Przestępstwa agresywne przeciwko personelowi więziennemu

Podstawową grupę przestępstw przeciwko funkcjonariuszom więziennym stanowią przestępstwa określone w art. 222 k.k. (naruszenie nietykalności cie-lesnej funkcjonariusza). Najczęstszym sposobem dokonania napaści na funkcjo-nariusza jest uderzenie w twarz, brzuch. Przestępstwo to przejawia się również odpychaniem, szarpaniem, kopnięciem, duszeniem86. Niekiedy dochodzi do czynnej napaści na funkcjonariusza (art. 223 k.k.), bardzo rzadko do napaści z użyciem niebezpiecznego narzędzia. Do takiego zdarzenia doszło w 1991 roku w Zakładzie Karnym w Gdańsku – Przeróbce. Skazany, zawiedziony z powodu nieotrzymania przepustki, ugodził w szyję nożem wychowawcę, który wskutek wykrwawienia zmarł87. Rozważania nad etiologią tego rodzaju zachowań doko-nywanych przez więźniów nie są proste. Nie są one głównym celem rozważań i dociekań tego opracowania, „nie ucieknie” się jednak od nich. Przede wszyst-kim należy się zainteresować częstotliwością przestępstw agresywnych więźniów skierowanych przeciwko funkcjonariuszom więziennym w dwóch okresach: gdy zjawisko przeludnienia więziennego nie występowało, ponieważ współczynnik zaludnienia posiadał wartość poniżej 100 (tj. w latach 1990–1999), oraz w latach 2000–2010, gdy współczynnik zaludnienia tę wartość przekroczył.

Wprawdzie w okresie przeludnienia więziennego współczynnik napaści na funkcjonariuszy więziennych był niższy niż w okresie, gdy zjawisko to nie wy-stępowało, jednak dynamika zachowań agresywnych więźniów pod postacią napaści na funkcjonariuszy więziennych bardzo wyraźnie wzrosła, bo o blisko 200% w okresie nasilenia się przeludnienia więziennego. Narastanie zachowań agresywnych ze strony więźniów w okresie przeludnienia ma swoje uzasadnienie. Egzystencja w ciasnych celach więziennych, brak przestrzeni prywatnej, różno-rodność interesów więźniów wywołują konflikty, skłonność reagowania na wy-magania funkcjonariuszy więziennych agresją. Istnieją poglądy, że w warunkach przeludnienia zagrożenie ze strony więźniów jest znacznie spotęgowane, ponieważ przeludnienie więzienne sprzyja skazanym grypsującym88, co należałoby rozumieć – zachowaniom agresywnym wobec kadry penitencjarnej. Według E. Hansena, „drugie życie” więźniów ma ogromny wpływ na przestępczość wewnątrzwięzien-ną. Aktywność „grypsujących” w poszczególnych rodzajach przestępstw była różna. Przy przestępstwach przeciwko funkcjonariuszom więziennym udział

86 S. Pich, Przeludnienie oraz zmiany w populacji osadzonych a nowe zagrożenia przestępczością

w czasie izolacji penitencjarnej, [w:] B. Urban (red.), Adekwatność polskiego systemu peniten-cjarnego i resocjalizacyjnego do współczesnych rozmiarów i rodzajów, Górnośląska Wyższa

Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała Augusta Hlonda, Mysłowice 2007, s. 285.

87 A. Kaczmarek, Napaści na funkcjonariuszy Służby Więziennej, „Nasz Głos” 1999, nr 1–2, s. 12.

88 S. Przybyliński, Podkultura więzienna – wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej, Ofi-cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 96 i 98.

„grypsujących” był nieznaczny. Uczestnicy „drugiego życia” stali w tego rodzaju konfliktach na uboczu89.

Tabela 19. Przestępczość skierowana przeciwko personelowi więziennemu – napaść na funkcjonariuszy Służby Więziennej w służbie w latach 1990–2010 Lata Liczba wypadków _{na 10 000 osadzonych}^{Współczynnik} Wskaźnik dynamiki

Lata 1990–1999 1990 brak danych – – 1991 50 8,53 100,0 1992 67 10,91 127,0 1993 80 13,00 152,1 1994 59 9,41 110,3 1995 39 6,38 74,8 1996 31 5,59 65,5 1997 33 5,75 66,0 1998 31 5,70 67,5 1999 30 5,28 60,0 Średnia wartość 46,7 7,8 – Lata 2000–2010 2000 23 3,26 100,0 2001 31 3,89 119,3 2002 22 2,73 83,7 2003 26 3,29 100,9 2004 22 2,74 84,0 2005 32 3,06 93,9 2006 44 4,96 152,1 2007 45 5,13 157,4 2008 72 8,66 265,6 2009 76 9,05 277,6 2010 73 9,04 277,9 Średnia wartość 38,8 4,7 –

Źródło: Lata 1990–1996 – „Nasz Głos” 1999, nr 1–2, s. 9; lata 2000–2011 – Informacje o wy-konywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania MS CZSW, lata 1998–1999 – Wydział Informacji Biura Ministra Sprawiedliwości. Obliczenia własne.

Praktyka penitencjarna alarmuje o wzroście napaści na funkcjonariuszy wię-ziennych. Sprawcami tych czynów najczęściej są recydywiści, którzy „odsiadują” wyrok w zakładach karnych zamkniętych90.

Osobliwa jest teoria wyjaśniająca aktualnie to zjawisko, tym bardziej, że jej autorem był Dyrektor Generalny Służby Więziennej K. Dubiel. Należałoby w tym

89 E. Hansen, Niektóre kryminologiczne i karnoprawne aspekty przestępczości, [w:] B. Hołyst (red.),

Problemy współczesnej penitencjarystyki w Polsce, t. I, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1984, s. 88.

miejscu dosłownie zacytować jego pogląd na genezę tego rodzaju przemocy w więzieniu i zapobieganiu jej:

„Więzień, który podnosi rękę na funkcjonariusza, musi ponieść jak najbardziej bolesne i dotkliwe konsekwencje. Jesteśmy instytucją totalną i daje nam pewne możliwości korzy-stania z siły, także fizycznej. Ale my zaczęliśmy się bać. Nastąpił efekt trzciny (podkreśle-nia A.N-Ś). Przed 1990 r. funkcjonariusze Służby Więziennej otrzymali etykietę sadystów, znęcających się nad biednymi więźniami, nadużywając swoich uprawnień. Od początku lat dziewięćdziesiątych różne organizacje praw człowieka zaczęły nas atakować. I tak krok po kroku ustępowaliśmy więźniom i zaczęli oni rządzić znanymi sobie sposobami i przemocą. A kolejnym dyrektorom generalnym zabrakło odwagi i stanowczości, aby powiedzieć: Służba Więzienna musi używać siły, bo totalność instytucji nie ulatuje w powietrze”91.

Tabela 20. Częstotliwość przestępczości agresywnej więźniów skierowanej przeciwko współwięźniom i funkcjonariuszom więziennym (w służbie) w latach 2000–2011

Lata

Rodzaje przestępczych zachowań agresywnych więźniów skierowanych przeciwko współwięźniom i funkcjonariuszom więziennym w służbie

Bójki i pobicia współwięźniów Napaści na funkcjonariuszy więziennych Liczba wypadków Współczynnik na 10 000 osadzonych Wskaźnik

dynamiki wypadków^Liczba

Współczynnik na 10 000 osadzonych Wskaźnik dynamiki 2000 691 98,0 100,0 23 3,26 100,0 2001 669 84,0 85,7 31 3,89 118,2 2002 680 84,5 86,2 22 2,73 81,8 2003 637 80,3 81,9 26 3,29 100,0 2004 672 83,6 87,0 22 2,74 81,8 2005 708 85,3 99,2 32 3,06 93,9 2006 762 97,2 91,9 44 4,96 151,5 2007 796 90,7 92,6 45 5,13 154,5 2008 756 90,9 92,1 72 8,66 263,6 2009 861 102,5 104,6 76 9,05 275,6 2010 928 115,0 117,3 73 9,04 272,7 2011 878 108,1 110,1 57 7,0 212,2

Źródło: Lata 2009–2011 – Roczna Informacja Statystyczna CZSW MS, lata 2000–2008 – Informacja o wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania CZSW. Obliczenia własne.

Więzień podnosi rękę na funkcjonariusza z jakiegoś powodu lub bez powodu, co sobie trudno wyobrazić. Jeżeli ma powód, to jest nim napięta atmosfera przeludnio-nego więzienia stymulowana różnymi innymi czynnikami sytuacyjnymi i osobowo-ściowymi. W tym kontekście Dyrektor Generalny Służby Więziennej bardzo szybko zapomniał o modelu, który w zakresie sposobu osiągania bezpieczeństwa w wię-zieniu sprowadzał się do filozofii relaksacji P. Moczydłowskiego, wypracowanego

91 Musimy odzyskać to, co straciliśmy. Wywiad z płk. Kajetanem Dubielem Dyrektorem Generalnym

na początku transformacji ustrojowej92. Ta filozofia zrewolucjonizowała polskie więziennictwo i należałoby ją chronić przed zakusami dewastacji przez K. Dubiela. Jest tu sytuacja o tyle dziwna, że przed dziesięciu laty ten sam człowiek propago-wał, przypomniał tę ideę na łamach „Forum Penitencjarnego”93. Obecnie zapomniał o kontekście kryminologicznym i wiktymologicznym przeludnienia więziennego w genezie przemocy w więzieniu. Pragnie powrotu do czasów, do których nie ma już powrotu, pragnie odzyskać więzienie totalitarne, tj. kontrolę i kształtowanie bez-pieczeństwa przemocą, a przecież w 2000 roku tak pisał „Represja wywołuje stałe napięcie, prowadzi do demoralizacji obu stron – pilnujących i pilnowanych”94.