Kształtowanie się polskich standardów prawa do powierzchni mieszkalnej osób pozbawionych wolnoścido powierzchni mieszkalnej osób pozbawionych wolności

Na wstępie należałoby zwrócić uwagę na dwie kwestie. W Polsce w okresie przedwojennym i powojennym do 1989 roku obowiązywały normy kubaturowe pomieszczeń mieszkalnych, a od 1989 roku powierzchniowe normy pomieszczeń mieszkalnych przypadające na jednego więźnia. W różnych okresach polskiego więziennictwa po 1918 roku normy kubaturowe i powierzchni przypadającej na jedną osobę były regulowane aktami prawnymi różnej rangi, bądź przepisami we-wnętrznymi niemającymi cech prawa. Poniższe zestawienia zobrazują ową pro-blematykę (tabela 1).

J. Malec, powołując się na K. Rudnickiego, zaznacza, że przed II wojną światową obowiązywała w Polsce (abstrahując od stopnia jej przestrzegania) nor-ma 16–25 m³ na więźnia23. Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości została wprowadzona minimalna norma kubaturowa na jednego więźnia w celach wspól-nych 13 m³, w celach jednoosobowych – 18 m³.24 Przeliczając tę normę wyrażoną w metrach sześciennych na metry kwadratowe, jest to standard przyzwoity, bo-wiem w przybliżeniu na jedną osobę przypadało około 5 m².

W okresie powojennym w latach 1945–1989 normy mieszkalne były określo-ne w metrach sześciennych, co było uregulowaniem zarówno nieprecyzyjnym, jak i ukrywającym bardzo niski standard warunków egzystencji pod tym względem25. W tym okresie normy te nie były regulowane aktami prawnymi, lecz wewnętrzny-mi przepisawewnętrzny-mi centralnego organu więziennictwa polskiego. W latach 1945–1972 norma mieszkalna na osobę uwięzioną wynosiła 8 m³. W związku ze wzrostem populacji osób uwięzionych z 24 702 w 1945 roku do 115 343 w 1972 roku, w roku tym zmniejszono tę normę dla osób odbywających karę pozbawienia wolności

22 M. Płatek, Europejskie Reguły Więzienne..., s. 20.

23 J. Malec, Generalna koncepcja postępowania z osobami pozbawionymi wolności, [w:] Stan i

wę-złowe problemy polskiego więziennictwa, cz. III, „Biuletyn RPO. Materiały” 1998, nr 34, s. 427;

por. K. Rudnicki, Wspomnienia prokuratora, Warszawa 1956, s. 124.

24 § 285 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 czerwca 1931 r. w sprawie regulaminu więziennego (Dz.U. z dnia 17 sierpnia 1931 r.).

25 T. Szymanowski, Przeludnienie zakładów karnych, jego następstwa i metody ograniczania tego

w ośrodkach pracy więźniów i oddziałach zewnętrznych do 6 m³. W rzeczywisto-ści na jedną osobę przypadało mniej niż 2 m².26

Tabela 1. Minimalne normy kubaturowe lub powierzchniowe pomieszczeń mieszkalnych (cel) przypadające na jednego więźnia w Polsce w świetle aktów prawnych

Lp. Rok Norma kubaturowa lub metryczna

Ranga aktu prawnego określającego kubaturę lub powierzchnię celi 1. od 1931 18 m³ cela pojedyncza

13 m³ – cela wspólna ^{Rozporządzenie}

2. 1945–1973 8 m³ –

3. 1972 –

30.06.1981 ^{6 m³ – ośrodki pracy więźniów, oddziały zewnętrzne}8 m³ – zakład karny, areszt śledczy ^– 4. 1.07.1981–

31.01.1984 ^{8 m³ – ośrodki pracy więźniów, oddziały zewnętrzne}10 m³ – zakłady karne, areszty śledcze ^– 5. 1.02.1984 –

30.06.1985 ^{7–8 m³ – ośrodki pracy więźniów, oddziały zewnętrzne}7–10 m³ – zakłady karne, areszty śledcze ^– 6. 1.07.1985 –

30.09.1989 ^{6 m³ – ośrodki pracy więźniów, oddziały zewnętrzne}7–10 m³ – zakłady karne, areszty śledcze ^– 7. 1.10.1989 –

31.08.1998 ^{3m² – mężczyźni}4m² – kobiety ^{Rozporządzenie}

8. od 1.09.1998 3m² Ustawa

Źródło: Lp. 1 – Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 20 czerwca 1931 r. w sprawie regulaminu więziennego (Dz.U. Nr 71, poz. 577).

Lp. 2–6 – R. Soroko, Stan oraz kierunki rozwoju polskiej praktyki penitencjarnej, „Państwo i Prawo” 1989, z. 7, s. 5.

Lp. 7 – § 12 ust. 2 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 roku w spra-wie regulaminu wykonywania kary pozbaspra-wienia wolności (Dz.U. Nr 31, poz. 166 z późn. zm.) oraz § 13 ust. 3 i 4 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 roku w sprawie regula-minu wykonywania tymczasowego aresztowania (Dz.U. Nr 31, poz. 167 z późn. zm.).

Lp. 8 art. 110 § 2 k.k.w. – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.).

W 1981 roku powiększono normy kubaturowe do 8 m³ dla ośrodków pracy i oddziałów zewnętrznych i do 10 m³ dla zakładów karnych i aresztów śledczych. Ta zmiana norm była wynikiem realizacji postulatów więźniów, protestujących w więk-szości zakładów karnych i aresztów śledczych w 1981 roku27. Następnie w okresie stanu wojennego i po tym okresie normy te uległy zmianom na niekorzyść osób

26 T. Szymanowski, Przemiany systemu penitencjarnego w Polsce. Fakty i próba oceny, MS Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 1994, s. 31.

27 R. Musidłowski, Zbiorowe wystąpienia osób pozbawionych wolności w latach osiemdziesiątych, [w:] Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa, „Biuletyn RPO. Materiały” 1997, nr 32, s. 248–271.

uwięzionych. Różnicowano je ze względu na pobyt, czy to w zakładzie karnym typu półotwartego (ośrodki pracy więźniόw, oddziały zewnętrzne), czy zamknię-tego oraz areszcie śledczym. W pierwszym z nich były najbardziej niekorzystne. To zróżnicowanie wydaje się uzasadnione, ponieważ odbywanie kary w zakładzie karnym typu półotwartego (ośrodki pracy więźniów, oddziały zewnętrzne) było bardziej komfortowe niż w zakładach karnych typu zamkniętego, czy w aresztach śledczych m.in. dlatego, że skazani z tych zakładów pracowali na zewnątrz, w ciągu dnia byli poza terenem zakładu karnego, poza tym mogli w porze dziennej swobod-nie się poruszać po tereswobod-nie zakładu karnego typu półotwartego.

Problem prawa do minimum powierzchni mieszkalnej i przestrzegania tego prawa po raz pierwszy podniósł Rzecznik Praw Obywatelskich, który w 1988 roku wystąpił do Dyrektora CZZK o rozwiązanie problemu minimalnej powierzchni celi dla więźniów (Pismo – RPO/Ł/41/88 z dnia 5 czerwca 1988 r.)28. Wystąpienie to uwzględniono i w regulaminach z 1989 roku wykonywania aresztu i kary pozba-wienia wolności wprowadzono od 1 października 1989 roku normę 3 m² dla więź-nia mężczyzny i 4 m² dla więźwięź-nia kobiety. Regulamin29 stanowił, że powierzchnia celi mieszkalnej przypadająca na skazanego powinna wynosić nie mniej niż 3m². W celach mieszkalnych powierzchnia ta mogła być zmniejszona nie więcej niż o 0,5 m² na skazanego, łącznie jednak nie więcej niż o 3 m² powierzchni celi (§ 12 ust. 2 regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności). Powyższa norma odnosiła się do mężczyzn. Na każdą kobietę przypadało nie mniej niż 4 m² (§ 109 ust. 3 regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności).

Podobne normy powierzchni celi mieszkalnej przysługiwały tymczasowo aresztowanym mężczyznom i kobietom (§ 13 ust. 2 i 3 regulaminu wykonywania tymczasowego aresztowania)30.

Po raz pierwszy wprowadzono w ustawie, tj. Kodeksie karnym wykonaw-czym z 1997 roku, minimalną normę powierzchni mieszkalnej dla skazanego, która zgodnie z art. 110 § 2 k.k.w. wynosi 3 m². K.k.w. wprowadził równoupraw-nienie płci, ponieważ nie przewiduje większej normy dla kobiet, tym samym pogorszył sytuację bytową kobietom w więzieniu lub w areszcie31. Wydaje się, że różnicowanie norm pomieszczeń mieszkalnych ze względu na typ zakładu karnego i płeć są zasadne i znajdują swoje merytoryczne uzasadnienie. Nadanie rangi ustawowej normie określającej prawo skazanego do powierzchni mieszkal-nej było przekonywające, bo jak pisze jeden z twórców k.k.w. T. Szymanowski: „Normy powierzchni mieszkalnej dla skazanych na ogół nie zamieszcza się w ak-tach prawnych rangi ustawowej. W przypadku kodeksu dokonano tego z pełnym

28 J. Malec, Generalna koncepcja..., s. 424.

29 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 r. w sprawie regulaminu wykony-wania kary pozbawienia wolności (Dz.U. Nr 31, poz. 166 z późn. zm.).

30 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 r. w sprawie regulaminu wykonywania tymczasowego aresztowania (Dz.U. Nr 31, poz. 167 z późn. zm.).

rozmysłem, aby w ten sposób utrudnić w przyszłości nieliczenie się z konieczno-ścią zapewnienia skazanym ludzkich warunków odbywania kary, bez naruszenia ich praw”32. Nie trzeba było długo czekać, bo z końcem 2000 roku zaczęto to prawo naruszać, stosując obowiązujące przepisy, tj. art. 248 § 1 i 2 k.k.w. Dopiero później Trybunał Konstytucyjny33 wykazał, że rozwiązania zawarte w tym artyku-le sankcjonują chroniczne przeludnienie zakładów karnych i aresztów śartyku-ledczych, w rezultacie stały się normą zezwalającą na odstąpienie od konstytucyjnych zasad wykonywania kary.

Intencją wprowadzenia do k.k.w. art. 248 była ochrona prawa więźniów do minimalnej powierzchni mieszkalnej ustalonej na 3 m² oraz przezwyciężenie problemów przeludnienia zakładów karnych w sposób taki, aby minimalizować skutki przeludnienia. Analiza i ocena tego artykułu do czasu uchylenia go przez Trybunał Konstytucyjny będzie przedmiotem odrębnych rozważań, ponieważ wnioski wynikające z nich mogą być bardzo pouczające, a niekiedy mocno za-wstydzające tych, którzy to prawo interpretowali i stosowali.

Według art. 248 k.k.w. rozstrzyganie problemów związanych z brakiem miejsc dla skazanych zostało powierzone władzy wykonawczej34. Takie rozwią-zanie jest błędne. Źródło przeludnienia tkwi nie tylko w barierach lokalowych jednostek penitencjarnych, ale przede wszystkim w polityce kryminalnej, karnej, w postawach i mentalności polityków upatrujących źródło skuteczności zapobie-gania przestępczości w izolacji karceralnej. Ta myśl jest ważna, bowiem posłuży w sformułowaniu programu naprawy systemu kontroli populacji więziennej.

W literaturze przedmiotu podkreśla się, że norma mieszkalna przysługują-ca skazanemu w Polsce jest jedną z najniższych w Europie35. Twórcy Kodek-su karnego wykonawczego przyjęli tę normę w sposób arbitralny, nie podając żadnych kryteriów, które pozwoliłyby ocenić, czy ta norma zapewnia „minimum powierzchni użytkowej”36. Obowiązująca w Polsce norma powierzchni celi na jednego więźnia jest zdecydowanie za mała. Potwierdzają to wizyty przedstawi-cieli RPO, Komitetu Helsińskiego, czy CPT. Powstaje więc pytanie i problem: jaka powinna być powierzchnia w celi przypadająca na jednego więźnia, aby moż-na było powiedzieć, że jest to niezbędne minimum zapewniające mu humanitarne warunki egzystencji oraz odpowiednie warunki do zachowania zdrowia (art. 102 pkt. 1 k.k.w.)?

32 T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks..., s. 259.

33 Wyrok z dnia 26 maja 2008 r. Trybunału Konstytucyjnego SK 25/07 (OTK – A 2008, nr 4, poz. 62, Dz.U. RP 2008/96/620, „Prokuratura i Prawo” 10/2008, LEX nr 380071).

34 T. Szymanowski, Z. Świda, Kodeks..., s. 260.

35 J. Jasiński, Problem…, s. 20–25 oraz Uzasadnienie do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 maja 2008 r. (SK 25/07), III.3.2.

3.3.3. W poszukiwaniu racjonalnej i optymalnej powierzchni