3.1. Status prawny skazanego
Przeludnienie zakładów karnych skutkuje naruszeniem prawa skazanych do powierzchni mieszkalnej. Prawo to jest częścią statusu prawnego skazanego, któ-re jest definiowane jako ogół praw skazanego w postępowaniu wykonawczym łącznie z jego obowiązkami1. Z. Hołda w statusie prawnym skazanego odbywa-jącego karę pozbawienia wolności spostrzega dwie grupy praw i obowiązków więźniów. Skazany odbywający karę pozbawienia wolności występuje w dwóch rolach: użytkownika zakładu karnego oraz uczestnika w postępowaniu wykonaw-czym. Pierwsza grupa praw i obowiązków istnieje w ramach stosunku prawnego łączącego go z administracją więzienną, drugą grupę praw i obowiązków stano-wią prawa i obostano-wiązki procesowe, które służą więźniowi w postępowaniu karnym przed sądem wykonawczym2. Status prawny osób pozbawionych wolności stał się przedmiotem zainteresowania dopiero w XX wieku3. Przejawy zainteresowania tym problemem istniały już wcześniej. W umysłach światłych penitencjarystów rodziły się pomysły, iż prawa i obowiązki więźnia winny być określone przepisa-mi prawa i chronione instytucjonalnie. Początkowo status prawny więźniów był ubogi, następnie rozszerzono zakres praw skazanych. Wpływ na poprawę statu-su prawnego więźnia miało wiele czynników, m.in. dominujące teorie kary, mię-dzynarodowe kongresy penitencjarne, mięmię-dzynarodowe akta i dokumenty, które dotyczyły ochrony praw człowieka, w tym osób uwięzionych, renesans dowarto-ściowania prawa człowieka po II wojnie światowej niezależnie od tego, w jakiej sytuacji się on znajduje.
1 S. Pawela, Kodeks karny wykonawczy, Wyd. Zrzeszenie Prawników Polskich, Warszawa 1999, s. 271.
2 Z. Hołda, Status prawny skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności (ze szczególnym
uwzględnieniem statusu zakładowego), Wydawnictwo UMCS, Lublin 1988, s. 19–20.
3 Tamże, s. 5, więcej na temat statusu osoby uwięzionej w latach 1944–1956 por. J. Migdał, Polski
W świetle nauki prawa status prawny osoby pozbawionej wolności powi-nien być dokładnie unormowany ustawą4, wyjątkiem jest możliwość rozszerzenia praw poza granicę przewidzianą w ustawie. Natomiast niedopuszczalne jest po-zaustawowe uchylanie lub też ograniczanie praw skazanych5. Powstaje pytanie, dlaczego współczesne prawo i nauka akcentują potrzebę poprawy statusu prawne-go skazaneprawne-go oraz instytucji gwarantujących nienaruszalność praw wynikających z tego statusu. Wydaje się, że w tym względzie istnieją dwa podstawowe powo-dy. Pierwszy ma charakter aksjologiczny, drugi – utylitarny lub instrumentalny. Człowiek w więzieniu nie jest pozbawiony praw człowieka, praw ludzkich, nie jest pozbawiony godności. „Godność ludzka jest cechą przyrodzoną, niezbywal-ną i niestopniowalniezbywal-ną. Nie można jej odebrać, ani stracić. Respekt dla godności ludzkiej należy się w jednakowym stopniu każdemu, w tym także naruszycielowi norm społecznych”6. Godność człowieka uwięzionego przejawia się w prawach człowieka, które gwarantuje status prawny skazanego. Bez statusu prawnego trudno byłoby sobie wyobrazić respektowanie praw osób uwięzionych i nienaru-szalności ich godności.
Powstaje problem zasadniczy, czy uwięzienie daje się pogodzić z poszanowa-niem godności ludzkiej skazanego. Pozostając na gruncie realizmu, dystansując się od radykalnych koncepcji7, głoszących tezę, że nie można pogodzić poszano-wania godności ludzkiej z uwięzieniem, należałoby poszukiwać gruntu, na któ-rym da się rozważać możliwość owego pogodzenia. Należy w tej mierze podzielić pogląd Z. Hołdy, że pogodzenie kary pozbawienia wolności z wymaganiami po-szanowania godności ludzkiej jest możliwe tylko wtedy, gdy skazany jest trakto-wany podmiotowo. Zakres upodmiotowienia więźnia zależy przede wszystkim od treści kary pozbawienia wolności. Im mniej deprywacji z nią związanych, czy-li im mniej ograniczeń i rygorów nakładanych na skazanego poza stanowiącym istotę tej kary zakazem opuszczania wyznaczonego miejsca, tym więcej miejsca na podmiotowość więźnia8. Podmiotowość owa (w sferze prawnej) przejawia się w postaci właściwego unormowania statusu prawnego więźnia. Ochrona godno-ści osoby uwięzionej jest funkcją odpowiedniego statusu prawnego skazanego oraz środków ochrony praw wynikających z tego statusu.
Status prawny skazanego, który został ukształtowany w Kodeksie karnym wy-konawczym z 1997 roku, różni się od tego, który został zawarty w k.k.w. z 1969 roku. Poszerzony został zakres praw podmiotowych i środków ochrony. Zostało w nim usunięte największe zagrożenie dla godności więźnia, tj. korekcyjna racjonalizacja
4 Z. Hołda, Prawo karne wykonawcze, Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, Kraków 1998, s. 95.
5 T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Wyd. LIBRATA, Warszawa 1998, s. 230.
6 Z. Hołda, Ochrona godności ludzkiej skazanego na karę pozbawienia wolności, „Palestra” 1988, nr 7, s. 110.
7 M. Porowski, A. Rzepliński, Uwięzienie i wartości, „Studia Prawnicze” 1987, z. 3, s. 129.
kary, która była powszechnie krytykowana. Oddziaływania resocjalizacyjne sto-sowane wobec skazanego stały się jego uprawnieniem lub ofertą ze strony organu wykonawczego, z których nie musi on korzystać, z wyjątkiem skazanego młodo-cianego9. Z przeglądu obowiązków i praw wynika, że status skazanego uległ spre-cyzowaniu, poszerzono sferę praw i określono minimalne standardy warunków bytowych. Jednocześnie otwarto skazanym drogę do odwoływania się od wszel-kich decyzji, które ich zdaniem naruszają przyznane uprawnienia lub nakładają bezpodstawne obowiązki10.
Poniżej został zaprezentowany schemat statusu prawnego skazanego opraco-wany na podstawie koncepcji Z. Hołdy11, ze szczególnym uwzględnieniem prawa do powierzchni mieszkalnej.
Schemat 1
STATUS PRAWNY SKAZANEGO
Ochrona przed bezpodstawnymi obowiązkami Gwarancja praw OBOWIĄZKI PRAWA STATUS UCZESTNIKA W POSTĘPOWANIU WYKONAWCZYM STATUS ZAKŁADOWY PRAWA
Prawo do powierzchni mieszkalnej OBOWIĄZKI
9 Uzasadnienie rządowego projektu nowego kodeksu karnego wykonawczego, cyt. dalej jako: U., s. 545.
10 Tamże, s. 554.