albo karaniu (cpt)
4.13. Stan obecny oraz perspektywy ochrony prawa więźnia do minimalnej powierzchni mieszkalnej w celido minimalnej powierzchni mieszkalnej w celi
Przestrzeganie niektórych praw osób uwięzionych w sytuacji szczególnego podporządkowania organom państwa jest trudne do osiągnięcia169. Dzieje się tak nie dlatego, że istnieje brak woli tego organu (Służby Więziennej) do przestrzega-nia praw osób pozbawionych wolności, ale z braku możliwości pełnej gwarancji korzystania z praw im przyznanych. Ta teza wydaje się zasadna w świetle dotych-czasowej analizy poziomu monitorowania i ochrony prawa osób pozbawionych wolności do minimalnej powierzchni mieszkalnej w celi. W sytuacji gwałtownego wzrostu populacji więziennej system penitencjarny staje się niewydolny. Fizycz-nie brakuje miejsc w więzieniu. Prawa więźniów Fizycz-nie są przestrzegane. Państwo pozostaje pod naciskiem i pręgierzem opinii publicznej, która negatywnie się do niego odnosi, uznając je odpowiedzialnym za taki stan rzeczy. W tej sytuacji państwo wybiera drogę na skróty, interpretuje przepisy prawa w ten sposób, aby stwarzać pozory legalności przeludnienia, następnie buduje i ogłasza programy przyszłości, które mają rozwiązać problem przeludnienia.
Prawa więźniów w demokratycznym państwie podlegają szczególnej kon-troli i ochronie. Tym problemem zajmuje się wiele instytucji rządowych, po-zarządowych, krajowych i międzynarodowych, w postępowaniach sądowych i pozasądowych.
Przeludnienie więzienne jest wyrazem naruszenia praw osób pozbawionych wolności. Najskuteczniejsze było monitorowanie przestrzegania tych praw przez Rzecznika Praw Obywatelskich jeszcze przed 1990 rokiem. W świetle moni-toringu tej instytucji przeludnienie w niektórych polskich więzieniach istniało jeszcze przed 2000 rokiem. Jego przyczyną było nierównomierne rozmieszcze-nie więźniów w poszczególnych jednostkach organizacyjnych więziennictwa z powodu niedopasowania ilości miejsc w poszczególnych typach i rodzajach zakładów karnych do rzeczywistych potrzeb. W jednych regionach Polski tego samego rodzaju i typu zakłady karne były przeludnione, w innych niedolud-nione. Postępowanie Rzecznika Praw Obywatelskich było konkretne i zde-cydowane. Rzecznik najpierw informował właściwe organa państwa o stanie przeludnienia zakładów karnych i aresztów śledczych, nierzadko bez odzewu. Już dziś historycznym jest wydarzenie polegające na wystąpieniu Rzecznika do Trybunału Konstytucyjnego o skontrolowanie konstytucyjności rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 sierpnia 2003 roku w sprawie trybu postę-powania właściwych organów w wypadach, gdy liczba osadzonych w zakła-dach karnych i aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność
tych zakładów170. Zostało ono przerwane, później wznowione. W związku z po-stępowaniem przed Trybunałem Konstytucyjnym i orzeczeniem niekonstytu-cyjności przepisu art. 248 § 1 k.k.w. zmieniło się radykalnie podejście państwa do przeludnienia w zakładach karnych i aresztach śledczych. Trudno obecnie przesądzać, na ile państwo podejmie racjonalne środki przeciwdziałania prze-ludnieniu. Ogromne znacznie w kształtowaniu opinii i poglądów na przeludnie-nie jako zjawisko negatywne, przeludnie-niekorzystne i szkodliwe miały wizytacje CPT, kontrole społeczne warunków odbywania kary pozbawienia wolności i tymcza-sowego aresztowania realizowane przez Helsińską Fundację Praw Człowieka. CPT nie tylko diagnozowało zjawisko przeludnienia w Polsce, jego tendencje rozwojowe, ale wyznaczało, zalecało nowe standardy powierzchni mieszkalnej celi (zmianę z 3 m² do 4 m²). Duży wpływ na kształtowanie się nowego podej-ścia do przeludnienia więziennego miało orzecznictwo ETPCz; niektóre wyroki Trybunału uznawały, że długoterminowe przebywanie w przeludnionych celach, w warunkach uwłaczających ludzkiej godności, stanowi wystarczającą przesłan-kę uznania naruszenia art. 3 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowie-ka i Podstawowych Wolności. W Polsce Sąd Najwyższy, orzeCzłowie-kając w sprawie V CSK 431/06 z 28 lutego 2007 roku, wskazał, że pobyt w przeludnionej celi należy rozpatrywać w kontekście naruszenia dóbr osobistych, które może być podstawą wystąpienia z roszczeniami. Rząd polski był na bieżąco informowa-ny o zatłoczoinformowa-nych więzieniach, tempie wzrostu populacji więziennej poprzez liczne interpelacje poselskie na temat sytuacji w więziennictwie, ze szczegól-nym uwzględnieniem przeludnienia. W odpowiedzi posłom rząd (przedstawi-ciel resortu sprawiedliwości) przedstawiał programy rozwiązywania problemu przeludnienia, m.in. poprzez programy tworzenia nowych miejsc w więzieniach (budowanie nowych ZK, AŚ, adaptowanie koszarów wojskowych na więzienia itd.). W świetle niniejszych dociekań zarówno sądowy nadzór penitencjarny, jak i administracyjny nadzór nad przestrzeganiem praw więźniów był nieskuteczny. Nie funkcjonowała instytucja skarg, próśb i wniosków jako instytucja ochrony prawa więźniów do powierzchni mieszkalnej. Sędzia penitencjarny, sąd peni-tencjarny, administracja więzienna różnego stopnia uznawała, że przebywanie więźniów w celi o powierzchni mieszkalnej przypadającej na jedną osobę poni-żej 3 m² na osobę jest zgodne z prawem, tj. z art. 248 §1 i ust. 4 §2 rozporządze-nia Ministra Sprawiedliwości z 26 czerwca 2003 roku.
Wydaje się, że rozwiązania prawne171, które powstały na bazie wyroku Try-bunału Konstytucyjnego z 16 maja 2008 roku (sygn. akt SK 25/07) przez dodanie przez ustawę z 9 października 2009 roku przepisów art. 110 § 2a – 2i, rozwiążą
170 Dz.U. Nr 152, poz. 1497.
171 Ustawa z dnia 9 października 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 2009 r. Nr 90, poz. 1475).
problem przeludnienia więziennego. W opinii niektórych komentatorów Kodeksu karnego wykonawczego cel ten nie został osiągnięty172.
Kończąc tę część rozważań, należy stwierdzić, że problemy przeludnienia więziennego w Polsce nie zostały rozwiązane. Do uregulowania pozostają nastę-pujące kwestie:
▪ wprowadzenie zalecanej przez CPT normy powierzchni mieszkalnej – 4 m² na osobę,
▪ odzyskanie pomieszczeń infrastruktury penitencjarnej, która została za-mieniona na cele mieszkalne,
▪ zlikwidowanie „kolejek” do więzienia,
▪ dostosowanie standardów urządzenia powierzchni mieszkalnej celi do standardów zalecanych przez Reguły Minimalne i ERW – 2006.
172 S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, 3 wyd., art. 110 Nb 26, C.H. Beck, Warsza-wa 2010.