Problemy zapewnienia osobom pozbawionym wolności bezpieczeństwa osobistegobezpieczeństwa osobistego

Wzmocnienie statusu prawnego osób pozbawionych wolności (w szczegól-ności katalogu praw), które stało się jedną z przesłanek, założeń aksjologicznych Kodeksu karnego wykonawczego z 1997 roku, znalazło wyraz w konstrukcji art. 108 k.k.w. Dotychczasowe doświadczenia funkcjonowania osób pozbawionych wolności, w szczególności przed 1989 rokiem, wskazywały, że bezpieczeństwo tych osób w więzieniach jest iluzoryczne. Rzeczywiste warunki przebywania w instytucjach penitencjarnych były nierzadko nieludzkie, zwłaszcza w czasach, kiedy podkultura więzienna przejawiała swe najokrutniejsze oblicze45. Był rów-nież taki okres w historii więziennictwa polskiego, w którym kadra więzienna nie była przygotowywana do kształtowania bezpieczeństwa osobistego osób pozba-wionych wolności, lecz wręcz wykorzystywano ją do naruszania praw więźnia dla celów politycznych, czy też kształtowania bezpieczeństwa jednostek organizacyj-nych więziennictwa kosztem praw podmiotowych więźniów, nie zawsze w za-kresie usprawiedliwionym. W więzieniu istnieje wiele powodów, by obawiać się o bezpieczeństwo osobiste osób pozbawionych wolności. Bezpieczeństwo osobiste osób pozbawionych wolności może być naruszane przez współwięźniów i przez funkcjonariuszy. W katalogu tych powodów można wyróżnić następujące: nega-tywne przejawy „drugiego życia”, przemoc i przestępczość wewnątrzwięzienną,

44 J. Nawój, Przemoc wewnątrzwięzienna w niektórych typach zakładów karnych, [w:] B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak (red.), Więziennictwo. Nowe wyzwania, CZSW, UAM w Poznaniu, PTP, COSSW, Warszawa – Poznań – Kalisz 2001, s. 437.

45 Por. m.in. Negatywne przejawy podkultury więziennej – środki i sposoby przeciwdziałania.

Mate-riały z sympozjum 16 – 22 grudnia 1974 r., Wyd. CZZK, Warszawa 1975; P. Moczydłowski, Drugie życie w instytucji totalnej, IPSiR UW, Warszawa 1988; Podkultura więzienna w aresztach śledczych i zakładach karnych. Materiały z konferencji w COSSW w Kaliszu w dniach 17–19 października 1994, Wyd. CZZK, M. Szaszkiewicz, Tajemnice grypserki, Wyd. Instytut Ekspertyz Sądowych,

szczególny rodzaj postaw personelu więziennego wobec osób pozbawionych wolności46. Dręczenie psychiczne więźniów może doprowadzić do samobójstw47.

Te przesłanki stały się podstawą uregulowania odpowiedzialności admini-stracji zakładów penitencjarnych za bezpieczeństwo osobiste skazanych podczas odbywania kary pozbawienia wolności. Przepis art. 108 k.k.w. nakłada na ad-ministrację więzienną podejmowanie odpowiednich działań celem zapewnienia skazanym bezpieczeństwa osobistego w czasie odbywania kary. Krąg podmiotów, wobec których administracja więzienna ma taki obowiązek, nie obejmuje tylko osób skazanych, ale wszystkich, którzy znajdują się w izolacji penitencjarnej z różnych względów (tymczasowo aresztowani, ukarani). Przed przyjęciem usta-wy k.k.w. z 1997 roku trwała dyskusja, w jaki sposób najskuteczniej uregulować ten problem, np. w projekcie k.k.w. z 1990 roku bezpieczne odbywanie kary było sformułowane jako prawo skazanego48. Takiemu rozwiązaniu sprzeciwiali się prak-tycy. W tej sytuacji pewnego rodzaju konfliktów interesów przyjęto rozwiązanie kompromisowe49. Trafnym i pomocnym rozwiązaniem mającym na celu aktywne kształtowanie bezpieczeństwa osobistego więźniów jest treść § 2 art. 108 k.k.w.50

W świetle tego przepisu więzień staje się aktywną stroną tego procesu.

Łatwo zauważyć, że administracja więzienna w sytuacji przeludnienia stoi przed trudnym problemem wywiązania się z obowiązku zapisanego w art. 108 § 1 k.k.w. Wynika to z jednej strony z faktu, iż kadra penitencjarna jest bardziej obciążo-na obowiązkami związanymi z opieką obciążo-nad większą liczbą osób. Po drugie, prze-ludnienie więzienne powoduje problemy z rozmieszczeniem wewnątrz instytucji penitencjarnej, nie sposób wówczas uwzględnić wszystkich przesłanek klasyfika-cyjnych, które nie sprzyjałyby generowaniu przemocy. Przeludnienie więzienne negatywnie wpływa na sposób zabezpieczenia postępowań karnych i realizację celów określonych w art. 82 § 1 k.k.w.51, w szczególności zapewnienia bezpie-czeństwa osobistego.

46 Postawy personelu więziennego niesprzyjające kształtowaniu bezpieczeństwa osobistego osób uwięzionych mogą wynikać z nieprzychylnego stosunku społeczeństwa do przestępców, wypa-lenia zawodowego, którego następstwem jest depersonalizacja, agresywnych postaw personelu wynikających z ich cech osobowościowych, co może być skutkiem braku lub wadliwego sposobu doboru kadry do roli funkcjonariusza więziennego, por. J. Nawój, Niektóre zagadnienia doboru

do roli zawodowej funkcjonariusza więziennego i kierowanie jego rozwojem, [w:] Nabór i szko-lenie funkcjonariuszy Służby Więziennej w polskim systemie penitencjarnym. Diagnoza. Ocena. Prognoza, Wyd. COSSW, Kalisz 1995.

47 T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Wyd. LIBRATA, Warszawa 1998, s. 255.

48 Tamże, s. 255.

49 S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 3, art. 108, Nb. 2, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2010.

50 Dodany do art. 108 k.k.w. ustawą z dnia 24 lipca 2003 r. (Dz.U. Nr 142, poz. 1380).

51 J. Zagórski, Przeludnienie polskich zakładów karnych i aresztów śledczych – jego uwarunkowania

Miarą wywiązywania się administracji więziennej z obowiązków, o których mowa w art. 108 k.k.w., są wskaźniki obiektywne i subiektywne. Wskaźniki obiek-tywne są mierzone ilością zdarzeń, zachowań, które godzą w bezpieczeństwo oso-biste więźniów (przestępstwa, przemoc), oraz liczbą ofiar przestępstw i przemocy. Drugi wskaźnik ma charakter subiektywny, mierzy poczucie bezpieczeństwa osób pozbawionych wolności. W świetle badań T. Bulendy i R. Musidłowskiego spośród 200 osób objętych badaniami zdecydowana większość (190 osób – 95%) stwier-dziła, że czuje się bezpiecznie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności52. Z badań empirycznych przeprowadzonych przez J. Nawoja53 wynika, że osoby po-zbawione wolności czują się bezpieczniej w zakładach karnych typu półotwarte-go niż zamkniętepółotwarte-go. Badania przeprowadzone przez J. Malca54 na temat nasilenia przestępczości w środowisku więziennym nie napawają optymizmem. Zdaniem autora, prawdopodobnie przestępczość wśród osób pozbawionych wolności stano-wi duży problem. Za taką opinią przemastano-wia szereg szczegółowych rezultatów ba-dawczych, m.in. fakt, że tylko 50% badanych osób stwierdziło, iż znęcanie się nad współwięźniami w ich środowisku nie istnieje. Przestępczość wewnątrzwięzienna to głównie przestępczość przeciwko współwięźniom (pobicia, znęcanie się, czyny seksualne, kradzieże itp.). Przestępczość wewnątrzwięzienna, niezależnie od tego, jakimi czynnikami jest warunkowana (podkulturą więzienną, zaburzeniami oso-bowości, warunkami izolacji penitencjarnej), stanowi najpoważniejsze źródło za-grożenia dla bezpieczeństwa osobistego osób pozbawionych wolności. W ostatnim dwudziestoleciu poważnym źródłem zagrożenia bezpieczeństwa osobistego więź-niów jest nadal status „poszkodowanego więźnia”. Podkultura więzienna nakazuje stosowanie różnych form agresji wobec tej grupy więźniów, którzy:

▪ zostali uznani za sprawców przestępstw przeciwko dzieciom, ▪ byli pracownikami organów ochrony porządku prawnego, ▪ uważani są za biernych homoseksualistów,

▪ uchodzą za informatorów organów ochrony porządku prawnego, ▪ wydali wspólników w toku postępowania karnego55.

52 T. Bulenda, R. Musidłowski, Realizacja przez administrację zakładów karnych i aresztów śledczych

obowiązku zapewnienia osobom pozbawionym wolności bezpieczeństwa osobistego, [w:] Stan i wę-złowe problemy polskiego więziennictwa, cz. IV, „Biuletyn RPO. Materiały” 2000, nr 42, s. 249.

53 J. Nawój, Przemoc wewnątrzwięzienna w niektórych typach zakładów karnych, [w:] B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak (red.), Więziennictwo. Nowe wyzwania, CZSW, UAM w Poznaniu, PTP, COSSW, Warszawa – Poznań – Kalisz 2001, s. 437; również M. Małek, Zjawisko przemocy

w opiniach funkcjonariuszy i osadzonych, [w:] J. Nawój (red.), Przemoc w więzieniu, Wyd. OISW

w Katowicach, Morawsko-Śląski Region Służby Więziennej Czeskiej Republiki w Ostrawie – Hěrmanicach, Polskie Towarzystwo Penitencjarne, ODK SW Kule 1998, s. 49.

54 J. Malec, Sondażowe badania opinii więźniów o nasileniu i przeciwdziałaniu przestępczości

w ich środowisku, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1999, nr 22–23, s. 80.

55 J. Malec, Główne problemy powodowane przez podkulturę więzienną, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1998, nr 20–21, s. 130–131, również tego autora: J. Malec, Szczególna ochrona

więź-niów, [w:] Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa, cz. III, „Biuletyn RPO. Materiały”

Następnym źródłem zagrożenia dla bezpieczeństwa osobistego więźniów jest nowy rodzaj przestępczości, jakim jest przestępczość zorganizowana, korupcyj-na, agresywna. Jakkolwiek więziennictwo coraz lepiej radzi sobie ze sprawcami przestępstw, którzy stanowią zagrożenie dla innych56, to jednak istnieje podejrze-nie, że wiele aktów przemocy w więzieniu wiąże się ze sprawcami przestępczości zorganizowanej, dotyczy to zwłaszcza stosunku do osób, które były świadkami tej przestępczości, bądź były współsprawcami, np. sprawa Olewnika. Więziennic-two poradziło sobie z przemocą kierowaną przeciwko osobom niepełnosprawnym psychicznie i fizycznie, m.in. upośledzonym umysłowo57.

Poczucie bezpieczeństwa osobistego więźniów mają wzmacniać nie tylko dys-pozycje zawarte w art. 108 k.k.w., ale również zapis art. 246 k.k. i art. 247 k.k. W świetle art. 246 k.k. mamy do czynienia z uznaniem za przestępstwo naduży-wanie swej pozycji przez pracowników Służby Więziennej wobec osoby pozba-wionej wolności. Zgodnie z przepisem art. 247 k.k. zachowanie przestępcze kadry więziennej polega na znęcaniu się fizycznym lub psychicznym oraz działaniu ze szczególnym okrucieństwem.

Obowiązujący Kodeks karny wykonawczy z 1997 roku stworzył odpowied-nie podstawy prawne zapewodpowied-nienia bezpieczeństwa osobistego osobom pozba-wionym wolności podczas odbywania kary pozbawienia wolności. W warunkach przeludnienia nie zawsze można je jednak w pełni realizować. W tych warunkach od funkcjonariusza więziennego wymaga się większej czujności, uwagi, rozpo-znania i zapobiegania zagrożeniom płynącym ze strony środowiska więziennego w stosunku do więźniów o wysokim potencjale wiktymologicznym. Psychofi-zyczne możliwości kadry penitencjarnej są ograniczone. Zatem to nie funkcjo-nariusz więzienny jest zagrożeniem dla bezpieczeństwa osobistego więźnia, lecz warunki, w których jest izolowany, warunki przeludnienia.

Należy zwrócić uwagę na instytucję klasyfikacji skazanych, która ma służyć również zapewnieniu osobom pozbawionym wolności bezpieczeństwa. W prze-ludnionych więzieniach nie zawsze jest możliwość skierowania skazanego do takiego zakładu karnego i rozmieszczenie go w taki sposób, by był w pełni bez-pieczny.

56 Oddziały dla tzw. „skazanych niebezpiecznych”, patrz: komentarz do art. 88a i b k.k.w., S. Lelen-tal, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, wyd. 3, art. 88a Nb. 1 – 9, art. 88 b Nb. 1 – 6, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2010.

57 Skazani ci mogą odbywać karę w systemie terapeutycznym, którą wykonuje się przede wszyst-kim w oddziałach terapeutycznych. W ostatnim dwudziestoleciu znacznie wzrosła liczba tych oddziałów. Aktualnie działają 22 oddziały terapeutyczne dla skazanych z niepsychotycznymi za-burzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, dysponujące 1680 miejscami, K. Dubiel,

Środki oddziaływania penitencjarnego, [w:] T. Szymanowski, J. Cegielska, J. Czołgoszewski,

S. Lelental, J. Pomiankiewicz (red.), Księga Jubileuszowa Więziennictwa Polskiego 1989–2009, Wyd. CZSW, Warszawa 2009, s. 183.

Możliwość zagrożenia bezpieczeństwa osobistego więźniów jest jednym z wielu kosztów wykonywania kary pozbawienia wolności w warunkach prze-ludnienia. Gdy zostanie usunięte to źródło, do więzień powróci normalność i stan poczucia bezpieczeństwa osobistego osób pozbawionych wolności58.

6.1.7. Naruszenie europejskich i międzynarodowych standardów