Badanie jako osobiste doświadczenie

Przyjęta przeze mnie strategia badawcza pociągnęła za sobą szerokie spek-trum następstw, a jednym z nich było autentyczne, głębokie zaangażowanie w badane procesy, przejawiające się zarówno na poziomie gromadzenia danych empirycznych (por. Konecki 2000, Chomczyński 2006, Niedbalski 2010), jak i autorefleksji polegającej na analizie osobistych doświadczeń oraz zanurzaniu się w pozyskany materiał w toku generowania kategorii i ich właściwości.

Doświadczeniem moim były przeżycia i odczucia, które we wzorcu paradyg-matu pozytywistycznego stanowią czynniki dyskwalifikujące badacza. Dualizm metodologiczny „nakazuje” bowiem badaczowi, by „kończąc badania miał tę samą osobowość […] z jaką je zaczynał” (Szacki 1977: 268, za: Wyka 1993: 50). Realizowana przeze mnie strategia badań wyznacza natomiast „podmiotowość relacji badawczej”, o której Anna Wyka (1993: 25) pisze następująco: „zakłada […] nie dystans i »obiektywną« obserwację przedmiotu badań, lecz przeciwnie – intencjonalne zbliżenie się doń na wiele różnych sposobów […] porzuca użytko-wanie terminu »przedmiot« badań w odniesieniu do uczestniczących w badaniach ludzi i stosuje określenie » podmiot« bądź »partner« interakcji badawczej, pod-miot badań. […] Rzecz nie w nazwach oczywiście. Traktować partnera interakcji badawczej podmiotowo, to znaczy także badać go możliwie nieredukcyjnie, czyli kontekstowo – w rzeczywistej, ogarniającej możliwie całość praxis życiowej pod-miotu badań, faktyczności […] Jest to więc bezpośrednia konfrontacja badacza z badaną rzeczywistością, w szczególności zaś wchodzenie w osobowe, »natural-ne« (a nie wyłącznie w roli zawodowej), kontakty z badanymi ludźmi”24.

Badania wśród osób przestępczych cechują się określoną specyfiką i niewąt-pliwie należy je sytuować w przestrzeni, w której badacz wchodzi w nowe i obce dla siebie środowisko kulturowe. Więzienie jest szczególnie obcym kulturowo środowiskiem dla badaczy-outsiderów25, czyli tych, którzy wywodzą się jedynie

24 Specyficzna, „empatyczna” bliskość badacza z badanymi może również stwarzać pewne zagrożenie w postaci lokowania interpretowanych przez badacza warunków rekonstruowanych działań w obszarze usprawiedliwiania (a nie wyjaśniania). Na problem ten zwrócił mi uwagę (ano-nimowy dla mnie) recenzent artykułu poświęconego metodzie wywiadu narracyjnego w badaniach przestępców (Szczepanik, Siebert 2015) i usytuował owo zagrożenie w obszarze „banalizowania zła” Hanny Arendt (1987).

25 Określenia tego używa Yvonne Jewkes (2012a), opisując reakcje emocjonalne towarzyszące początkującym naukowcom prowadzącym badania na terenie więzień.

ze środowiska akademickiego, a ich bezpośredni kontakt z osadzonymi ma cha-rakter incydentalny, tzn. nastawiony jest jedynie na gromadzenie i pozyskanie danych empirycznych. Dlatego „poznawaniu” więzienia towarzyszą dwie podsta-wowe trudności. Pierwszą z nich jest sfera „osobista” badacza (jego uprzedzenia, lęki, obawy, w końcu zaś emocje), które niewątpliwie wpływają na sam proces badawczy, a także na sposób analizy i interpretacji uzyskanych danych, drugą zaś odpowiedni warsztat badawczy (metodologiczny). To właśnie te dwa zagadnienia stanowią przedmiot rozważań tej części opracowania.

Problem dostępności organizacyjnej i „emocjonalnej” terenu badań analizuje J. Lofland i in. (2009), dzieląc „układy społeczne” na „wymagające” i „mniej wy-magające” (ibidem: 51–53), czego kryterium różnicującym jest łatwość dostępu i badania oraz wysiłek włożony w negocjowanie i utrzymywanie tego dostępu. Metodolodzy zwracają na ważny warunek do spełnienia, jaki powinien być udzia-łem badacza, a mianowicie właściwe oszacowanie i ocena ryzyka (fizycznego i emocjonalnego) w badaniach. Na szczególnie stresujące sytuacje narażony jest badacz grup społecznie wykluczonych i wykluczanych, osób chorych, niepełno-sprawnych, skrzywdzonych w konsekwencji katastrof, przestępstwa itp. Przykła-dem konsekwencji emocjonalnych wywołanych przez zaangażowanie badacza w poznawaną rzeczywistość jest problem silnie odczuwanego poczucia winy z powodu swojej uprzywilejowanej pozycji społecznej względem osób badanych (wykluczonych), dolegliwości psychiczne i fizyczne (np. depresja, bezsenność) w rezultacie intensywnych kontaktów z ofiarami przemocy, „podwójnej lojalno-ści”, stresu i uczucia niepokoju w przypadku badań ekstremalnych politycznie od-łamów grup społecznych itp. (ibidem). Wiąże się to także w pewnej mierze ze spe-cyficznym doświadczeniem będącym udziałem zakończenia projektu badawczego oraz towarzyszącym decyzji upublicznienia wyników badań, które J. Lofland i in. (ibidem: 58), określa mianem „złego samopoczucia etycznego”. „Jest to perma-nentne poczucie winy lub niepokoju z powodu przekonania, że zdradza się swoich badanych. Im bliższy jest emocjonalnie związek badacza z jego informacjami, tym bardziej może mieć on poczucie winy, że dopuszcza się zdrady, zarówno wte-dy gwte-dy opuszcza układ, jak i w czasie transformacji osobistych odkryć w wiedzę publiczną”. W pewnym stopniu utożsamiam się z tymi dylematami. Nawiązując bardzo bliskie relacje z moimi badanymi26, od samego początku towarzyszyły mi pytania o moje prawa do interpretowania i określonego zarządzania otrzymanymi „informacjami”. W trakcie wywiadów bowiem Narratorzy odkrywali przede mną skrupulatnie skrywane w warunkach więziennych emocje i doznania – te, które są kategorycznie niepożądane w ich środowisku, a ich ujawnienie (przeze mnie)

26 Sytuacja długiego wywiadu, trwającego niekiedy 2–3 godziny, oraz stopniowe „wchodze-nie” do bardzo osobistego świata przeżyć, maskowanych wizerunkiem „twardego mężczyzny” (i odkrywanych przeze mnie emocji, pragnień w scenerii więzienia pozostającej w kontraście dla możliwości spontanicznej ekspresji swoich przeżyć) stanowiła dla mnie bliską relację, uruchamiała bliskość „współodczuwania” oraz wyzwalała moje reakcje emocjonalne.

może spowodować poczucie „obnażenia”, zdemaskowania uczuć osób, które ob-darzyły mnie zaufaniem.

Początek współczesnej, szerokiej dyskusji naukowej poświęconej relacjom, jakie się tworzą między badaczem a badanym, dylematom etycznym, a przede wszystkim zagadnieniu reakcji emocjonalnych towarzyszącym prowadzeniu ba-dań naukowych w warunkach więzienia, dała Y. Jewkes (2012a). Autorka przed-stawiła szereg argumentów na rzecz wpływu wrażliwości emocjonalnej badacza na jego warsztat naukowy – począwszy od kształtowania się zainteresowań, po-dejmowania decyzji wyboru określonej metody badań, a skończywszy na sposobie analizowania i interpretowania wyników. Autorka opisuje pułapki emocjonalne, jakie towarzyszyły jej w kontaktach ze sprawcami (i ofiarami) przestępstw oraz swoje zmagania z oskarżeniami o stronniczość i brak obiektywności naukowej. Ostatecznie Y. Jewkes ujmuje „emocjonalność” badacza jako zasób, nie przeszko-dę. Konstatuje, że traktowanie badań jedynie jako źródła wiedzy z całkowitym oderwaniem od refleksji na temat procesu badawczego (i przemian, jakich dozna-je badacz) negatywnie rzutudozna-je na rezultaty naukowe (zob. także Niedbalski 2010). Procesy emocjonalne będące udziałem badacza podobnie postrzega Krzysztof Konecki (2000: 154), który uważa, że „emocje badacza-uczestnika mogą wska-zywać na to, co jest ważne w obserwowanej przez niego rzeczywistości”. Jakub Niedbalski (2010: 49) podkreśla także, że różnica pomiędzy badaczem a bada-nymi nie polega na odmienności odczuwania stanów emocjonalnych, ale „na ich świadomości i sposobie wykorzystania”.

Prezentacja rozległych doświadczeń badawczych Y. Jewkes (2014) oraz jej rozważań poświęconych emocjonalnej wrażliwości badacza uruchomiła serię pub-likacji poświęconych problematyce etycznych i tożsamościowych zjawisk, przed jakimi staje badacz środowiska więziennego. Wśród podejmowanych problemów towarzyszących badaniom o charakterze etnograficznym w więzieniu znaleźć można doświadczenia badacza wynikające z faktu bycia kobietą w rzeczywistości społecznej, będącej domeną męskiego świata (por. także Jewkes 2005, Crawley 2004). Zdecydowaną większość więźniów i personelu stanowią mężczyźni i jest to typowo zmaskulinizowana przestrzeń kulturowa, co nie pozostaje bez wpływu na proces badawczy i badacza, zarówno kobietę, jak i mężczyznę – choć w inny sposób. Wpływowi „relacji płci” na refleksję naukową dużo uwagi poświęcają m.in. tacy badacze środowiska więziennego, jak B. Crewe (2014), wspomniana Y. Jewkes (2014), F. Farrant (2014) czy A. Liebeling (2014).

Jak już wspomniałam, emocjonalne zaangażowanie badacza nie jest anali-zowane w kategoriach negatywnych wpływów na postępowanie badawcze, ale wręcz odwrotnie. We współczesnej literaturze naukowej przedmiotu podnosi się nawet konsekwencje dystansu emocjonalnego naukowców (etnografów, krymi-nologów, pedagogów) do swojej pracy badawczej. Sytuacja taka sprzyja bowiem podtrzymywaniu dystansu społecznego wobec problemów towarzyszących izo-lacji więziennej. Lokowanie więzienia i więźniów po „ciemnej stronie” („black

site”) społeczeństwa – niechcianego i niewidzialnego dla publiczności –

powodu-je konsekwencpowodu-je w postaci braku angażowania się społeczeństwa w proces prze-obrażeń systemu zapobiegania przestępczości w ogóle (Reiter 2014).

Problem angażowania emocjonalnego jest procesem, z którym badacz się nie tylko zmaga, ale i odpowiednio nim zarządza (por. Konecki 2000, Chomczyński 2006, Niedbalski 2010). To dopiero wielokrotne i pozyskane w długim czasie doświadczenia badawcze w więzieniu powodują, że staje się uzbrojony w kompe-tencje pozwalające mu na świadome wykorzystywanie procesów emocjonalnych w przebiegu gromadzenia i dokumentowania wiedzy (Jewkes 2012a). Badacz stopniowo pokonuje negatywne problemy emocjonalne i zanurza się w obcą kul-turę (więzienia) – poznaje ją poprzez osobiste doświadczanie i swoiste przyzwa-lanie na bycie przez nią „wchłanianym” (Abbott 1982)27. Tak zwana inteligencja emocjonalna, zdaniem etnografów prowadzących badania w środowisku więzien-nym, powinna być podstawowym wymogiem warsztatowym badacza. Y. Jewkes (2012a) podważa nawet wartość niektórych tzw. obiektywnych badań naukowych w tym środowisku przeprowadzonych przez badaczy, których refleksja naukowa skłania ją do sformułowania zarzutu o ich „emocjonalny analfabetyzm”.

Z punktu widzenia osobistych doświadczeń bliska jest mi refleksja nauko-wa Y. Jewkes (2014), która wymienia wyznauko-wania etyczne, przed jakimi staje badacz środowiska więziennego oraz sytuuje je na poziomie konieczności po-godzenia wielu sprzeczności „zależnościowych” badacza. Autorka wskazuje na nieuniknione „napięcia” towarzyszące roli, jaką odgrywa naukowiec. Czyim jest rzecznikiem? Czy wyznaje interesy badanych (więźniów), personelu czy władz więziennych (które okazały „zaufanie” poprzez zgodę na prowadzenie badań na-ukowych)? Czy badania spełnią oczekiwania obu „stron” (więźniów i władz wię-zienia)? Jakie są granice ujawniania treści informacji pozyskanych od więźniów w trakcie badania? Czyim dobrem się kierować w ujawnianiu tych treści („ogółu społeczeństwa” czy respondentów)? Y. Jewkes podnosi również etyczny problem „eksploatacji” więźniów i ryzyka kosztów emocjonalnych, na jakie są narażeni. Problem ten rozpatruje przez pryzmat „wykorzystania” osobistych danych po-chodzących od osadzonych w celu osiągnięcia korzyści – własnych, ogólnospo-łecznych, naukowych – które pozostawać mogą w konflikcie z interesami samych więźniów.

Na potencjalne konsekwencje braku doświadczenia badaczy „więziennych” i nadmierne „wikłanie się” emocjonalne w proces badawczy wskazuje również w pewien sposób K. Miszewski (2005: 50–51), lokując naukowca na pozycji osoby, od której więźniowie mogą coś „ugrać”. Pisze o tym następująco: „Każ-dy z nas zapewne chciałby – stając się obiektem badań naukowych – wypaść w nich jak najlepiej, jest to zupełnie zrozumiałe. […] Od nich więc [więźniów – R.Sz.] w ogromnym stopniu zależy, jaki wizerunek ich samych badacz przedstawi

światu. Mają tu ogromną możliwość manipulacji i korzystają z niej: więźniowie na okrągło utyskują na zbyt wysokie wyroki i złe warunki w więzieniu, kreują się na ludzi skrzywdzonych przez prawo i jego egzekutorów, los itd. Badacz, który oprze swą opinię na wywiadach z osadzonymi, nie mający możliwości zweryfi-kowania ich wypowiedzi, staje się niezamierzenie ich rzecznikiem, jego analiza (wraz z podobnymi analizami innych badaczy) może np. przyczynić się do obni-żenia kar w przyszłości. Jeśli zaś kary są nieadekwatnie niskie, wymiar sprawied-liwości przestaje być instytucją poważaną, przestępczość rośnie itd.” To właśnie tego rodzaju spostrzeżenia formułowane na podstawie własnych doświadczeń mogą spowodować odwrotny do zamierzonego skutek dla początkującego bada-cza środowiska więziennego. Uzbrojenie się przez niego w nadmierną czujność może uruchomić destrukcyjne z punktu widzenia procesu gromadzenia i analizo-wania danych empirycznych reakcje obronne nastawione jedynie na identyfiko-wanie manipulacji oraz analizoidentyfiko-wanie interakcji przez jej pryzmat. W istocie jest to stawianie oporu badacza przed zaangażowaniem się emocjonalnym w proces badawczy i w dużej mierze może stanowić o zaprzepaszczaniu szans na odkry-wanie rzeczywistych, „ukrytych” mechanizmów leżących u celu działania osób badanych oraz znaczeń, jakie nadają swojej rzeczywistości społecznej.

Problemy towarzyszące badaniu, jako osobistemu doświadczaniu badacza, analizowane są także przez pryzmat jego zaangażowania na rzecz zdobywania „ukrytej” wiedzy więziennej, a właściwie odkrywania tej, która przez wiele lat była zasłaniana w konsekwencji dominacji „obiektywnych” i ilościowych me-tod zbierania danych (np. Reiter 2014, Earle 2014). Problemy związane z przy-należnością do innego kręgu kulturowego stwarzają poważne ograniczenia oraz mogą zakłócać tak proces badawczy, jak i sposób analizowania i interpretowania danych28, z drugiej strony mogą stanowić szanse na oryginalne odkrycia i ana-lizy. W środowisku więziennym badacz osiąga status „obcego” w rozumieniu Alfreda Schütza (1944). Kulturowe wzory grupy, z której wywodzi się „obcy”, są efektem nieprzerwanego, historycznego rozwoju oraz częścią jego osobistej biografii. Stanowią one nie budzący wątpliwości schemat odniesienia dla jego względnie naturalnej koncepcji świata. W konsekwencji, „obcy” zaczyna inter-pretować nowe środowisko społeczne w kategoriach jego własnego myślenia zwyczajowego. W eseju The Stranger A. Schütz analizuje sytuację człowieka (emigranta), który znalazł się w obcym kulturowo otoczeniu. „Obcy” próbuje zrozumieć wzory kulturowe grupy, do której przybył, bada i rozpoznaje otocze-nie. Dla „badacza” wszystko jest niejednoznaczne, niezrozumiałe, wymagają-ce wytłumaczenia i uzasadnienia. Posiada wiedzę, którą nabył wychowując się

28 Szeroko pisze o tym m.in. Ben Crewe (2012, 2014) oraz Yvonne Jewkes (2012a, 2014). Ta druga odnosi te problemy nie tylko do „różnicy klas społecznych” (kręgów kulturowych), ale rów-nież do dyskursu płci. Autorka wskazuje na to, w jakim stopniu „splecione” dyskursy płci (w przy-padku, gdy badaczem męskiego środowiska więziennego jest kobieta) lub męskości (gdy badaczem jest mężczyzna) kształtują proces badawczy i rzutują na wyniki badań.

w swojej własnej kulturze, własnej grupie i do niej automatycznie się odwołuje. W rezultacie, zaczyna interpretować nowe środowisko społeczne w kategoriach jego własnego myślenia zwyczajowego. W obrębie systemu istotności wynie-sionego z grupy pochodzenia odnajduje on gotowe wyobrażenie wzorów, które przypuszczalnie są obowiązujące w grupie, do której się zbliża. Jest to wyobra-żenie, które wkrótce okazuje się nietrafne. Posiadana przez niego własna „wie-dza kulturowa” nie jest przydatna w nowej sytuacji. Dlatego zadaje pytania, na które nie wpadłby „miejscowy”, od dzieciństwa nawykły do określonego stylu życia. Z drugiej strony może to skutkować negatywnymi konsekwencjami. Traf-nie ilustrują tę sytuację słowa K. Miszewskiego (2005: 50): „Rzeczywistość za-kulisowa [nieformalna struktura więzienia – R.Sz.] stawia barierę ontologiczną: nie wiemy nawet o co pytać”29.

W odniesieniu do badań „jakościowych”, wymagających bezpośredniego kontaktu badacza z więźniem, najważniejszym utrudnieniem negatywnie rzutu-jącym na proces pozyskiwania danych jest atmosfera nacechowana nieufnością i rezerwą. Badacz musi mieć świadomość, że „badanie” przebiega obustronnie. Dla badanego sytuacja badawcza może być jednym z wielu doświadczeń adap-tacyjnych do warunków więziennych. Zaznaczać się mogą więc zjawiska, na które „uczula” K. Miszewski (2005). Zwłaszcza pierwszym chwilom spotkania towarzyszyć może „gra” nastawiona na wyczuwanie granic – pewności siebie badacza30, jego zaangażowania i motywacji, uzyskiwania jakiejś korzyści (jeśli nie materialnej, to wstawienia się u dyrektora czy wychowawcy bądź wystawie-nia certyfikatu, który można byłoby włączyć później do teczki osobowej w celu udokumentowania dobrego zachowania nastawionego na przedterminowe zwol-nienie). Ponadto badany więzień odczuwać może niepewność dotyczącą tego, czy i na ile określone, zebrane i zbierane dane mogą być przez badacza wykorzystane w celach innych niż naukowe oraz czy i na ile rozmowa z badaczem nie będzie analizowana np. przez innych więźniów w kategoriach współpracy, konfidencji itp. To głównie te problemy rzutują na trudności w uzyskaniu swobodnej i auten-tycznej narracji podczas prowadzenia wywiadu w warunkach więzienia i stają się ważnym problemem do pokonania przez badacza.

Środowisko przestępcze nie jest z natury przyjazne dla badacza. Sam jest nie tylko „obcym” , ale i „innym” – podejrzanym, a nawet potencjalnym wrogiem. Marek M. Kamiński (2006) pisze o tym następująco: „pomimo ogromnej ostroż-ności, dwukrotnie zostałem rozkminiony jako »socjolog, który notuje wydarzenia

29 K. Miszewski nie postrzega jednak tej sytuacji przez pryzmat „dobrodziejstw” płynących ze statusu „obcego”, ile pułapki „bycia zmanipulowanym” – o czym pisałam wcześniej. Sam ujmuje to następująco: „Stwarza to także pole dla badanych – świadomych tych trudności, którzy zaczynają manipulować dostarczanymi informacjami” (ibidem).

30 Nieodpowiednio rozłożona w czasie dociekliwość i natarczywość w pytaniach może sprzy-jać manipulacji ze strony badanego – w świadomości więźnia „cenność” jego informacji wzrasta i być może warto negocjować ich „cenę”.

i prowadzi badania więzienne«. Raz »przyznałem się«, że rzeczywiście zamie-rzam napisać książkę i »opisać to wszystko« […]. Po chwili początkowej wro-gości górę wzięła ciekawość, która przerodziła się w ekscytację projektem i chęć pomocy. Innym razem efektem rozkminienia było bicie. Wszystko to wydarzyło się, mimo że byłem autentycznym więźniem, że badanie było jedynie produktem ubocznym mojej roli i że dobrze znałem nie tylko więzienny język, ale i nor-my […] Prowadzenie jakichkolwiek notatek w więzieniu jest niezwykle trudne. Więźniowie zabraniają opisywania czegokolwiek […] i karzą za podejmowanie podobnych prób, interpretując je jako próby donosicielstwa” (ibidem: 24–25).

Interesujące światło na problemy związane z prowadzeniem badań nauko-wych na terenie zakładów karnych rzucają opracowania autorstwa socjologów, którzy odbywali karę pozbawienia wolności. Głosy byłych więźniów, którzy po opuszczeniu zakładów karnych stali się „więziennymi naukowcami”, coraz silniej zaznaczają się w naukowym dyskursie badań środowiska więziennego. Stanowią nie tylko źródło wartościowych danych opartych na osobistych doświadczeniach, ale przede wszystkim rzucają nowe światło na problemy metodologiczne i etycz-ne prowadzenia badań naukowych wśród więźniów (m.in. Earle 2014). Polskie opracowania naukowe byłych więźniów31, wnoszące zupełnie inną niż dotychczas perspektywę „widzenia” więzienia, to publikacje Kamila Miszewskiego (2004, 2005) i Marka M. Kamińskiego (2006). Obaj autorzy koncentrują swoją uwagę na „drugim życiu” więzienia – właściwościach, dynamice (Kamiński 2006) oraz przeobrażeniach (Miszewski 2004).

M.M. Kamiński (2006) opisuje i interpretuje interakcje więzienne (m.in. re-konstruuje subkulturę grypsujących) w oparciu o teorię gier („gdy jest konflikt interesów w grupie”) – z zastosowaniem metody zbierania danych opartej na do-świadczeniach własnych32. Bezpośrednią inspiracją dla pracy badawczej była fa-scynacja przystosowywania się człowieka do funkcjonowania w warunkach eks-tremalnych, jakie stwarza izolacja więzienna. Dla M.M. Kamińskiego (ibidem: 16) była to „niesłychana elastyczność natury ludzkiej i zdolność moszczenia sobie życia w najbardziej dziwacznych sytuacjach […] pragnąłem wyjść poza ogra-niczenia własnej roli więźnia politycznego i otworzyć się na otaczający świat. Chciałem zrealizować zamierzony z rozmachem i bez żadnych kompromisów projekt badawczy, wykorzystując trening metodologiczny wyniesiony z Instytutu

31 Właściwie powinnam napisać: osób, dla których doświadczenie kary pozbawienia wolności stanowiło inspirację do podjęcia pracy naukowej.

32 M.M. Kamiński trafił do więzienia w 1985 r. w związku ze swoją nielegalną działalnością w wydawnictwie podziemnym. Źródła swoich danych dzieli na następujące kategorie: doświad-czenie przeżyć typowych dla więźnia; wielogodzinne i nieformalne rozmowy z więźniami; tajne szkolenie, przez które przechodzą wszyscy kandydaci na grypsujących; artefakty sztuki więziennej (piosenki, rysunki, listy itp.); wspomnienia i pisemne relacje więźniów politycznych i kryminal-nych; raporty podziemnej Solidarności o stanie więziennictwa oraz oficjalne dane statystyczne. Dane zbierał w czasie pięciu miesięcy pobytu w więzieniu.

Socjologii UW”. Samo przeżycie izolacji więziennej nie było dla autora wystar-czające do opracowania materiałów, które stanowić mogłyby rzetelne źródło wiedzy o charakterze naukowym. Sam M.M. Kamiński pisze o tym następująco: „moje rozumienie życia więziennego i wspomnienie więźniów nie były pełne. Istniejąca literatura więzienna i wspomnienie więźniów oferowały fascynujące szczegóły i historie, ale nie były pomocne w rozumieniu ogólnych mechanizmów. Miałem pod ręką ogromny worek anegdot, ale brakowało mi zrozumienia zasad ogólnych” (ibidem: 17).

Zagadnienia związane z prowadzeniem badań na terenie zakładów karnych z pozycji „uczestnika” podejmuje także K. Miszewski (2004, 2005, 2007). Au-tor podkreśla problemy metodologiczne związane z przynależnością do innego kręgu kulturowego – o czym wcześniej pisałam – a także wskazuje na sposoby przezwyciężania tej „obcości”33. W artykule pod wymownym tytułem: Socjolog

w kryminale: więzienie jako nieprzyjazny teren badań (2005) opisuje

organiza-cyjne i metodologiczne problemy związane z pozyskiwaniem rzetelnych i obiek-tywnych wyników badań na terenie zakładu karnego. Ponadto pisze, że trudności w prowadzeniu badań na terenie więzienia „wydają się mieć charakter ponadcza-sowy, ponadkulturowy i uniwersalny […] i związane są z istnieniem tej instytucji, jako totalnej” (ibidem: 90). Tak zwane badania jawne według K. Miszewskie-go zafałszowują wyniki, zwłaszcza gdy dotyczą tzw. rzeczywistości zakulisowej