albo karaniu (cpt)
4.6. ochrona prawa więźniów do powierzchni mieszkalnej w celi mieszkalnej w orzecznictwie sądów powszechnych
Ochronę prawa więźniów do odpowiedniej powierzchni mieszkalnej można podzielić na dwa okresy, biorąc pod uwagę jej skuteczność. Pierwszy okres charak-teryzował się brakiem skuteczności, ponieważ autorzy pozwów o odszkodowanie do Skarbu Państwa za ciasnotę w celi nie mieli na nie żadnych szans. Taki pogląd wyrażał Z. Hołda100, stwierdzając, że więźniowie nie są w stanie udowodnić rze-czywistej szkody, ani utraconych korzyści spowodowanych ciasnotą w celi. Więź-niowie, aby wygrać, musieliby wykazać szkodę rzeczywistą lub utracone korzyści, co w tych sprawach jest trudne. W grę nie wchodziło zadośćuczynienie. Trudno bowiem udowodnić, że cierpienie, którego doznaje więzień, jest spowodowane akurat przekroczeniem normy powierzchniowej, a nie po prostu pozbawieniem wolności. Taka interpretacja prawa nie była narzędziem ochrony prawa więźnia do powierzchni mieszkalnej101. Nowe światło na problem przeludnienia więzień rzucił wyrok Sądu Najwyższego z 28 lutego 2007 roku, który wskazał, że pobyt w przeludnionej celi należy rozpatrywać w kontekście dóbr osobistych102. Od tej daty sytuacja prawna więźniów w zakresie ich prawa do powierzchni mieszkalnej radykalnie się polepszyła. Rozważając ten problem, należałoby przybliżyć okres, kiedy sądy oddalały pozwy więźniów skarżących się na zatłoczone cele.
1. Pierwsze pojedyncze pozwy wpływały do sądów od 1999 roku. Później na-stała „moda” wśród więźniów przesyłania ich falami. W 2005 roku więźniowie z Za-kładu Karnego w Tarnowie przesłali do sądów blisko 40 pozwów o ciasnotę w celi,
100 T. Krzyżak, A. Blinkiewicz, Europa pod celą, „Wprost” 2005, nr 5, s. 36–37.
101 A. Łukaszewicz, Kolejne pozwy skazanych przeciwko państwu. Więziennictwo, „Rzeczpospoli-ta” 2005, nr 5, s. C 1; A. Łukaszewicz, Archiwum Rzeczpospolitej. Prawo Karne. Kolejne pozwy.
Więźniom za ciasno, „Rzeczpospolita” 2005 z 3 czerwca.
domagając się od 10 do 12 000 złotych odszkodowań. Do wszystkich sądów w kraju trafiło 140 pozwów w tej sprawie. Na początku 2005 roku z Zakładu Karnego z No-wogardu do sądów w Goleniowie wpłynęło ponad 30 takich pozwów, 12 przekazano do sądu okręgowego z powodu wartości dochodzonego odszkodowania. Więźniowie żądali odszkodowań wyższych niż 30000 złotych. W podobnych sprawach zapadły pierwsze wyroki. Sąd Rejonowy w Szamotułach 3 grudnia 2004 roku oddalił po-wództwo o 30 000 złotych odszkodowania za przebywanie w ciasnej celi we Wron-kach. Wcześniej Sąd Okręgowy we Wrocławiu oddalił powództwo o 12 milionów złotych za ciasnotę w więzieniu w Wołowie103. W 2007 roku (dane z września) sądy zajmowały się około 40 pozwami więźniów skarżących się m.in. na przeludnienie. Najwięcej skarg było na Areszt Śledczy przy ul. Smutnej w Łodzi. Innymi zakłada-mi, na jakie skarżyli się więźniowie, były m.in. ZK Sieradz (dwie sprawy oddalone), ZK Łowicz (pięć rozstrzygniętych na korzyść zakładu, siedem w toku), ZK Nr 1 w Łodzi (sześć spraw, z których cztery oddalono, a dwie wycofali więźniowie), ZK Nr 2 w Łodzi (trzy sprawy, z których jedną sprawę oddalono, jedną umorzono, a jed-na się toczy). Do wrocławskiego sądu trafiło 20 pozwów oskarżających zakłady karne o złe warunki104. Pierwsze pozwy więźniów (ZK Goleniów) skarżących się na zatłoczone cele zwracają uwagę, że zostali oni poddani nieludzkiemu i poniżające-mu traktowaniu wynikająceponiżające-mu z niezapewnienia humanitarnych warunków izolacji, do czego pozwany był zobowiązany, w związku z przeludnieniem pogorszył się ich stan zdrowia psychicznego i fizycznego. W pozwach więźniowie wnioskują o po-wołanie biegłych, w tym psychologa i neurologa. Powołują się też na ratyfikowane przez Polskę konwencje: o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, o Zapobieganiu Torturom oraz Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu, Europejskie Reguły Więzienne oraz na przepisy polskie-go kodeksu karnepolskie-go wykonawczepolskie-go, które gwarantują więźniom minimalne wa-runki bytowe105. Charakterystyczne i typowe uzasadnienia sądów oddalające pozwy w sprawie przeludnienia więzień można sprowadzić do następujących:
▪ Brak dowodów, że cele, w których odbywali karę, były przeludnione. „Po-wód nie był w stanie udowodnić przeludnienia, albowiem nie dysponował dostępem do danych zakwaterowania osadzonych, a pozwanego przelud-nienie nie interesowało, podczas wizytacji cel w sporządzonych notatkach nie ma żadnych wpisów o przeludnieniu (...)”.
▪ Brak dowodów o związku pomiędzy stanem zdrowia a przeludnieniem; „rozstrojem zdrowia nie jest ujemne przeżycie, czy nawet stres”.
▪ Odbywanie kary w pewnych ograniczonych warunkach lokalowych jest wyborem skazanego poprzez dopuszczenie się przestępstwa.
103 A. Łukaszewicz, Kolejne pozwy..., s. C1.
104 Wrocław: Więzień oskarżył zakład karny o złe warunki odbywania kary, http://pl.wikinews.org/ wiki/Wroc%C5%82aw:_wi%C4%zia99%C5%84_oskar%C5 – dostęp: 01.15.2008.
105 A.Ł. Archiwum Rzeczpospolitej, Pozwy o ciasnotę w zakładach karnych. Więźniowie skarżą
Więźniowie nie są w stanie zatem udowodnić rzeczywistych szkód, utraconych korzyści ani faktu, iż egzystują w przeludnionych więzieniach. W tej sytuacji sądy oddalają pozwy. Jeżeli towarzyszy im jakakolwiek refleksja wobec tego problemu, to pytanie, w jaki sposób odciążyć obciążone ponad miarę sądy. „Sądy powinny rzadziej zwalniać z kosztów. Gdyby musieli (skazani) zapłacić, zastanawialiby się nad żądaniami – mówi «Rzeczpospolitej» jeden z tarnowskich sędziów”106.
2. Gwarancję praw więźniów do powierzchni mieszkalnej wzmocnił wyrok Sądu Najwyższego w sprawie powództwa Adama D. przeciwko Skarbowi Państwa – Okręgowemu Inspektoratowi Służby Więziennej w W. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 28 lutego 2007 roku skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w W. z dnia 5 kwietnia 2006 roku sygn. akt I ACA 161/06. Sąd uznał, że osadzenie skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności w prze-ludnionych celach, przy braku oddzielenia urządzeń sanitarnych od reszty pomiesz-czenia, i niezapewnienia wszystkim skazanym osobnego miejsca do spania, może stanowić naruszenie dóbr osobistych i godności oraz prawa do intymności i rodzić odpowiedzialność Skarbu Państwa na podstawie art. 24 i art. 448 k.c. Ciężar dowo-du, że warunki w zakładzie karnym odpowiadały obowiązującym normom i nie doszło do naruszenia dóbr osobistych powoda, spoczywa na stronie pozwanej (art. 6 w zw. z art. 24 k.c.)107. Rozpatrywanie skargi jako sprawy z zakresu naru-szenia dóbr osobistych ma w opinii N. Pawłowskiej108 ogromne znaczenie. Odtąd na pozwanych spoczywać będzie dowód legalności warunków, w jakich powód odbywał karę pozbawienia wolności. Znacznie utrudniona będzie także argumen-tacja, że powód nie wykazał szkody wynikłej na skutek przebywania w przelud-nionej celi. Brak szkody nie przeszkadza uznać, że została naruszona godność osadzonego. SN odrzucił rozumowanie Sądu Apelacyjnego z Wrocławia, że dys-komfort w celi jest elementem kary. To pierwsza sprawa o odszkodowanie za pobyt w przeludnionej celi, która trafiła przed Sąd Najwyższy. Wyrok może wpły-wać na orzeczenia w dziesiątkach podobnych spraw, a jeśli państwo nie zmieni polityki karnej, to mogą one dużo kosztować109. Pierwszy prawomocny wyrok już w Polsce zapadł. Osadzony w AŚ w Bytomiu wywalczył od Skarbu Państwa 1000 złotych odszkodowania, sąd przychylił się do jego skargi na... ciasnotę w celi, uznając, że przeludnienie narusza jego dobra osobiste. W toku jest jesz-cze 501 spraw. Wywaljesz-czenie przez skazanego odszkodowania to niedobry sygnał dla budżetu110. Resort sprawiedliwości, widząc zagrożenie dla budżetu państwa, eksponuje program budowania nowych jednostek penitencjarnych. „Działalność inwestycyjną prowadzi się po to, aby zbliżyć się do norm europejskich i nie płacić
106 A. Łukaszewicz, Kolejne pozwy. Więźniom za ciasno...
107 Z uzasadnienia wyroku SN w sprawie V CSK 431/06 z 28 lutego 2007 r.
108 N. Pawłowska, Prawo podmiotowe..., s. 78.
109 B. Wróblewski, Więzień to człowiek, „Gazeta Wyborcza” z 1 marca 2007 r., s. 2.
110 A. Pustułka, Recydywista dostał 1000 zł odszkodowania za ciasnotę w celi, „Polska. Dziennik Zachodni” z 9 stycznia 2008, s. 1.
odszkodowań zasądzonych przez sądy powszechne i Trybunał w Strasburgu za pobyt w przeludnionej celi”111. Świadomość narastania kosztów związanych z przeludnieniem zakładów karnych i aresztów śledczych jest związana z wej-ściem w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego112, które zaczęło obowiązy-wać od 6 grudnia 2009 roku, a uznającego pobyt w więzieniu w przeludnionej celi za niekonstytucyjny. Do maja 2009 roku więźniowie złożyli ponad 800 pozwów, w blisko 30 sprawach zostały zasądzone odszkodowania, średnio 4000 złotych. Gdyby po wejściu w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, gwarantu-jącego osadzonym minimum 3 m² powierzchni, niekorzystna praktyka została odzwierciedlona w wyrokach sądowych, mogłoby to kosztować budżet państwa ok. 118 milionów złotych rocznie113.