materiały”, „Biuletyn RPO. Źródła”.

11 T. Szymanowski, Kontrola..., s. 242.

12 Coroczne Informacje o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich zostały opublikowane w „Biu-letynach RPO – Materiały” nr 2 – za rok 1988, nr 5 – za rok 1989, nr 9 – za rok 1990, nr 12 – za rok 1991, nr 16 – za rok 1992, nr 21 – za rok 1993, nr 25 – za rok 1994, nr 29 – za rok 1995, nr 33 – za rok 1996, nr 35 – za rok 1997, nr 37 – za rok 1998, nr 39 – za rok 1999, nr 43 – za rok 2000, nr 44 – za rok 2001, nr 47 – za rok 2002, nr 48 – za rok 2003, nr 50 – za rok 2004, nr 52 – za rok 2005, nr 56 – za rok 2006, nr 63 – za rok 2007, od 2008 r. w „Biuletynie RPO. Źródła” – za rok 2008 – „Biuletyn” z 2009 r., nr 1; za rok 2009 – „Biuletyn” z 2010 r., nr 1; za rok 2010 – „Biule-tyn” z 2011 r., nr 1; za rok 2011 – „Biule„Biule-tyn” z 2012 r., nr 1.

2. Rzecznik Praw Obywatelskich rozpoczął swoją działalność w 1988 roku. Czas jego wieloletniej działalności wykazał, że był gwarantem przestrzegania prawa wobec osób pozbawionych wolności, a rola ta jest nie do przecenienia13.

„Jako Rzecznik Praw Obywatelskich nie mogę dopuścić do tego, ażeby kara wykonywana w Polsce, szczególnie kara pozbawienia wolności, była wykonywana w warunkach, które nie odpowiadają standardom państwa prawa i w których nie wychowuje się, nie resocjalizuje czło-wieka, nie daje mu się szansy ekspiacji, a tego człowieka się niszczy i pozbawia się go szansy powrotu do społeczeństwa, do integracji ze społeczeństwem”14.

Ten cytat obrazuje postawę ważnego urzędu, którego rolą jest ochrona praw człowieka żyjącego w więzieniu. Cytat ten jest również przesłaniem wszystkich urzędujących w ciągu 25 lat Rzeczników Praw Obywatelskich, z wyjątkiem J. Ko-chanowskiego, który swoją rolę w kwestiach praw osób uwięzionych w pewnym okresie działania upolitycznił. Znalazło to wyraz w wycofaniu wniosku, który skie-rował A. Zoll, były Rzecznik Praw Obywatelskich, do Trybunału Konstytucyjnego celem stwierdzenia niekonstytucyjności rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości wydanego na podstawie art. 248 § 2 k.k.w.15 Problem ten będzie omówiony w dal-szej części rozważań, był bowiem bezprecedensowym wydarzeniem.

Jednym z pierwszych ważnych kroków Rzecznika było wystąpienie do dy-rektora CZZK o rozwiązanie problemu minimalnej powierzchni celi przypadającej na więźnia16. Dotychczas obowiązywały normy kubaturowe. Normy te były wy-jątkowo niekorzystne w przypadku więźniów osadzonych w starych jednostkach penitencjarnych, w których cele były bardzo wysokie. W tej sytuacji dochodziło do wręcz skandalicznego stłoczenia skazanych, np. w ZK w Siedlcach w celach 24-osobowych, odliczając powierzchnię pod łóżkami, na jednego więźnia przypadał w przybliżeniu tylko 1 m² powierzchni17. Wystąpienie zostało uwzględnione i w re-gulaminie wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania

13 T. Szymanowski, Kontrola..., s. 241.

14 Wystąpienie prof. dr. hab. Andrzeja Zolla na Konferencji zorganizowanej przez Komisję Praw Człowieka i Praworządności 20–21 października 2000 r., [w:] Probacyjne środki polityki karnej

– stan i perspektywy, Dział Wydawniczy Kancelarii Senatu, Warszawa, s. 23.

15 Prof. A. Zoll nazwał skandalem wycofanie z Trybunału Konstytucyjnego przez nowo powołane-go Rzecznika Praw Obywatelskich wniosku jepowołane-go poprzednika przeciwko Rozporządzeniu Mini-stra Sprawiedliwości dotyczącego gęstości zasiedlenia w celach polskich zakładów karnych jako nieodpowiadającej europejskim standardom. Krytycznie działania Rzecznika w tej sprawie oce-nił prof. dr hab. S. Lelental z Uniwersytetu Łódzkiego i dr hab. W. Wróbel z Uniwersytetu Jagiel-lońskiego, por. T. Kaczmarek, Omówienie i podsumowanie dyskusji o „Represyjności polskiego

prawa karnego”, [w:] A.J. Szwarc (red.), Represyjność polskiego prawa karnego, Wydawnictwo

Poznańskie, Poznań 2008, s. 79.

16 Pismo RPO/Ł/41/88 z dnia 5 czerwca 1988 r.

17 J. Malec, Raport o ustaleniach dotyczących przestrzegania praw obywatelskich w niektórych

z 1989 roku wprowadzono normę powierzchniową, która obowiązywała od paź-dziernika 1989 roku – 3 m² dla więźnia mężczyzny i 4 m² dla więźnia kobiety18.

Rzecznik Praw Obywatelskich na początku lat dziewięćdziesiątych ustalił, że kilkanaście jednostek penitencjarnych nie spełnia minimalnych wymogów, które zostały określone we Wzorcowych Regułach Minimalnych (Reguły 10, 11, 12) od-nośnie powierzchni przeznaczonych do użytku więźniów, ponieważ cele były nie-skanalizowane, zbyt małe okna nie dawały wystarczającego oświetlenia, niektóre cele były zawilgocone, nie miały dostatecznego oświetlenia, przegniłe podłogi nie chroniły przez zimnem oraz gryzoniami. W tej sytuacji 4 marca 1992 roku Rzecznik wystąpił do Ministra Sprawiedliwości z wnioskiem o wyłączenie z użytkowania obiektów więziennych nienadających się do przebywania w nich ludzi. Minister Sprawiedliwości nie uwzględnił wniosku ze względu na problem znalezienia około 3500 miejsc zakwaterowania. Likwidacja wspomnianych jednostek prowadziła-by nieuchronnie do ograniczenia powierzchni mieszkalnej przypadającej na jedną osobę w innych więzieniach. W tej sytuacji Rzecznik zaproponował podjęcie ini-cjatywy ustawodawczej nowelizacji niektórych rozwiązań prawnych w k.k., które skutkowałyby zmniejszeniem populacji więziennej. Inicjatywa Rzecznika nie zna-lazła uznania. Wówczas Rzecznik podjął inicjatywę zorganizowania konferencji z udziałem naukowców oraz praktyków, która odbyła się w Biurze RPO 29 listopada 1993 roku. Konferencja miała odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób zmniejszyć populację więzienną poprzez szybką zmianę obowiązującego prawa. Obniżenie populacji więziennej pozwoliłoby na wyłączenie z użytkowania zakładów kar-nych i aresztów śledczych nienadających się do użytkowania ze względu na złe warunki19. Była to pierwsza naukowa konferencja w Polsce, której celem było zmniejszenie liczby osób pozbawionych wolności. Rzecznik przedstawił ele-menty takiego programu, w którego skład wchodziły zmiany legislacyjne i inne przedsięwzięcia. Niektóre z nich były dyskusyjne, jak np. likwidacja limitu od-bycia kary, od którego zależałaby możliwość złożenia przez dyrektora zakładu karnego lub prokuratora wniosku o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Inne znalazły uznanie, jak np. rozszerzenie możliwości stosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary, wyeliminowanie pozaprawnych przesłanek tymczasowego aresztowania, wprowadzenie mediacji zamiast kierowania niektórych spraw na drogę postępowania sądowego itd. Wiele tych propozycji zostało później przyję-tych podczas kodyfikacji karnowykonawczej w 1997 roku. Budowanie nowych jednostek penitencjarnych nie znalazło uznania z powodu warunku, że równo-cześnie zostaną zburzone dotychczasowe jednostki o analogicznej wielkości.

18 J. Malec, Uwarunkowania, w jakich następują zmiany w więziennictwie oraz stan poszanowania

niektórych praw i wolności więźniów, „Biuletyn RPO. Materiały” 1998, nr 34, s. 424.

19 T. Zieliński, Uwarunkowania i metody zmniejszania liczby osób pozbawionych wolności w

Pol-sce, [w:] Celowość, uwarunkowania i metody zmniejszenia liczby osób pozbawionych wolności w Polsce, Materiały z Konferencji odbytej 29.11.1993 r. w Biurze Rzecznika Praw

Autor tego twierdzenia prof. A. Rzepliński oświadczył, że praktyka na całym świe-cie dowodzi, iż jeżeli gdzieś pojawią się wolne miejsca dla więźniów, to szybko są one wypełniane przez sądy20. Należy żałować, że propozycje z czerwca 1992 roku Centralnego Zarządu Zakładów Karnych, który opracował projekt nowelizacji k.k.w., mówiące m.in., że w razie braku wolnych miejsc w zakładzie karnym na-czelnik może nie przyjąć do odbycia kary osoby skazanej na karę do 1 roku pozba-wienia wolności lub mającej odbyć karę zastępczą, nie zostały przyjęte – stwierdził prof. S. Lelental21. Konferencja, jej przebieg, zgłoszone tam propozycje dotyczące ochrony prawa więźniów do powierzchni mieszkalnej w drodze redukcji popula-cji więziennej otworzyły na dalsze lata dyskusję na ten temat. Wypracowano sze-reg wniosków, postulatów, rekomendacji kierowanych do właściwych organów państwa, jak się okaże w dalszych rozważaniach – bezskutecznych. Nie oznacza to jednak, że została zamknięta droga do kontroli populacji więziennej, zwalcza-nia zjawiska przeludniezwalcza-nia więzień i ochrony praw więźniów, w tym prawa do powierzchni mieszkalnej. Rzecznik Praw Obywatelskich uporczywie do tego dą-żył, dostrzegał problem, zanim został on zauważony i nagłośniony po 2000 roku. Przeludnienie w jednostkach organizacyjnych więziennictwa występowało przed 2000 rokiem, tj. od 1990 roku. Problem ten obrazuje poniższa tabela.

Tabela 3. Przeludnienie jednostek penitencjarnych w latach 1990 –1997. Stan na 30.06 Rok

Liczba jednostek, w których przeludnienie

wynosiło: % jednostek ^Liczba przelud-nionych Liczba jednostek więzien-nych % jed-nostek przelud-nionych do 5 ^{pow. 5} _do19 ^{pow. 10} _{do 15} ^{pow. 15} _{do 20 pow. 20}

1990 7 2 4 4 1 18 151 11,9 1991 8 5 2 1 – 16 154 10,4 1992 15 11 3 1 1 31 154 20,1 1993 21 5 1 – – 27 154 17,5 1994 18 17 4 – – 39 153 25,5 1995 38 32 10 1 3 84 154 54,5 1996 7 2 – – – 11 156 7,1 1997 6 2 1 – – 9 156 5,7

Źródło: J. Malec, Uwarunkowania, w jakich następują zmiany w więziennictwie oraz stan

poszanowania niektórych praw i wolności więźniów, „Biuletyn RPO. Materiały” 1998, nr 34,

War-szawa, s. 425; Więzienie w liczbach. Statystyka penitencjarna 1989–2004, CZSW BiS, Warszawa 2006, s. 18.

Cechą charakterystyczną zaludnienia jednostek penitencjarnych pomiędzy 1990 a 2000 rokiem jest systematyczny z roku na rok wzrost populacji więziennej. Dnia 4 września 2000 roku po raz pierwszy ogólna liczba osób pozbawionych

20 Głos w dyskusji prof. A. Rzeplińskiego, por. Celowość, uwarunkowania..., s. 63.

wolności przekroczyła pojemność zakładów karnych i aresztów śledczych. Wów-czas to wdrożono procedury na wypadek przeludnienia rozumianego jako sytuacja, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów określone rozporządzeniami wyda-nymi na podstawie art. 248 § 2 k.k.w.22

Na pewnego rodzaju patologię w zakresie przeludnienia więzień, a tym sa-mym naruszenia praw skazanych do powierzchni mieszkalnej w wymiarze 3 m², wskazuje znaczny odsetek przeludnionych jednostek penitencjarnych tuż po roku amnestyjnym (rok 1989), kiedy to populacja więzienna spadła do 40 321 osadzo-nych, a więziennictwo dysponowało 71 534 miejscami, czyli zaludnienie wynosi-ło tylko 56,4%, a na jedną osobę teoretycznie przypadawynosi-ło 5,32 m².23 Przeludnienie jednostek penitencjarnych wynikało z nierównomiernego rozmieszczenia ska-zanych w poszczególnych zakładach karnych i aresztach śledczych w kraju. Więziennictwo przez wiele lat nie potrafiło sobie poradzić z tym problemem. Rzecznik Praw Obywatelskich, korzystając z art. 14 ust. 3 ustawy24, występował wielokrotnie do Centralnego Zarządu Służby Więziennej25 przeciwko praktyce zmniejszania powierzchni przypadającej na jednego skazanego poniżej 3 m². Po raz pierwszy z takim wnioskiem wystąpił w 1990 roku26. CZZK zobowiązał się do bardziej równomiernego rozmieszczania osadzonych między poszczególnymi jednostkami. Jak wskazują dane zawarte w tabeli 3, do 1995 roku liczba prze-ludnionych jednostek penitencjarnych wzrasta, a nie maleje. W 1994 roku Rzecz-nik Praw Obywatelskich w piśmie skierowanym do Ministra Sprawiedliwości27

przedstawił pogląd, że w związku z wysoką populacją osób pozbawionych wol-ności istnieje pilna konieczność jej zmniejszenia. Jego zdaniem, nie powinno to następować w drodze amnestii, a w drodze zmiany polityki karnej, modyfikacji przesłanek warunkowego przedterminowego zwolnienia. Na skutek braku pomy-słu, bądź motywacji do rozwiązania problemu monitorowanego przez RPO, tenże skierował pismo w 1995 roku do Przewodniczącego Sejmowej Komisji Sprawie-dliwości28, wskazując na pilną potrzebę podjęcia przedsięwzięć legislacyjnych, które doprowadziłyby do zmniejszenia populacji więziennej (tabela 3, rok 1995).

22 Patrz: wykaz rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości wydanych na podstawie art. 248 § 2 k.k.w. i art. 110 § 5 k.k.w., s. 61.

23 Dane statystyczne BiS CZSW.

24 Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147).

25 Nazwa Centralnego Zarządu Służby Więziennej została wprowadzona na podstawie art. 3 ust. 1 pkt. 1 Ustawy z dnia 26 kwietnia 1996 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. z 2002 r. Nr 207, poz. 1761 ze zm.).

26 Pismo do Dyrektora CZZK z dnia 30 maja 1990 r. RPO/R/34/40, „Biuletyn RPO” 1990, nr 2/3, s. 165–166.

27 Pismo do Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 stycznia 1994 r. RPO/144168/VII/94, „Biuletyn RPO” 1994, nr 1, s. 132–134, 139–143.

28 Pismo do Przewodniczącego Sejmowej Komisji Sprawiedliwości RPO/178212/95/VII z dnia 30 stycznia 1995 r., „Biuletyn RPO” 1995, nr 1, s. 118–119.

Rzecznik Praw Obywatelskich w dalszym ciągu monitoruje problem przeludnie-nia w więzieprzeludnie-niach. Sygnalizowany jest on co roku w Informacjach o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich o stanie przestrzegania wolności i praw człowie-ka i obywatela przedstawianych przed Sejmem i Senatem Rzeczpospolitej Pol-skiej. Korzystając ze swoich ustawowych uprawnień, Rzecznik nie tylko zwraca uwagę odpowiednim instytucjom na łamanie praw skazanych, w tym przypadku prawa do powierzchni mieszkalnej, ale również na podstawie art. 15 ust. 1 ustawy o RPO formułuje wnioski co do sposobu załatwiania tego problemu. Przykładem tego rodzaju aktywności jest wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości – Prokura-tora Generalnego29 w 2003 roku, sugerujące stosowanie określonych rozwiązań. Zdaniem RPO, sądy powinny częściej korzystać z określonej w art. 152 k.k.w. możliwości warunkowego zawieszenia kary w wymiarze nieprzekraczającym dwóch lat pozbawienia wolności na zasadach określonych w art. 69–75 Kodeksu karnego. Należałoby rozważyć potrzebę zniesienia lub skrócenia kodeksowego wymogu trwania co najmniej przez jeden rok odroczenia, które zostało spowo-dowane przeludnieniem zakładów karnych. Poglądy RPO nie zostały podzielone przez Ministra Sprawiedliwości, ponieważ propozycja modyfikacji art. 152 k.k.w. w kierunku złagodzenia określonych w nim rygorów zbliża to rozwiązanie do in-stytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary i może się spotkać z brakiem akceptacji ze strony społeczeństwa jako dowód bezkarności sprawcy30.

Narastający i nierozwiązany problem przeludnienia więzień, brak racjonalnej koncepcji rozwiązania tego zagadnienia, brak spojrzenia wieloaspektowego, opar-tego na standardach europejskich, wypracowanych wzorcach Rady Europy31, nie napawają nadzieją, że przeludnienie zostanie rozwiązane w sposób cywilizowany. Pewną wizję rozwiązania tego problemu znajdujemy w odpowiedzi Ministra Spra-wiedliwości32 na pytanie RPO, który w 2006 roku zwrócił się do niego z prośbą o określenie, jakie i w jakich terminach realizuje lub zamierza zrealizować środki zaradcze Ministerstwo Sprawiedliwości oraz Służba Więzienna w celu wyelimi-nowania zjawiska utrzymującego się przeludnienia33. Minister Sprawiedliwości

29 Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego – RPO – 35 3935 – VII/00 z dnia 4 lutego 2003 r. – w sprawie potrzeby podjęcia skutecznych działań w celu ograniczenia przeludnienia aresztów śledczych i zakładów karnych. Informacja o pracy RPO – styczeń – ma-rzec 2003, s. 28–29.

30 Cyt. za: G.J. Koreccy, Polska bibliografia penitencjarna, rok 2003, Oficyna Wydawnicza Wyż-szej Szkoły Handlu i Prawa, Warszawa 2003, s. 88.

31 M.in. Recomendation No. R (99) 22 of the Committee of Ministers to Member states concerning prison overcrowding and prison population inflation (adopted by the Committee of Ministers on 30 September 1999 at the 681 st meeting of the Ministers´ Deputies).

32 Pismo Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 lipca 2006 r. BPZ – 070 – 60/06 kierowane do Rzecz-nika Praw Obywatelskich.

33 Wystąpienie RPO do Ministra Sprawiedliwości – Prokuratora Generalnego RPO – 515967 – VII/05 z dnia 21 czerwca 2006 r. w sprawie przeludnienia zakładów karnych i aresztów śledczych. Infor-macja RPO kwiecień – czerwiec 2006 r., s. 66.

w odpowiedzi zakreślił program, który ma wyeliminować przeludnienie polskich jednostek penitencjarnych. W 2000 roku w jednostkach więziennych uzyskano 4 502 dodatkowych miejsc zakwaterowania na skutek wdrożenia rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 czerwca 1999 roku w sprawie zasad i try-bu postępowania organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach kar-nych lub aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów. Miejsca te uzyskano poprzez adaptację pomieszczeń niemieszkalnych (świetlice, siłownie, pomieszczenia administracyjne i magazynowe)34. Dopiero po dziesięciu latach od deklaracji CZSW równomiernego rozmieszczania skazanych w poszczególnych jednostkach dokonano zmian przeznaczenia zakładów karnych i aresztów śledczych, żeby uniknąć przeludnienia niektórych jednostek peniten-cjarnych. Centralnym przedsięwzięciem mającym na celu ograniczenie przelud-nienia jednostek więziennych było jednak powiększenie bazy zakwaterowania w ciągu najbliższych czterech lat o około 26 000 miejsc. Zakładano, że na koniec 2009 roku więziennictwo będzie dysponowało 97 000 miejsc zgodnie z normą 3 m² powierzchni celi przypadającej na jednego osadzonego. Dnia 14 lutego 2006 roku przyjęto „Program pozyskania 17 000 miejsc w jednostkach organizacyjnych więziennictwa w latach 2006–2009”. Oprócz działań proinwestycyjnych ograni-czaniu przeludnienia w więzieniach miały służyć działania legislacyjne, w tym np. wprowadzenie wykonywania kary pozbawienia wolności poza zakładem kar-nym w systemie dozoru elektronicznego i stosowanie kar weekendowych, czy urealnienie wykonywania kary ograniczenia wolności. Zakładano, że nowe roz-wiązania będzie można zastosować wobec około 15 000 skazanych. Cały system wykonywania kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania docelo-wo mógłby objąć 112 000 osadzonych. Na dzień 30 listopada 2009 roku polskie więziennictwo dysponowało 76 788 miejscami (w tym około 2 000 miejsc dodat-kowych). System kar weekendowych nie został wdrożony, a system dozoru elek-tronicznego (SDE) dopiero zaczął być „zapełniany” od września 2009 roku35. Na dzień 28 lutego 2012 roku w SDE odbywało karę 5 053 skazanych, co stanowi 67,4% pojemności tego systemu.

3. Rzecznik Praw Obywatelskich jako strażnik praw i wolności obywatelskich monitorował zjawisko przeludnienia w jednostkach więziennych, podejmował działania na rzecz ochrony praw osób pozbawionych wolności, w tym ich prawa

34 Z Informacji Rzecznika Praw Obywatelskich za 2000 r. wynika, że w przeludnionych jednost-kach więziennych na cele mieszkalne przeznacza się inne pomieszczenia oprócz wspomnianych przez Ministra Sprawiedliwości, m.in. izby chorych, pokoje przesłuchań, „Biuletyn RPO. Mate-riały” nr 43, s. 257–259.

35 System dozoru elektronicznego pozwalający na odbywanie kary w domu z wielką pompą ruszył we wrześniu 2009 r., rozmiary jego wdrożenia były śmieszne, w tym systemie w całym kraju karę odbywało dwóch skazanych (stan na 30 września 2009 r.), por. M. Masłowski, Cel? Więcej

cel, „Gazeta Wyborcza” 1 październik 2009 r., Kraj, s. 4, oraz www.sw.gov.pl, zakładka: Biuro

do powierzchni mieszkalnej. Rzecznik skierował bardzo wiele wystąpień do orga-nów władzy państwowej odpowiedzialnych za przestrzeganie praw uwięzionych, a w szczególności do Ministra Sprawiedliwości, Dyrektora Generalnego Służby Więziennej, dyrektorów zakładów karnych i aresztów śledczych. Niekiedy suge-rował możliwe rozwiązania. Niestety należy stwierdzić, że organy te (związane z wykonywaniem kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania) nie zawsze spostrzegły w tym urzędzie partnera, ale przeciwnika, recenzenta instytu-cji, która wie, jak czynić najlepiej i najlepiej to czyni. Te dwa organy państwowe (CZSW i Ministerstwo Sprawiedliwości) nie zawsze odpowiadały na wystąpienia Rzecznika Praw Obywatelskich36, Ministerstwo Sprawiedliwości odrzuciło pro-pozycję wspólnej konferencji z Rzecznikiem Praw Obywatelskich37. Wyrazem szczególnego, nieodpowiedzialnego stosunku do urzędu Rzecznika Praw Oby-watelskich były negatywne opinie zarówno Ministra Sprawiedliwości38, jak i Pro-kuratora Generalnego39 skierowane do Trybunału Konstytucyjnego w związku z wnioskiem Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 13 grudnia 2005 roku. Oby-dwie opinie brzmiały w ten sam sposób „Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie trybu postępowania właściwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów, jest zgodne z art. 41 ust. 4 i art. 40 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej oraz art. 3