albo karaniu (cpt)
4.8. orzecznictwo europejskiego trybunału praw człowieka (etpcz) (etpcz)
Najskuteczniejszy system ochrony praw człowieka jest realizowany na pod-stawie przepisów zawartych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podsta-wowych Wolności131. Organem uprawnionym do przyjmowania i rozpatrywania
126 C. Nowak, Modyfikacje w zakresie wykonywania kary bezwzględnego pozbawienia wolności
– odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności i przerwa w wykonaniu kary pozbawienia wolności oraz problem niewykonywania kary pozbawienia wolności, [w:] J. Jakubowska-Hara,
J. Skupiński (red.), Alternatywy pozbawienia wolności w polskiej polityce karnej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 298.
127 M. Masłowski, Cel? Więcej cel, „Gazeta Wyborcza” z 1 października 2009, s. 4.
128 A. Pilarska-Jakubczak, Kryterium 845, „Forum Penitencjarne” 2010, nr 2, s. 16.
129 Tamże, s. 17.
130 Tamże, s. 17.
131 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności została podpisana w Rzymie 4 listopada 1950 r. i weszła w życie z dniem 3 września 1953 r. Do Konwencji dołączono czter-naście protokołów. Polska ratyfikowała Europejską Konwencję Praw Człowieka oraz większość przyjętych do niej protokołów 19 stycznia 1993 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284), z tym że deklarację o uznaniu kompetencji Europejskiej Komisji Praw Człowieka do przyjmowania
skarg jest Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, określany „złotą koroną Rady Europy”132. Trybunał może rozpatrywać skargę dopiero po wyczerpaniu wszyst-kich środków odwoławczych, przewidzianych prawem wewnętrznym, krajowym. W razie stwierdzenia naruszenia Konwencji przez państwo skarżone Trybunał może przyznać skarżącemu odpowiednie zadośćuczynienie133. Konwencja re-guluje rozmaite sfery praw człowieka. W tych rozważaniach będą przybliżone fragmenty, które odnoszą się lub mogą mieć zastosowanie do osób uwięzionych, a w szczególności ochrony ich prawa do powierzchni mieszkalnej. Przepis art. 3 Konwencji stanowi: „Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu”. Powstaje pytanie, czy izolowanie więź-niów w warunkach przeludnionej celi jest naruszeniem art. 3 Konwencji. Aby na nie odpowiedzieć, należałoby prześledzić orzeczenia ETPCz w sprawach przeludnienia w pomieszczeniach osób uwięzionych, które wynikałyby z rozpa-trywanych skarg kierowanych do Trybunału przez osoby pozbawione wolności. Niektóre orzeczenia ETPCz mają charakter precedensowy, stanowią tezy, które wytyczają linię orzeczniczą Trybunału. Przepis art. 3 Konwencji jest sformuło-wany w sposób dość ogólnikowy, nie definiuje zawartych tam pojęć, nie określa minimalnego poziomu dolegliwości wynikających ze złego traktowania, który przesądza o złamaniu zawartego w nich zakazu134. Poniżej zostaną przytoczone fragmenty niektórych uzasadnień do orzeczeń ETPCz w kontekście naruszenia art. 3 Konwencji w związku z przeludnieniem135:
▪ przy rozpatrywaniu potencjalnego naruszenia art. 3 Konwencji Trybunał musi rozpatrzyć wszystkie okoliczności sprawy, takie jak rozmiar celi i sto-pień przeludnienia, warunki sanitarne, możliwości poruszania się, rekreację,
skarg indywidualnych oraz uznaniu obowiązkowej jurysdykcji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka złożyła 1 maja 1993 r. Do roku 1998 organami Konwencji były Europejska Komisja Praw Człowieka (powstała w 1954 r.) oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka (działający od 1959 r.) wspierane przez Komitet Ministrów Rady Europy. W następstwie reformy postępowania przed organami Konwencji na podstawie protokołu 11 do Konwencji, przyjętego 5 maja 1994 r., doszło do radykalnej reformy tego systemu, likwidującej obydwa orzekające organy i powołu-jącej do życia stały Europejski Trybunał Praw Człowieka, zwany również Nowym Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Ratyfikowany przez wszystkie zainteresowane strony protokół dodatkowy nr 11 wszedł w życie 1 listopada 1998 r.; por. M.A. Nowicki, Nowy Europejski
Try-bunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 1999–2004, Zakamycze, Kraków 2005, s. 17–18.
132 M.A. Nowicki, Nowy Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 1999–2004, Zaka-mycze, Kraków 2005, s. 17.
133 O. Grodziński, Procedury służące dochodzeniu praw osób osadzonych w jednostkach
peni-tencjarnych przed instytucjami i trybunałem, [w:] L. Bogunia (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. XX, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 256.
134 B. Stańdo-Kawecka, Prawa osób pozbawionych wolności w świetle orzeczeń organów
Europej-skiej Komisji Praw Człowieka, Program Unii EuropejEuropej-skiej Phare (Tacis Demokracja)
Stowarzy-szenie Penitencjarne „PATRONAT” CZSW MS, Warszawa 1998, s. 27.
135 Orzecznictwo Trybunału w Strasburgu, http://www.ipsir.uw.edu.pl/informacje_o_instytucje/ka-tedry_i_zaklady/katedra_krymin._...2008.11.20.
pomoc medyczną, dozór, stan zdrowia osoby uwięzionej. Należy również – przy ustaleniu zaistnienia naruszenia – wziąć pod rozwagę czas trwania złego traktowania, płeć, wiek ofiary136;
▪ przy ocenie warunków w areszcie należy wziąć pod uwagę ich kumulatyw-ny efekt, jak również szczególne zarzuty zgłaszane przez skarżącego137; ▪ przy rozpatrywaniu potencjalnego naruszenia art. 3 Konwencji należy
wziąć pod uwagę również psychiczne i fizyczne skutki poniżającego trak-towania138;
▪ przeludnienie w celi jest o wiele mniej uciążliwe, gdy jest zapewniona możliwość swobodnego poruszania się poza celą w ciągu dnia. W połącze-niu z zadowalającymi warunkami egzystencji nie daje podstaw do stwier-dzenia naruszenia art. 3 Konwencji139;
▪ ciągłe poważne przeludnienie celi samo w sobie stanowi konieczność roz-patrzenia problemu naruszenia art. 3 Konwencji140;
▪ trudności finansowe państwa w żadnym przypadku nie mogą usprawiedli-wiać warunków panujących w miejscach uwięzienia, które naruszają art. 3 Konwencji141;
▪ przeludnienia cel nie usprawiedliwia duża liczba popełnianych przestępstw, gdyż obowiązkiem pozwanego państwa jest zorganizowanie systemu pań-stwowego w taki sposób, by zapewnić szacunek dla godności więźniów, bez względu na trudności finansowe lub logistyczne państwa142;
▪ Trybunał nie może ostatecznie zdecydować, ile przestrzeni osobistej nale-ży przyznać jednemu więźniowi z punktu widzenia Konwencji. To zalenale-ży od wielu względnych czynników, takich jak długość aresztu w konkret-nych warunkach, możliwość ruchu na świeżym powietrzu, fizyczna i psy-chiczna kondycja pozbawionego wolności. Trybunał uznaje, że mógłby brać pod uwagę ogólne standardy w tej materii, ale jego zdaniem nie mogą być one rozstrzygające143.
Z uzasadnienia niektórych wyroków wynika, że ETPCz, rozpatrując problem, czy przebywanie w warunkach przeludnienia osób pozbawionych wolności prze-kracza zakres dolegliwości uzasadniających stwierdzenie, że następuje naruszenie art. 3 Konwencji, posługuje się tzw. kryterium kumulatywnym oceny zaistniałych warunków. Zastosowanie kryterium kumulatywnego ma to znaczenie, że braki
136 Assenov i Inni v. Bułgaria – wyrok z dnia 28 października 1998 r., nr sprawy 90/1997/874/1086 (§ 94).
137 Dougoz v. Grecja – wyrok z dnia 6 marca 2001 r., nr sprawy 40907/98 (§ 46).
138 Tamże, § 44.
139 Valašinas v. Litwa – wyrok z dnia 24 lipca 2001 r., nr sprawy 44558/98 (§ 103 i 104).
140 Kalashnikov v. Rosja – wyrok z 15 lipca 2002 r., nr sprawy 47095/99 (§ 97).
141 I.I. v. Bułgaria – wyrok z 9 czerwca 2005 r., nr sprawy 440892/98 (§ 74).
142 Belevitskiy v. Rosja – wyrok z 1 marca 2007 r., nr sprawy 72967/01 (§ 75).
i nieprawidłowości w przypadku jednego z warunków, jeżeli są zrekompensowa-ne udogodnieniami w zakresie innych, nie muszą powodować oceny zrekompensowa-negatywzrekompensowa-nej i stwierdzenia naruszenia praw człowieka144. Z drugiej jednak strony Trybunał przypomina, że ciągłe i poważne przeludnienie w celi więziennej samo w sobie może stanowić naruszenie art. 3 Konwencji, np. wyklucza prywatność.
ETPCz stał się niezawisłym sądem międzynarodowym rozstrzygającym roz-patrywane sprawy z możliwością orzeczenia sankcji145. Ochrona praw człowieka uwięzionego tą drogą jest długa, z możliwością rekompensaty za naruszone do-bro osobiste, jakim jest prawo do powierzchni mieszkalnej. Bezcenną wartością są uzasadnienia orzeczeń, które pokazują, jak skomplikowanym i ważnym pro-blemem jest przeciwdziałanie przeludnieniu więziennemu. Sama powierzchnia mieszkalna jest wartością, ale nie jedyną, dla ludzkiej egzystencji człowieka po-zbawionego wolności. Można sobie wyobrazić celę więzienną o powierzchni np. 15 m², ale bez dopływu świeżego powietrza, bez bieżącej wody, nieogrzewaną, ze słabym dopływem światła, można sobie wyobrazić również stan emocjonalny osoby umieszczonej w takiej celi. Wprawdzie norma powierzchni mieszkalnej dla jednej osoby jest zadowalająca, ale warunki w niej panujące są poniżają-ce, nieludzkie. Powierzchni mieszkalnej nie można rozpatrywać bez kontekstu warunków socjalno-bytowych oraz otoczenia, w którym funkcjonuje skazany, obejmujących m.in. zatrudnienie, udział w różnych zajęciach na zewnątrz celi, więzienną opiekę zdrowotną.