Naruszenie europejskich i międzynarodowych standardów postępowania z osobami pozbawionymi wolnościpostępowania z osobami pozbawionymi wolności

Przeludnienie więzienne, które prowadzi do naruszenia podstawowych praw człowieka, przestaje być sprawą wewnętrzną kraju – nabiera wymiaru między-narodowego59. Polska przez ratyfikację60 Międzynarodowego Paktu Praw Oby-watelskich i Politycznych zobowiązała się do zagwarantowania traktowania osób pozbawionych wolności w sposób humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności człowieka. Państwo polskie ratyfikowało także Europejską Konwen-cję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności61. Przepis art. 3 tej Konwencji zakazuje tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo ka-rania. Przebywanie w więzieniu przeludnionym w szczególnych okolicznościach (złe warunki bytowe i sanitarne) może się stać torturą, wówczas więzień może złożyć skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Pra-wo międzynarodowe nie określa normy powierzchni mieszkalnej dla więźnia. Czyni to prawo krajowe. Polska nie przestrzega przyjętych przez siebie norm w tym zakresie. Ten stan rzeczy został poddany krytyce podczas wizyty w roku 1996, 2000, 2004, 200962 CPT, która jednoznacznie rekomenduje zwiększenie powierzchni mieszkalnej do 4 m² na osobę, a w celach pojedynczych do ponad 6 m².63 W II Generalnym Raporcie Komitetu został ustalony ogólny standard

58 A. Nawój-Śleszyński, Problemy zapewnienia bezpieczeństwa osobistego osobom pozbawionym

wolności przez administrację więzienną w warunkach przeludnienia jednostek penitencjarnych,

[w:] S. Lelental, G.B. Szczygieł (red.), X lat obowiązywania kodeksu karnego wykonawczego, Temida 2, Białystok 2009, s. 258.

59 J. Jasiński, Problem przeludnienia zakładów karnych, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1992, nr 15, s. 4.

60 Dz.U. Nr 38, poz. 167 z 1977 r.

61 Dz.U. Nr 61, poz. 284 z 1993 r.

62 Sprawozdanie CPT z wizyty w 1996, 2000 i 2004 r. publikowane w „Przeglądzie Więziennictwa Polskiego” nr 24–25 z 1999 r., s. 121; nr 36 z 2002 r., s. 148; nr 50 z 2006 r., s. 151; ostania wizyta z 2009 r. w raporcie w języku angielskim na stronach: http://www.cpt.coe.int/documents/pol/20 ... nf-eng.htm.

63 Podstawowe problemy więziennictwa, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2003, nr 38–39, s. 187.

7 m² powierzchni mieszkalnej dla więźnia. W tym świetle Polska została potrak-towana wyjątkowo łagodnie64.

6.1.8. Inne

Przeludnienie więzienne ma wpływ nie tylko na zubożenie oddziaływań pe-nitencjarnych mających na celu ułatwienie readaptacji społecznej osób pozbawio-nych wolności. Powoduje szereg problemów psychospołeczpozbawio-nych w toku odbywania kary. Zjawisku temu towarzyszy wzrost kosztów uwięzienia65 w postaci środków finansowych (kadra, utrzymanie, odszkodowania). Nie towarzyszy temu wzro-stowi skuteczność, np. wykonywania kary pozbawienia wolności. Wielu autorów zwraca uwagę, że przeludnienie więzienne stwarza problemy z rozmieszczeniem wewnątrz jednostek penitencjarnych, a w związku z tym z realizacją celów okre-ślonych w art. 82 § 1 k.k.w.66 Przeludnienie potęguje problemy z realizacją przez Służbę Więzienną przepisów prawa dotyczących ochrony zdrowia osób pozba-wionych wolności przed następstwem używania tytoniu i wyrobów tytoniowych67

oraz skargi na osadzenie w jednostkach penitencjarnych 300–400 km od miejsca zamieszkania – sygnalizuje RPO68.

Do 31 grudnia 2011 roku na podstawie art. 100 k.k.w. skazany odbywał karę pozbawienia wolności we właściwym zakładzie karnym położonym w mia-rę możliwości najbliżej jego miejsca zamieszkania. Z przepisu tego wynikają następujące wnioski. Po pierwsze, skazany nieosadzony blisko swego miejsca zamieszkania nie może się skarżyć zasadnie na decyzję komisji penitencjarnej, jeżeli takie możliwości nie istnieją. Po drugie, możliwości osadzenia więźnia najbliżej jego miejsca zamieszkania ogranicza przede wszystkim przeludnienie więzienne69 oraz brak w pojemności jednostek penitencjarnych kilkaprocentowej rezerwy pojemnościowej, która byłaby przeznaczona na realizowanie skutecznie zasady zawartej w art. 100 k.k.w. Słusznie zauważa S. Lelental, że przepis art. 100 k.k.w. służył w okresie jego obowiązywania realizacji jednego ze środków

64 Cyt. za: N. Pawłowska, Prawo podmiotowe..., s. 82.

65 T. Szymanowski, Przeludnienie zakładów karnych..., , s. 291.

66 J. Zagórski, Przeludnienie polskich zakładów karnych i aresztów śledczych..., s. 402; K. Dubiel,

Przeludnienie jednostek penitencjarnych..., s. 58.

67 Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wy-robów tytoniowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 10, poz. 55 z późn. zm.) oraz Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 listopada 1996 r. w sprawie określenia zasad dopuszczalności uży-wania wyrobów tytoniowych w obiektach zamkniętych podległych Ministrowi Sprawiedliwości (Dz.U. Nr 140, poz. 658 z późn. zm.).

68 J. Zagórski, Przeludnienie polskich zakładów karnych i aresztów śledczych..., s. 403.

69 S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 3, art. 100, Nb 2, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2010.

oddziaływania na skazanych, określonych w art. 67 § 2 k.k.w., a mianowicie – podtrzymywaniu kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym70. Przeludnienie więzienne niweczyło walory reedukacyjne tego środka oddziaływania na skaza-nych, który w konsekwencji wpływał w niewielkim lub mniejszym stopniu na recydywę zasilającą później system więzienny. W tej sytuacji derogacja dotych-czasowej treści art. 100 k.k.w.71 przez ustawodawcę stała się przyczynkiem do dewastacji nowoczesnego prawa karnego wykonawczego. Zamiast podjęcia sku-tecznych decyzji w zapobieganiu przeludnieniu więziennemu, pozbyto się „perły w koronie” polskiego ustawodawstwa karnowykonawczego. Dzieje się to przy aprobacie więziennictwa, braku reakcji świata nauki i niektórych komentatorów k.k.w. Zdaniem T. Szymanowskiego, nowela art. 100 k.k.w. zniosła zasadę kiero-wania skazanego do odbykiero-wania kary w zakładzie położonym w miarę możliwo-ści najbliżej miejsca jego zamieszkania. W związku z Regułą 17.1 ERW – 2006, która tę zasadę promuje, ten błąd będzie można naprawić przez umieszczenie skazanych tak, jak to przewidywał art. 100 k.k.w., ponieważ nie narusza to obo-wiązujących przepisów72. Mimo optymizmu T. Szymanowskiego należy zauwa-żyć, że przecież inna jest moc obowiązującej ustawy, a inna rekomendacji. Trzeba również sięgnąć do genezy nowelizacji art. 100. To właśnie Służba Więzienna była zainteresowana nowelizacją ustawy ze względu na potrzebę racjonalizacji transportowania więźniów. Słusznie pyta komentator tych zmian S. Lelental, czy przed zmianą art. 100 k.k.w. decyzje transportowe nie zawsze były racjonalne, a więc były podejmowane pochopnie? Jeśli tak, to czy z tych powodów nale-żało nowelizować ustawę?73 Odpowiedź jest krótka – nie. Zapis art. 100 k.k.w. przed nowelizacją był zapisem bezpiecznym, ponieważ nie rodził jakichkolwiek zobowiązań. Rezygnacja z tego przepisu to wycofanie się z implementacji do polskiego systemu prawnego Reguły 17.1 Rekomendacji Rec (2006) 2 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich Rady Europy – Europejskie Reguły Wię-zienne przyjęte 11 stycznia 2006 roku. Przepis art. 100 k.k.w. mógł funkcjono-wać w pierwotnej postaci, przynosząc pożytek więźniom („w miarę możliwości”) i kadrze penitencjarnej. W kadrze penitencjarnej utrwaliłaby się wiedza na temat walorów readaptacyjnych kontaktów skazanych ze światem zewnętrznym, które można będzie w pełni realizować, gdy więzienia nie będą nękane przeludnieniem, a zaludnienie osiągnie wartość poniżej 90%. Przeludnienie więzienne nie powin-no rujpowin-nować wszystkich wartości, trzeba ratować te, które można.

70 Tamże, Nb 1.

71 Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz niektó-rych innych ustaw (Dz.U. Nr 240, poz. 1431). Weszła w życie dnia 1 stycznia 2012 r.

72 T. Szymanowski, Komentarz do Rekomendacji Rec (2006) 2 Komitetu Ministrów dla państw

członkowskich. Europejskie Reguły Więzienne, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2011,

nr 72–73, s. 84.

6.2. niektóre skutki przeludnienia więziennego w świetle