Bezpieczeństwo kulturowe. Istota i pojęcie

Bezpieczeństwo kulturowe jest pojęciem stosunkowo nowym, choć historia po-twierdza, że realnym i historycznie doskonale znanym. Zagrożenia dla kultury ist-niały od wieków (a nawet tysiącleci) i były skutkiem najazdów zbrojnych, podbojów kolonialnych (a także odkryć geografi cznych) oraz spotkań kultur, często dopro-wadzających do dominacji kulturowej i zniszczenia kultur niekoniecznie niższych, choć zapewne mających słabsze zaplecze w postaci oręża zbrojnego. Niekiedy kultu-ry etniczne były niszczone, jak słusznie podkreśla Zygmunt Bauman, w toku histo-rycznych procesów tworzenia państw narodowych, co wiązało się ze swoistym ka-nibalizmem kultur małych grup społecznych, „pożeranych” po drodze przez grupy i plemiona dzielnicowe a następnie kształtowaną kulturą narodową12.

Pojęcie to pojawiło się w czasie I wojny światowej i było dość często używane podczas II wojny światowej, okresu chyba najbardziej niszczycielskiego dla

kul-czyk, Konceptualizacja kategorii bezpieczeństwa w perspektywie wzrostu znaczenia tożsamości

narodo-wych. „Bezpieczeństwo. Teoria i Praktyka” 2009, nr 3–4.

12 Z. Bauman, Kryzys państwa narodowego we współczesnej Europie, „Przegląd Zachodni”1994, nr 4, s. 10–11.

tury. W okresie międzywojennym stosowane było najczęściej dla podkreślenia zagrożeń, jakie dla kultur plemiennych i etnicznych stwarzał kolonializm i na-rzucanie wzorców cywilizacji europejskiej13. Po wojnie termin „bezpieczeństwo kulturowe” pojawiał się od czasu do czasu w piśmiennictwie kultur regionalnych, na przykład latynoamerykańskim, po by pokazać niszczący wpływ kultur mo-carstw dominujących na kultury lokalne. W Ameryce Łacińskiej częściej jednak mówiono o „kulturowym imperializmie północnoamerykańskim” niż o „zagroże-niach dla bezpieczeństwa kulturowego”. Renesans terminu przypadł pod koniec lat 60. a w latach 70. i 80. XX wieku był on już w niemal w powszechnym użyciu. Wiązało się to z napływem kultury masowej ze Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej. W okresie tym nastąpił też duży przypływ produktów kultury za-chodniej do Europy Wsza-chodniej, w związku z procesem KBWE. Na dobre jed-nak kultura masowa, głównie amerykańska, zaczęła przenikać do każdego punktu świata po upadku komunizmu wraz z globalizacją.

Szczególną uwagę na zjawiska przepływów kulturowych zwrócono na Konfe-rencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz na tzw. konferencjach prze-glądowych (1973–1975 i okresy następne). Przy tej okazji, na tle rozpatrywania problematyki tzw. III koszyka KBWE, który zajmował się przepływem osób, idei, informacji, myśli i wytworów kultury, a także prawami człowieka ukazało się wie-le publikacji na te tematy14. Publikacje te, aczkolwiek pisane z różnych pozycji, z jednej strony – systemu demokracji i pluralizmu politycznego, z drugiej zaś – systemu totalitarnego, który rościł sobie prawo do kontroli wszystkiego, także kultury, to jednak „doprowadzały” do poznania przez społeczeństwa po obu stro-nach „żelaznej kurtyny” istoty problemu, a przynajmniej problem sygnalizowały (na obszarze krajów komunistycznych).

Komunizm zaplanował siebie jako władzę wszechogarniającą, której celem była nie tylko likwidacja zagrożeń (kulturalnych i ideologicznych), ale pozytywne regulo-wanie wszelkich przejawów życia zbiorowego, włączając ideologię, język, literaturę, sztukę, nauki, rodzinę, a także sposób ubioru, napisał w reakcji na upadek realnego

socjalizmu w Polsce Leszek Kołakowski15.

Te wzorce były narzucane społeczeństwom przez reżimowe elity i partie komu-nistyczne, jednocześnie zaś struktury państwa komunistycznego, aparat politycz-no-partyjny, propaganda i cenzura bezwzględnie chroniły społeczeństwo przed konfrontacją z  kulturą zachodnią, mogącą naruszyć lub poddać w wątpliwość budowane wzorce zachowań, symboli, standardy życia, kanony sztuki i estetyki. 13 Artworldintelligence.blogspot.com/2013/03/working-towaeds-defi nition-for-culturak-securi-ty.html. Wejście 29.06.2013.

14 Np.: Ideologia a współczesne stosunki międzynarodowe, red. J. Przewłocki, W.J. Szczepański, Kato-wice 1981; J. Kossak, Podstawy polityki kulturalnej PZPR, Warszawa 1977; J. Tunstall, Th e Media are American: Anglo-American Media in the World, London 1977.

Jak podkreśla Grażyna Michałowska: ingerencja w merytoryczną zawartość

two-rzonej kultury symbolicznej, krytyczne podejście do liberalnych tradycji narodowych i nie usankcjonowanej zgodą państwa innowacyjności oraz stosowane środki admi-nistracyjne dostatecznie gwarantowały bezpieczeństwo kulturowe państw i względ-nie stabilny rozwój stosunków międzynarodowych w dziedzii względ-nie kultury16. Pozostaje jednak problem, w jakim zakresie było to identyczne z bezpieczeństwem kulturo-wym narodów, zastanawia się autorka.

Temu modelowi państwa totalitarnego, zachodnie demokracje przeciwstawia-ły instytucje narodowe i międzynarodowe, które byprzeciwstawia-ły demokratycznymi i instytu-cjonalnymi gwarancjami bezpieczeństwa kulturowego tych państw. Tworzyły ją: polityka wewnętrzna, sprzyjająca wartościom kultury własnego narodu i kultury europejskiej, a także współpraca regionalna, najpierw w sprawach kultury w ra-mach Rady Europy, a potem także w rara-mach integracji europejskiej. Napór wpły-wów kulturowych z zewnątrz był słaby, gdyż od Wschodu oddzielała je „żelazna kurtyna”, wpływy zaś amerykańskie nie były jeszcze tak silne, zresztą nadszarpnię-te maccartyzmem, ograniczone samoizolacją Stanów Zjednoczonych, a amery-kańska kultura masowa i przemysł rozrywkowy jeszcze nie takie mocne.

Reasumując, do początków lat 70. XX wieku, gdy nasiliły się procesy dyfu-zji kultury masowej, ruchów migracyjnych i ekspansja kultury amerykańskiej, bezpieczeństwo kulturowe demokratycznych krajów Europy Zachodniej miało charakter obiektywny, chroniony instytucjami politycznymi i  korzystnymi po-rozumieniami międzynarodowymi17. W następnych okresach, także w  związku z ekspansją języka angielskiego, rozwojem masowej informacji, telewizji satelitar-nej, zalewem fi lmów i seriali amerykańskich, bezpieczeństwo to zaczęto kwestio-nować.

Głębokie zmiany przyniósł dopiero upadek komunizmu, oznaczający elimi-nację barier, tworzenie się nowego ładu międzynarodowego i proces globaliza-cji, dla której podłoże kulturowe było równie naturalnym, co gospodarka. Skutki tego procesu opisaliśmy wyżej, posiłkując się niezwykle trafną obserwacją Samu-ela Huntingtona, podnoszącego kwestię rewaloryzacji we współczesnym świecie pojęcia tożsamości, we wszystkich odmianach: kulturowej, zbiorowej i tożsamo-ści narodowej. Pojęcie niezwykle ważne w bezimiennym świecie globalizacji, ale jeszcze ważniejsze dla narodów Europy Środkowo-Wschodniej, które po blisko półwieczu odzyskały suwerenność.

Przewartościowanie nastąpiło także w kwestiach percepcji zagrożeń dla bez-pieczeństwa narodowego państw i bezbez-pieczeństwa międzynarodowego. Radykal-nie spadło poczucie zagrożenia konfl iktem nuklearnym, wojną światową, totalną konfrontacją. Miejsce tych tzw. „twardych zagrożeń” zajęły ich „miękkie” odmiany. 16 G. Michałowska, Bezpieczeństwo kulturowe...¸ op. cit., s. 132–133.

Konfl ikty etniczne i religijne, rozprzestrzeniające się konfl ikty wewnętrzne, terro-ryzm i przestępczość międzynarodowa stały się dominującymi zagrożeniami i wy-zwaniami. Sytuacja na Bałkanach (w tym Bośnia i Kosowo jako symbole konfl iktów etnicznych), wojna w Czeczenii, niebezpieczeństwo zawładnięcia bronią masowe-go rażenia przez terrorystów i grupy przestępcze, wyzwania ze strony tzw. zbójec-kich krajów (Irak za Saddama Husajna, Iran, Korea Północna), wreszcie zamachy terrorystyczne 11 września 2001 r. – zmieniły sposób patrzenia na bezpieczeństwo międzynarodowe. Jednocześnie wydarzenie te uwypukliły znaczenie podłoża kultu-rowego (także etnicznego, religijnego) dla bezpieczeństwa. Coraz częściej zaczęto mówić o bezpieczeństwie kulturowym, biorąc pod uwagę także negatywne wpływy globalizacji. Problem ten stał się przedmiotem prac studyjnych i naukowych, tema-tem konferencji i sympozjów, przedmiotema-tem wystąpień polityków, wszedł w zakres działania i w kompetencje organów państwowych i polityki państw18.

Pojęcie „bezpieczeństwa kulturowego” zaczęto odnosić do zagrożeń dla tożsa-mości kulturowej, a tym samym do zagrożeń dla bezpieczeństwa narodu. Uwagę na zagrożenia tego typu zaczęły zwracać także ofi cjalne doktryny bezpieczeństwa państw. Specjaliści od teorii bezpieczeństwa klasyfi kują bezpieczeństwo kulturo-we na podstawie kryterium przedmiotokulturo-wego jako jeden z typów bezpieczeństwa, obok takich rodzajów tego stanu, jak: bezpieczeństwo polityczne, militarne, eko-nomiczne, społeczne, ideologiczne, ekologiczne19.

Podejmowane próby zdefi niowania bezpieczeństwa kulturowego wskazują na kilka istotnych dla tej kategorii elementów: zachowanie tożsamości kulturowej, czystości języka, kultury, istotnych dla narodów zwyczajów i religii. Niektóre defi ni-cje podkreślają znaczenie wolności myśli, stylu życia, praw przynależności etnicznej, płci. Pewna grupa defi nicji akcentuje zagrożenia dla tożsamości kulturowej, upatru-jąc je w naruszeniach praw grup etnicznych, prawa do kultury i innych gwaranto-wanych międzynarodowo praw. Podkreślają one ścisłe związki między bezpieczeń-stwem kulturowym a prawami i wolnościami człowieka. Większość defi nicji, jeśli nie expressis verbis, to w sposób pośredni wiąże bezpieczeństwo kulturowe z bez-pieczeństwem narodowym. Niektóre z nich łączą bezpieczeństwo kultury symbo-licznej z ochroną dziedzictwa kulturowego narodu. Wiele z defi nicji odnosi bezpie-czeństwo kulturowe zarówno do praw jednostki, jak i grup etnicznych oraz narodu, zorganizowanego w państwo narodowe. Nie brak też poglądów, że w dzisiejszym zglobalizowanym świecie, bezpieczeństwo kulturowe jest fi kcją20.

Z uwagi na zróżnicowane podejście do omawianego zagadnienia, warto przy-toczyć niektóre z defi nicji i koncepcji bezpieczeństwa kulturowego. Zacznijmy 18 Problem bezpieczeństwa kulturowego (i tego rodzaju terminy) pojawił się w wystąpieniu sejmo-wym polskiego ministra spraw zagranicznych D. Rosatiego 9 maja 1996 r.

19 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego..., op. cit., s. 31.

od zbiorowej próby zdefi niowania bezpieczeństwa kulturowego, podjętej przez grupę naukowców, pochodzących z różnych kręgów kulturowych, na konferencji w Berlinie w 1999 r. Zdaniem uczestników konferencji: bezpieczeństwo kulturowe

jest wymiarem, jakże często niedocenianego, bezpieczeństwa ludzkiego. Składa się z bezpieczeństwa jednostkowego oraz poczucia zbiorowej tożsamości, które są tak cha-rakterystyczne dla naszego postmodernistycznego świata. Zawiera – choć się do tych aspektów nie ogranicza – wolność myśli, sumienia, mowy, stylu życia, przynależności etnicznej, płci, poczucie przynależności do stowarzyszeń, związków, obejmują także kulturalne i polityczne współzawodnictwo21.

W Stanach Zjednoczonych, gdzie dla ochrony przed zagrożeniami dla kultury narodowej oraz zagrożeniami wynikającymi z zagrożeń kulturowych, powołano specjalne biuro22, bezpieczeństwo kulturowe określone jest jako: zdolność

społe-czeństwa do ochrony jego specyfi cznego charakteru, w zmieniających się warunkach oraz wobec rzeczywistych lub pozornych zagrożeń. Bezpieczeństwo wiąże się z za-chowaniem trwałości tradycyjnych schematów językowych, kultury, stowarzyszeń, tożsamości, narodowych zwyczajów i praktyk religijnych, przy uwzględnianiu tych zmian, które są zgodne z tymi zasadami i można je zaakceptować 23. Defi nicja ta podkreśla to, co dla rozwoju kultury jest niezwykle istotne, czyli jej ewolucję, roz-wój przez internalizację (dokładanie) niesprzecznych (z tożsamością kulturową) elementów, wkomponowanie we własny system wartości.

Na podobnej zasadzie oparta jest defi nicja, którą posługuje się Grażyna Ma-chałowska. Według tej autorki: bezpieczeństwo kulturowe w wymiarze narodowym

oznacza warunki, w których społeczeństwo może utrwalać i pielęgnować wartości decydujące o jego tożsamości, a jednocześnie swobodnie czerpać z doświadczeń i osią-gnięć innych narodów. Jest więc stanem pewnej równowagi niezbędnym, lecz ani teo-retycznie, ani empirycznie niemożliwym do określenia 24.

Dla Tadeusza Jemioło bezpieczeństwo kulturowe państwa to: jego zdolność do

pomnażania dotychczasowego dorobku kulturalnego oraz obrony przed niepożądanym wpływem innych kultur 25. Andrzej Dawidczyk i Jacek Czaputowicz opierają swoje defi nicje na podobnych założeniach: bezpieczeństwo kulturowe to konieczność

za-pewnienia ochrony tożsamości narodowej, przeciwdziałanie zagrożeniom dla kultury (w związku z napływem obcych wartości z innych kręgów kulturowych), religii,

języ-21 Por.: www.toda.org/conferences/berlin/papers/tehranian.html [4.05.2003].

22 Chodzi o Homeland Security Cultural Bureau działające w ramach Th e Offi ce of Homeland Se-curity.

23 J. Tardif, P.J. Benghozi, G. Junne, G. Ross and other members of Planet agoras Scientifi c Commit-tee, www.globalpolicy.org/globaliz/cultural/2002/09intercultural.html [12.05.2007].

24 G. Michałowska, Bezpieczeństwo kulturowe..., op. cit., s. 132.

25 T. Jemioło, Bezpieczeństwo kulturowe w warunkach globalizacji i procesów społecznych, [w:]

Kultu-ra narodowa w kształtowaniu świadomości obronnej społeczeństwa i bezpieczeństwa państwa, „Zeszyt

ka 26. Obiektem bezpieczeństwa w obu opiniach jest jednostka, ale i grupa społecz-na, także społeczeństwo.

Waldemar Kitler mówi, w kontekście bezpieczeństwa kulturowego,

o podejmo-waniu przez państwo wszelkich działań celem ochrony dóbr kultury, a także o wyko-rzystaniu dorobku kulturalnego narodu na rzecz kształtowania pożądanych stanów w środowisku międzynarodowym oraz umacniania siły narodowej zgodnie z celami siły narodowej 27. Kitler odnosi bezpieczeństwo kulturowe do ochrony dziedzictwa kulturowego, a potencjał (dorobek) kulturalny czyni orężem zagranicznej polityki kulturalnej państwa w celu umacniania się jego siły narodowej.

Biorąc pod uwagę dotychczasowe rozważania aspektów pojęciowych piśmien-nictwo naukowe na ten temat, jak również postawy państw i prowadzoną politykę w tym zakresie, bezpieczeństwo kulturowe można określić jako zdolność państwa do ochrony tożsamości kulturowej, dóbr kultury i dziedzictwa narodowego, w wa-runkach otwarcia na świat, umożliwiających rozwój kultury poprzez internalizację wartości niesprzecznych z własną tożsamością. Tak pojęte bezpieczeństwo kulturo-we obejmuje następujące czynniki:

■ ochronę wartości kultury symbolicznej (duchowej), istotnych dla tożsamości narodowej (język, religia, zwyczaje, tradycje historyczne, literatura, fi lozofi a, ideologia itd.)28;

■ ochronę materialnych dóbr kultury i dziedzictwa kulturowego (zabytki, po-mniki narodowe, obiekty uznane za część dziedzictwa światowego, kościoły, zamki i pałace projektowane przez wybitnych architektów, całe kompleksy miejskie o starej historycznej zabudowie, dzieła sztuki i rzemiosła artystyczne-go oraz inne obiekty o szczególnej wartości);

■ poczucie bezpieczeństwa kulturowego dotyczy zarówno narodu (tożsamość narodowa), jak i jednostek (swoboda tworzenia, kontaktów) i grup etnicz-nych (odrębności kulturowych związaetnicz-nych z etnicznością, mniejszościami narodowymi). Wyrazem tego jest pojawienie się prawa do kultury, prawa czło-wieka z zakresu praw trzeciej kategorii;

■ pojęcie otwartości kultury, niezwykle ważne dla jej historycznego rozwoju, polega przede wszystkim na zachowaniu stanu równowagi między jej we-wnętrznym rozwojem, opartym na rodzimych wartościach, a ochroną przed niepożądanymi wpływami i jednoczesną internalizacją elementów niesprzecz-nych. Ta równowaga ma kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa kulturowego w zakresie kultury duchowej;

26 Zob.: A. Dawidczyk, Nowe wyzwania, zagrożenia i szanse dla bezpieczeństwa Polski u progu XXI

wieku, Warszawa 2001, s. 16; J. Czaputowicz, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa – aspekty teoretyczne, [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, red. S. Dębski,

B. Gór-ka-Winter, Warszawa 2003, s. 24–25.

27 W. Kitler, Obrona narodowa III RP, „Zeszyty Naukowe AON” 2002, s. 339.

■ ważnym czynnikiem bezpieczeństwa kulturowego jest prowadzenie zagra-nicznej polityki kulturalnej, obliczonej z jednej strony na promocję własnej kultury i kraju, z drugiej – tworzenie sprzyjających warunków zewnętrznych dla jej rozwoju;

■ tak pojęte bezpieczeństwo kulturowe jest ściśle związane z polityką wewnętrz-ną i zagraniczwewnętrz-ną państwa oraz polityką i strategią bezpieczeństwa narodowego.