wzrost populacji osób uwięzionych drogą do przeludnienia więzień

Wzrost populacji więziennej ma wpływ na przeludnienie. Ta teza nie zawsze musi być prawdziwa, bo w rzeczywistości jest tak, że wzrost populacji więzien-nej wymusza mechanizmy dostosowania wielkości tej populacji do określowięzien-nej liczby miejsc uwięzienia. Państwo może wybrać jedną spośród wielu dróg tego dostosowania. Może budować nowe więzienia, rozbudowywać dotychczaso-we, przeznaczać pomieszczenia więzienne, które służyły potrzebom socjalnym, kulturalno-oświatowym na pomieszczenia mieszkalne. Tak się dzieje w Polsce, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekroczy

będące inspiracją nauki do zmian w polityce kryminalnej państwa, m.in. Uchwała Komisji Praw Człowieka i Praworządności oraz Rekomendacje Konferencji „Probacyjne środki polityki karnej – stan i perspektywy” zorganizowanej przez Senacką Komisję Praw Człowieka i Praworządności przy współudziale Ministerstwa Sprawiedliwości, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Rzecznika Praw Obywatelskich w dniach 20–21 października 2000 r. w Popowie, [w:] Probacyjne środki

po-lityki karnej – stan i perspektywy, Dział Wydawnictwa Kancelarii Senatu, Warszawa 2001, s. 9–12.

Uchwała w sprawie nowelizacji Kodeksu karnego podjęta w Warszawie dnia 10 lipca 2003 r. na zebraniu członków Towarzystwa Naukowego Prawa Karnego i Polskiego Towarzystwa Krymi-nologicznego im. prof. S. Batawii zorganizowanego przez te towarzystwa wspólnie z Instytutem Nauk Prawnych PAN. Czy trzeba zmieniać kodeks karny? Materiały z konferencji naukowej

„No-welizacja kodeksu karnego” z dnia 10 lutego 2003 r., Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa

2003, s. 61–62; S. Lelental, Uchwała uczestników Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr Prawa

Karne-go w Szklarskiej Porębie w dniach 26 – 29 września 2007 r., „Przegląd Więziennictwa PolskieKarne-go”

2008, nr 61, s. 171–172; Apel środowisk prawniczych w związku z odwołaniem przewodniczącego

Komisji Kodyfikacyjnej prof. S. Waltosia, „Gazeta Wyborcza” 2005, nr 158, s. 18. Rekomendacje II Polskiego Kongresu Penitencjarnego, [w:] T. Bulenda, W. Knap, Z. Lasocik (red.), Więziennic-two na początku XXI wieku. III Kongres Penitencjarny, wyd. CZSW, PTP, Polskie Stowarzyszenie

Edukacji Prawnej, IPSiR UW, Wydział Prawa i Administracji UW, Międzynarodowa Komisja Prawników Sekcja Polska, Warszawa 2007, s. 457–458; Rekomendacje Konferencji

„Zapobie-ganie i zwalczanie przestępczości w Polsce przy zastosowaniu probacyjnych środków karania”,

„Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2004, nr 42, s. 130–131; Uchwała – Dziesięciolecie polskiej

kodyfikacji karnej, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2007, nr 56–57, s. 311–312; Rekomen-dacje Konferencji Komisji Praw Człowieka i Praworządności Senatu 27–28 października 2008 r., Popowo, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2008, nr 61, s. 92–93 oraz „Mediator” 2009, nr 48,

s. 68–69; Uchwała Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr Prawa Karnego w Szklarskiej Porębie w dniu

26 września 2008 r., „Nowe Prawo” 2008, z. 11, s. 119; Uchwała w sprawie zmniejszenia prze-ludnienia w zakładach karnych i przeprowadzenia w tym celu pożądanych zmian w polityce kar-nej i penitencjarkar-nej podjęta na konferencji naukowej Towarzystwa Naukowego Prawa Karnego oraz Instytutu Nauk Prawnych PAN w dniu 2 lipca 2009 r., „Przegląd Więziennictwa Polskiego”

2009, nr 64–65, s. 19–20; J. Lachowski, Konferencja naukowa „Alternatywy pozbawienia

wol-ności w polskiej polityce karnej”, Zakład Prawa Karnego, Instytut Nauk Prawnych PAN z dnia

w skali kraju ich ogólną pojemność10. Państwo może nie przyjmować osób skaza-nych do więzienia z powodu braku miejsc. Może dokonać manewru polegającego na zmniejszeniu powierzchni mieszkalnej przypadającej na jedną osobę. Zabieg taki w Polsce byłby prawdopodobnie niemożliwy, ponieważ dalsze pomniejszanie obowiązujących norm powierzchni mieszkalnej, jednych z najniższych w Euro-pie, naruszyłoby prawa osób uwięzionych chronione przez dokumenty międzyna-rodowe, chociaż byłoby akceptowane przez niektóre kręgi polityczne wyznające zasadę, że więźniom nie może być lepiej niż ludziom wolnym. Znana jest wy-powiedź ministra Z. Ziobro na temat standardów w zakresie prawa więźniów do powierzchni mieszkalnej11.

Istnieje następna możliwość zapobiegania przeludnieniu, a mianowicie redukcja populacji więziennej, dostosowanie jej do pojemności więzień, bądź wykonywanie kary pozbawienia wolności w sposób niekonwencjonalny, m.in. poprzez wprowadzenie kar weekendowych (wykonywanie kary pozbawienia wolności na zmianę i raty12, bądź w więzieniach elektronicznych)13. Najbardziej racjonalnym i pożądanym kierunkiem zmierzającym do kontroli zaludnienia więzień jest redukcja populacji więziennej. Rozważając powiązania dwóch zja-wisk – wzrost populacji więziennej i przeludnienia, ciekawa byłaby odpowiedź na pytanie: czy niedoludnienie więzień, wolne miejsca w nich mogą wpłynąć na wzrost populacji osób pozbawionych wolności? Owo pytanie mogłoby brzmieć następująco: czy wolne miejsca w więzieniach wpływają na wzrost populacji osób uwięzionych? Odpowiedzi na tak postawione pytanie mogą być zróż-nicowane w zależności od konkretnej sytuacji. W Polsce były wolne miejsca w więzieniach po amnestiach, jednak zawsze szybko się zapełniały. Najdłuższy okres niedoludnienia w więzieniach po amnestii z 1989 roku trwał prawie 10 lat.

10 § 3, 4 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie trybu po-stępowania właściwych organów w przypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekracza w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów (Dz.U. Nr 2002, poz. 1564).

11 B. Wróblewski, Więzień to człowiek, „Gazeta Wyborcza” 2007, nr 51, s. 2

12 M. Derlatka, Kara weekendowa – remedium na przeludnione więzienia, „Rzeczpospolita” 25 paź-dziernika 2007 r., http//www.rp.pl/artykul/64906.html.

13 Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Dz.U. Nr 191, poz. 1366 ze zm.); P. Moczydłowski,

Przestępca na uwięzi. Elektroniczny monitoring sprawców przestępstw, Zeszyty Naukowe „IUS

ET LEX” 2006, zeszyt nr 2; G.B. Szczygieł, Wykonywanie kary pozbawienia wolności poza

za-kładem karnym w systemie dozoru elektronicznego a przeludnienie więzienne, [w:] Ł. Pohl (red.), Aktualne problemy prawa karnego. Księga pamiątkowa z okazji Jubileuszu 70 urodzin Profesora A.J. Szwarca, Wyd. Naukowe UAM w Poznaniu, Poznań 2009, s. 577–587; S. Lelental, Dozór elektroniczny – czy może przyczynić się do rozwiązania lub tylko złagodzenia problemu prze-ludnienia w zakładach karnych, [w:] W. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak (red.), Misja Służby Więziennej a jej zadania wobec aktualnej polityki karnej i oczekiwań społecznych, IV Kongres

Można sobie wyobrazić, że państwo buduje więzienia „na wszelki wypadek”, powiększa liczbę miejsc w więzieniach w związku z przewidywanym wzrostem przestępczości na kilka lat do przodu. Co się wówczas dzieje? Więzienia szyb-ko się zapełniają. Władza, wszelka władza, nie znosi „próżni” w więzieniach, bo ona w mniemaniu polityków świadczyłaby o słabości państwa. Być może w Polsce miną te czasy, kiedy takie sądy będą obecne w przestrzeni społecznej i politycznej.

W Polsce od 1990 roku następuje systematyczny wzrost populacji więzien-nej. W 2006 roku populacja więzienna osiągnęła najwyższą wartość (88 647 więźniów, a na początku tego okresu – 50 165). Wzrost populacji więziennej do 1999 roku nie był bezpośrednią przyczyną przeludnienia więziennego. Dopiero w 2000 roku współczynnik zaludnienia przekroczył wartość 100 i na koniec tego roku wyniósł 101,4. Dane statystyczne zawarte w tabeli 25 pozwalają zdiagno-zować tendencję wskaźnika dynamiki populacji więziennej w latach 1990–2011, tendencję dynamiki wskaźnika liczby miejsc w więzieniach w latach 1990–2011 oraz tendencję dynamiki wskaźnika zaludnienia więziennego. W badanych latach można zaobserwować następujące prawidłowości:

▪ za dynamiką wzrostu populacji więziennej nie nadąża dynamika wzrostu miejsc w więzieniach,

▪ wraz ze wzrostem populacji więziennej wzrasta współczynnik zaludnienia. W latach 1990–1999 i od 2010 roku obserwuje się niedoludnienie więzienne w skali kraju. Obniżenie wskaźnika zaludnienia w latach 2010–2011 jest spowo-dowane głównie zwiększeniem liczby miejsc w więzieniach oraz zmniejszeniem populacji więziennej. Wynik ten świadczy o tym, że więziennictwo, oprócz zwięk-szenia liczby miejsc izolacji więziennej poprzez budowę nowych więzień i no-wych miejsc, zaczęło kontrolować populację więzienną w inny sposób.

Dane liczbowe z lat 2008–2009 zawarte w statystyce penitencjarnej (Infor-macja o wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania) nie w pełni odzwierciedlają rzeczywisty stan zaludnienia polskich więzień. Pozy-tywny obraz ostatnich dwóch lat został uzyskany dzięki manipulowaniu danymi statystycznymi przez CZSW14. Korygując tę statystykę, współczynnik zaludnie-nia w rzeczywistości w 2008 roku wyniósł 100,5, a w 2009 roku – 100,02.

14 W jednym z artykułów Dziennika „Gazeta Prawna” autorka zarzuca więziennictwu na podstawie wyników kontroli Najwyższej Izby Kontroli, że fałszowano statystyki na temat przeludnienia wię-ziennego. Do powierzchni mieszkalnej cel wliczano takie miejsca czasowego pobytu, jak izby cho-rych, domy dla matki i dziecka, oddziały dla N, OTZW; por. A. Marszałek, Fałszowano statystyki

na temat przeludnienia więzień, Dziennik „Gazeta Prawna”, artykuł z dnia 29 czerwca 2010 roku,

http://www.gazetaprawna.pl/drukowanie/432300; wystąpienie pokontrolne Najwyższej Izby Kon-troli KAP – 4112- 02/2009 z dnia 7 grudnia 2009 r. do Dyrektora CZSW oraz Komunikat prasowy dotyczący nieprawdziwych doniesień prasowych odnoszących się do nieprawidłowości w zbieraniu danych statystycznych dotyczących zaludnienia jednostek penitencjarnych Rzecznika Prasowego Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 czerwca 2010 r.

Tabela 25. Wskaźnik dynamiki populacji więziennej i miejsc uwięzienia oraz współczynnik zaludnienia w latach 1990–2011

Lata ^{Liczba uwięzionych}

Liczba miejsc

w więzieniach ^{Zaludnienie więzienne} n ^Wskaźnik _dynamiki n ^Wskaźnik _dynamiki ^{Współczynnik} _zaludnienia ^Wskaźnik _dynamiki

1990 50 165 100,0 67 380 100,0 74,5 100,0 1991 58 619 116,9 65 378 97,0 89,7 120,4 1992 61 409 122,4 66 929 99,3 91,8 123,2 1993 61 562 122,7 66 396 98,5 92,7 124,5 1994 62 719 125,0 67 350 100,0 93,1 125,1 1995 61 136 121,9 67 945 100,8 90,0 120,9 1996 55 487 110,6 67 432 100,1 82,3 110,5 1997 57 382 114,4 66 731 99,0 86,0 115,5 1998 54 373 108,4 66 728 99,0 81,5 109,4 1999 56 765 113,2 65 124 96,7 87,2 117,1 2000 70 544 140,6 69 545 103,2 101,4 136,2 2001 79 634 158,7 70 049 104,0 113,7 152,7 2002 80 467 160,4 70 571 104,7 114,0 153,2 2003 79 281 158,0 71 287 105,8 111,2 149,4 2004 80 369 160,2 71 105 105,5 113,0 151,8 2005 82 955 165,4 68 966 102,4 120,3 161,6 2006 88 647 176,7 75 550 112,1 117,3 157,6 2007 87 776 175,0 79 213 117,6 110,8 148,8 2008 82 882 165,2 83 112 123,3 99,7 (100,5) 133,9 2009 83 791 167,0 84 118 124,8 99,6 (100,02) 133,8 2010 80 728 160,9 85 295 126,6 94,6 127,1 2011 81 179 161,8 86 058 127,7 95,8 128,7

Źródło: Lata 2001–2008 – Informacje o wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymcza-sowego aresztowania MS CZSW. Lata 2009–2011 – Roczna Informacja Statystyczna CZSW MS. Obliczenia własne.

Populacja więzienna nie jest zbiorowością jednorodną. Można ją różnicować, biorąc pod uwagę cechy demograficzne, kryminologiczne i penitencjarne oraz jeszcze wiele innych, o których pisze T. Bulenda15. Populację więzienną moż-na podzielić ze względu moż-na podstawy prawne pozbawienia wolności. W związku z tym kryterium w więzieniu można wyróżnić cztery podstawowe subgrupy: ska-zanych na karę pozbawienia wolności, skaska-zanych odbywających zastępczą karę

15 T. Bulenda, Charakterystyka populacji więziennej, [w:] T. Bulenda, R. Musidłowski (red.),

Sys-tem penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003,

pozbawienia wolności, ukaranych i tymczasowo aresztowanych. Wielkość tych subgrup jest zróżnicowana, zróżnicowana może być ich dynamika w określonym przedziale czasowym. Należy podkreślić, że różnorodne przyczyny mają wpływ na wielkość poszczególnych grup i rozmiary populacji więziennej.

Tabela 26. Struktura populacji uwięzionych według statusu uwięzienia w latach 1990–2011. Stan na 31.12

Lata

Grupy uwięzionych w latach 1990–2011

Skazani ^Tymczasowo _aresztowani Ukarani Ogółem

n % n % n % N % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1990 33 942 67,7 16 200 32,3 23 0,0 50 165 100,0 1991 42 788 73,0 15 749 26,9 82 0,1 58 619 100,0 1992 46 987 76,5 14 188 23,1 234 0,4 61 409 100,0 1993 47 030 76,4 14 020 22,8 512 0,8 61 562 100,0 1994 46 684 74,4 15 453 24,6 582 0,9 62 719 100,0 1995 44 779 73,2 15 686 25,7 671 1,1 61 136 100,0 1996 41 110 74,1 13 595 24,5 782 1,4 55 487 100,0 1997 42 978 74,9 13 231 23,1 1173 2,0 57 382 100,0 1998 42 130 77,5 11 551 21,2 692 1,3 54 373 100,0 1999 41 656 73,4 14 565 25,7 544 1,0 56 765 100,0 2000 48 006 68,1 22 032 31,2 506 0,7 70 544 100,0 2001 56 422 70,9 22 730 28,5 482 0,6 79 634 100,0 2002 59 248 73,6 20 896 26,0 323 0,4 80 467 100,0 2003 60 773 76,7 18 240 23,0 268 0,3 79 281 100,0 2004 64 975 80,8 15 055 18,7 338 0,4 80 368 100,0 2005 69 191 83,4 13 416 16,2 348 0,4 82 955 100,0 2006 73 914 83,4 14 415 16,3 318 0,4 88 647 100,0 2007 76 033 86,6 11 441 13,0 302 0,3 87 776 100,0 2008 73 859 88,8 8926 10,7 367 0,4 83 152 100,0 2009 74 116 88,2 9460 11,3 427 0,5 84 003 100,0 2010 71 867 89,0 8389 10,4 472 0,6 80 728 100,0 2011 72 692 89,3 8159 10,0 531 0,7 81 382 100,0 Średnia wartość 55 962,7 ^{78,2 14 427,1 21,1 453,5 0,7 70 843,4 100,0} Źródło: Informacje o wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania. MS CZSW. Obliczenia własne.

Zakres pojęcia „osoba uwięziona” lub „osoba pozbawiona wolności” w róż-nych krajach może być inny. W niektórych krajach do populacji uwięzioróż-nych zalicza się zatrzymanych w instytucjach policyjnych, nieletnich pozbawionych