albo karaniu (cpt)
4.7. rola trybunału konstytucyjnego we wzmocnieniu prawa osób uwięzionych do powierzchni mieszkalnej – prawa osób uwięzionych do powierzchni mieszkalnej –
kontrola konstytucyjności art. 248 § 1 k.k.w.
Droga do orzeczenia niekonstytucyjności art. 248 § 1 k.k.w. była długa, trudna, napotykała na opory ze strony różnych organów. Skontrolowanie tego przepisu przez Trybunał Konstytucyjny przybrało dwie formy. Od zainicjowania tego procesu do urzeczywistnienia go orzeczeniem Trybunału minęły cztery lata. Należałoby przybliżyć ten proces, ponieważ uczy on, jak stosować prawo, a nie omijać je.
1. Inicjatywę w tym zakresie podjął Rzecznik Praw Obywatelskich, który 5 grudnia 2005 roku wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o skon-trolowanie konstytucyjności rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 2003 roku w sprawie trybu postępowania właściwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów (Dz.U. Nr 152, poz. 1497), zarzucając, że jest niezgodne z art. 41 ust. 4 i art. 40 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczpo-spolitej Polskiej oraz art. 3 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 – 286). Rzecznik Praw Obywatelskich prof. dr hab. A. Zoll stwierdził, że analiza przepisów za-skarżonego rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości daje podstawy do stwier-dzenia, że akt ten nie służy realizacji celu, jaki przyjął ustawodawca dla jego
111 J. Cegielska, Więcej miejsc – mniejsze przeludnienie, „Forum Penitencjarne” 2008, nr 4, s. 3.
112 Wyrok TK sygn. akt SK/25/07 z dnia 26 maja 2008 r. (OTK – A 2008, nr 4, poz. 62, Dz.U. RP 2008/96/620, „Prokuratura i Prawo” 10/2008, LEX nr 380071).
113 J. Cegielska, Przetrwać kryzys, „Forum Penitencjarne” 2009, nr 5, s. 5; J. Cegielska, Służba jest
wydania w art. 248 k.k.w. Ustalone w rozporządzeniu zadania dla poszczególnych organów nie tylko nie tworzą odpowiednich warunków do przywrócenia stanu, o którym mowa w zdaniu pierwszym § 2 w art. 110 k.k.w., ale w istocie, jak wykazuje kilkuletnia praktyka jego stosowania, budują odrębny reżim prawny, który sankcjonuje chroniczne przeludnienie zakładów karnych i aresztów śled-czych. Wymogom związanym z wyjątkowym oraz określonym czasowo charak-terem umieszczenia skazanego w celi mieszkalnej, w której nie gwarantuje się mu minimum 3 m² powierzchni, nie może sprostać w szczególności treść § 2 ust. 4 zaskarżonego rozporządzenia. Przepis ten – w przypadku wykorzystania miejsc zakwaterowania w dodatkowych celach mieszkalnych – dopuszcza bez-terminowe umieszczenie skazanego w warunkach naruszających wskazane wy-żej minimum114. Stanowisko Ministra Sprawiedliwości115 wobec wniosku RPO – Prokuratora Generalnego116 – było negatywne. Nowo powołany Rzecznik Praw Obywatelskich dr J. Kochanowski 18 kwietnia 2006 roku zmodyfikował wniosek RPO z dnia 13 grudnia 2005 roku w ten sposób, że wnosił o stwierdzenie niekon-stytucyjności § 2 ust. 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 sierp-nia 2003 roku, a nie całej treści rozporządzesierp-nia, jak wnioskował uprzedni RPO117. Dnia 19 kwietnia 2006 roku Minister Sprawiedliwości (Z. Ziobro) podpisał nowe rozporządzenie w sprawie trybu postępowania właściwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów, nadając nowe brzmienie treści § 2 ust. 4. „W wypadku wykorzystania miejsc zakwaterowania w dodatkowych celach mieszkalnych osadzonych można umieścić, na czas określony, w warun-kach, w których powierzchnia celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m²”. W tym samym dniu, kiedy Minister Sprawiedliwości Z. Ziobro podpisuje wspomniane rozporządzenie, RPO wystosowuje pismo do Trybunału Konstytucyjnego o wy-cofanie wniosku z 18 kwietnia 2006 roku i wnosi o umorzenie postępowania w tej sprawie; ponieważ zaskarżone rozporządzenie zostało uchylone, wniosek stał się bezprzedmiotowy. Dnia 20 kwietnia Trybunał Konstytucyjny umorzył postępo-wanie ze względu na cofnięcie wniosku przed rozpoczęciem rozprawy. Tą drogą została przerwana możliwość skontrolowania rozporządzenia, które budziło uza-sadnione podejrzenie, że jest niekonstytucyjne i narusza szereg zasad wykony-wania kary i tymczasowego aresztowykony-wania określonych w Konstytucji, w ustawie Kodeks karny wykonawczy oraz międzynarodowych konwencjach. Podsumowa-niem dotychczasowych rozważań niech będzie następujący cytat
114 Z uzasadnienia wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego RPO – 515 967 – VII/05/702.2. z 13 grudnia 2005 r.
115 Pismo Ministra Sprawiedliwości P.I.4022/105/05 z dnia 13 stycznia 2006 r.
116 Pismo Prokuratora Generalnego PR II 850/152/05 z dnia 30 stycznia 2006 r.
117 Wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego (RPO – 515967 – VII/05/702.2.) z 18 kwietnia 2006 r.
„Minister wydaje przepis, który już w chwili podpisywania jest fikcją. Minister nie ukrywa satysfakcji i przypomina, że to od czasu, gdy szefem resortu był Lech Kaczyński, a on sam zastępcą, izoluje się coraz więcej przestępców. Nie miejsce tu na spór o zasadność tej praktyki, ale kolejne rządy ignorowały ostrzeżenie o skutkach niedotrzymywania europejskich standar-dów w polskich zakładach karnych. Kolejni ministrowie bagatelizowali też skargi płynące do polskich sądów i Trybunału w Strasburgu, dopiero obawa przed wyrokiem Trybunału Kon-stytucyjnego zmobilizowała ministra do działania. Tylko jak on wyda swoje rozporządzenie, jeśli jednocześnie wnosi do Sejmu projekty zaostrzające kodeks karny? To zapowiada jeszcze większy tłok i kolejne skargi”118.
W tej sytuacji Służba Więzienna przygotowała program rozwiązania przelud-nienia. Zamierza stworzyć 17 000 nowych miejsc119. Nikt nie wierzy, że to się uda, a jeśli tak, to szybko się te miejsca zaludnią, a później przeludnią. W tej sytuacji więźniowie zadbali o swoje prawa. Nim to nastąpiło, RPO występuje z pismem120
do Ministra Sprawiedliwości Z. Ziobry z propozycją rozważenia stosownej zmia-ny wydanego na podstawie art. 248 § 2 k.k.w. rozporządzenia Ministra Sprawie-dliwości z dnia 19 kwietnia 2006 roku w sprawie trybu postępowania właściwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów121. Zmiana ta powinna zdaniem Rzecznika uwzględnić potrzebę zakreślenia okresu umiesz-czenia osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m². Pomysł RPO miał wyprzedzić prawdopodobnie uznanie przez Trybunał Konstytucyjny niekonstytucyjności art. 248 § 1 k.k.w.
Minister Sprawiedliwości w piśmie122 do Rzecznika Praw Obywatelskich nie poparł inicjatywy Rzecznika, tj. doprecyzowania regulacji ustawowej poprzez zmianę rozporządzenia, a więc aktu wykonawczego. Jedynym przepisem, któ-ry dopuszcza odstępstwo od standardu wynikającego z art. 110 § 2 k.k.w. zdanie pierwsze, jest art. 248 § 1 k.k.w. Stanowisko Ministra Sprawiedliwości było słusz-ne, ponieważ przed Trybunałem Konstytucyjnym wszczęto postępowanie w spra-wie skargi konstytucyjnej J. Garbacza kwestionującej przez niego art. 248 § 1 k.k.w. Już w tym czasie przypuszczało się, że zostanie on uchylony. Przypuszczenie to było prawdopodobne chociażby w świetle orzeczenia Sądu Najwyższego w spra-wie V CSK 431/06 z 28 lutego 2007 roku.
2. Nowe perspektywy skutecznej ochrony prawa więźniów do powierzchni mieszkalnej przynosi wyrok Trybunału Konstytucyjnego (sygn. akt SK 25/07)
118 K. Sobczak, Na marginesie, „Rzeczpospolita” 2006, Nr 94, s. C 1.
119 J. Kroner, A. Łukaszewicz, Więziennictwo. Wniosek w sprawie przepełnienia w więzieniach
wy-cofany, a problem pozostaje. Od zmiany przepisu nie będzie luźniej w celach, „Rzeczpospolita”
2006, nr 94, s. C1.
120 RPO – 515967 – VII/702.2/05/JZ z dnia 13 marca 2009 r.
121 Dz.U. Nr 65, poz. 459.
z dnia 26 maja 2008 roku, który orzekł, że art. 248 § 1 k.k.w. jest niezgodny z art. 40 i art. 41 ust. 4 oraz art. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Postano-wieniem Trybunału art. 248 § 1 traci moc obowiązującą z upływem 18 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej.
Udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym wzięli Prokura-tor Generalny, Rzecznik Praw Obywatelskich, Marszałek Sejmu oraz Helsińska Fundacja Praw Człowieka jako tzw. przyjaciel sądu (amicus curiae).
Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że przeludnienie zakładów karnych na-leży traktować jako bardzo ważny problem. Może ono prowadzić do naruszania podstawowych praw człowieka. Przeludnienie patologizuje społeczność więzien-ną. Nadmierne zagęszczenie w celi może samo w sobie być kwalifikowane jako traktowanie niehumanitarne, a w razie wyjątkowej kumulacji różnych niedogod-ności – nawet jako tortura. Zdaniem Trybunału, prawo do traktowania humani-tarnego jako jedno z niewielu praw obywatelskich posiada charakter absolutny i nie może być w żadnych warunkach ograniczane. Wyrok Trybunału Konstytu-cyjnego nie wyklucza, aby w rzeczywiście nadzwyczajnych sytuacjach nie było możliwości czasowego osadzania skazanych w celach mniejszych niż 3 m². Za-sady czasowego umieszczania skazanego w mniejszej celi powinny być wyraźnie określone. Przepisy nie mogą pozostawiać wątpliwości co do sytuacji, w których to może nastąpić, maksymalnego czasu umieszczenia skazanego w mniejszej celi, dopuszczalności i ewentualnych zasad wielokrotnego umieszczania w takiej celi oraz trybu takiego postępowania.
W wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zostały uchwalone zmiany w Kodeksie karnym wykonawczym, dostosowując go do wymogów zgodności z Konstytucją123. Zgodnie z tą ustawą umieszczenie skazanego w celi o powierzch-ni mpowierzch-niejszej powierzch-niż 3 m², powierzch-nie mpowierzch-niejszej powierzch-niż 2 m² na jedną osobę, na okres powierzch-nie dłuż-szy niż 90 dni, będzie możliwe w sytuacjach wyjątkowych, wyszczególnionych w § 2a art. 110 k.k.w., tj. wprowadzenia stanu wojennego, wyjątkowego lub klę-ski żywiołowej albo w czasie ich obowiązywania, ogłoszenia na terenie położe-nia zakładu karnego lub aresztu śledczego stanu zagrożepołoże-nia epidemiologicznego lub stanu epidemii albo wystąpienie w ZK lub AŚ stanu zagrożenia epidemio-logicznego lub stanu epidemii, a także w przypadku konieczności zapobiegania wystąpieniu innego zdarzenia stanowiącego bezpośrednie zagrożenie dla bezpie-czeństwa skazanego albo bezpiebezpie-czeństwa ZK lub AŚ albo zapobieżenia skutkom takiego zdarzenia.
W celi mieszkalnej, w której pomieszczenie mieszkalne przypadające na jed-nego skazajed-nego wynosi poniżej 3 m², nie mniej niż 2 m², będzie można w trybie § 2b art. 110 k.k.w. umieścić osobę pozbawioną wolności tylko na okres 14 dni (przedłużony do 28 dni tylko za zgodą sędziego penitencjarnego), gdy zachodzi
123 Ustawa z dnia 9 października 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 2009 r. Nr 190, poz. 1475).
konieczność natychmiastowego umieszczenia w ZK lub AŚ nieposiadającym wolnych miejsc następujących grup osób:
▪ skazanych na karę pozbawienia wolności przekraczającą dwa lata, ▪ skazanych określonych w art. 64§ 1 lub 2 oraz 65 k.k.,
▪ skazanych za przestępstwo określone w art. 197–203 k.k.,
▪ skazanych, którzy samowolnie uwolnili się od odbywania kary pozbawie-nia wolności,
▪ skazanych, którzy nie powrócili z przepustki w terminie,
▪ przetransportowanych na polecenie sądu lub prokuratora z innego ZK lub AŚ w celu udziału w rozprawie lub innych czynnościach procesowych, ▪ tymczasowo aresztowanych, ukaranych karą porządkową lub co do których
zastosowano inne środki przymusu skutkujące pozbawieniem wolności. Na szczególną uwagę zasługuje przepis noweli ustawy, który stanowi, iż wo-bec tej grupy skazanych należy zadbać o dłuższe spacery oraz korzystanie z do-datkowych zajęć kulturalno-oświatowych lub z zajęć z zakresu kultury fizycznej i sportu (§ 2h art. 110 k.k.w.). Przebywanie w przeludnionej celi tej grupy skaza-nych może być powtórzone po upływie 180 dni.
Ustawa z 9 grudnia 2009 roku uchyla art. 248 k.k.w. Podstawą wydania roz-porządzenia z dnia 25 listopada 2009 roku Ministra Sprawiedliwości w sprawie trybu postępowania właściwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w ZK lub AŚ przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów, jest art. 110 § 5 k.k.w.124 Mechanizm zapobiegania lub reagowania na przeludnienie jest zasadniczo taki sam jak w uprzednich rozporządzeniach Ministra Sprawie-dliwości, tj. stosowanie instytucji odroczenia wykonania kary, przystosowanie dodatkowych pomieszczeń do wymogów cel mieszkalnych. Wprowadzono je-dynie reżim przeludnienia powierzchni mieszkalnych, który określa warunki, jakie powinny być spełnione, aby osobę izolowaną umieścić w celi mieszkalnej o powierzchni mniejszej niż 2 m². Właściwie w rozporządzeniu nie zmieniła się filozofia reagowania na przeludnienie więzienia, jedynie „ucywilizowano” spo-sób przeludnienia więziennego. Problemem pozostaje wypracowanie polityki karnej, dzięki której zjawisko przeludnienia nie powinno występować. Również ważnym problemem jest to, że minimalna norma mieszkalna wynosząca 3 m² jest niewystarczająca i powstaje pytanie, czy nie zagraża ona humanitarnemu traktowaniu skazanych. „Traktowanie humanitarne oznacza takie postępowanie wobec osoby pozbawionej wolności, które respektuje minimalne potrzeby każ-dego człowieka, określone przez odniesienie do przeciętnych standardów danego społeczeństwa”125.
Zmiany, jakie zaszły w związku z orzeczeniem niekonstytucyjności art. 248 § 1 k.k.w., należy ocenić pozytywnie, trzeba jednak wyrazić obawę, jak w praktyce
124 Dz.U. z 2009 r. Nr 202, poz. 1564.
z realizacją wskazanych przepisów poradzi sobie przeludniony system peniten-cjarny126.
„Gazeta Wyborcza” ujawniła 1 października 2009 roku, że izby chorych, świetlice, izolatki dla niebezpiecznych więźniów – wszystko przerabia się na cele dla skazanych. Powód? Do 5 grudnia 2009 roku trzeba w Polsce zlikwidować przeludnienie w zakładach karnych127. Tą drogą pozbyto się 222 świetlic (dane z 13 stycznia 2010 r.) i 287 pomieszczeń innego typu, jak sale telewizyjne, te-rapeutyczne, służące do spotkań AA, zlikwidowano więzienne fryzjernie, cele izolacyjne, pokoje przesłuchań, dyżurki porządkowych, pokoje wychowawców, szatnie, modelarnie, czytelnie, siłownie. Dzięki temu zwiększono pojemność wię-zień o 3 652 miejsca (dane z 11 stycznia 2010 r.); liczba ta cały czas rośnie128. Czy to dobra, właściwa droga do likwidacji przeludnienia więziennego? Ochronę jednych praw realizuje się kosztem innych. Likwidacja infrastruktury penitencjar-nej jest równie niehumanitarna jak tłok w celi. W takim więzieniu zamiera życie kulturalno-oświatowe, sportowe itd. Więzień staje się przedmiotem. „Więziennic-two nie wykonuje kary, nie realizuje art. 67 k.k.w. dotyczącego celu wykonywania kary, ponieważ cały wysiłek przeznacza na zapewnienie więźniom miejsc w ce-lach – uważa prof. S. Lelental”129. Ten sam autor twierdzi, że „bez zmiany polityki karnej nie zmniejszymy przeludnienia zakładów karnych, bo w ogonku do celi stoi około 40 000 ludzi z zasądzoną karą pozbawienia wolności”130.