Kultura polityczna

Rozważania nad sposobami zdobywania i sprawowania władzy oraz uprawianiem polityki prowadzone były od dawna, bo już w działach starożytnych fi lozofów znaleźć można było sporo odniesień do tych kwestii. Bardziej pogłębione myśli na ten temat, zarówno w zakresie uprawiania polityki wewnętrznej, jak i zewnęrz-nej zawierają prace Machiavellego, Hobbesa czy Locke’a. W pracach tych, a także w poglądach ówczesnych elit politycznych i intelektualnych dopatrzyć się moż-na nie tylko podstawowych treści pojęcia „kultura polityczmoż-na”, lecz także wyraź-nych preferencji a nawet wskazań dla określonego typu takiej kultury36. Biorąc pod uwagę, że znaczna część odniesień dotyczyła sposobów prowadzenia wojny (wtedy rzec by można spraw na porządku dziennym) i tego co dziś nazwalibyśmy polityką bezpieczeństwa, można z całą pewnością powiedzieć, że były to elementy kultury strategicznej.

Również znacznie późniejsze prace Alexisa de Tocqueville’a zawierają szereg obserwacji i uwag, składających się na obraz rodzącej się kultury politycznej (ale i strategicznej) Stanów Zjednoczonych37.

Systematyczne prace badawcze nad kulturą polityczną podjęte zostały dopiero w XX wieku. Jednym z prekursorów tych prac był polski badacz Józef Siemieński, który w 1916 r. odnosząc się do spuścizny Konstytucji 3 maja 1791 r. mówił o kul-turze politycznej jako dorobku narodu w dziedzinie instytucji prawnoustrojowych. Pojęcie to Siemieński odnosił także do systemów i praktyk politycznych okresów znacznie wcześniejszych38.

Nowy impuls badaniom nad kulturą polityczną nadały prace dwóch amery-kańskich politologów – Gabriela Almanda i Disneya Verby39. Defi niowali oni kul-turę polityczną jako całokształt indywidualnych postaw i orientacji uczestników danego systemu politycznego. Wskazywali, że w postawach politycznych zawiera 36 Wystarczy wymienić rozważania T. Hobbesa w dziele Leviathan, szczególnie w rozdziale XIII, gdzie mówi o tym, że za cenę pokoju poddani muszą znieść nawet nadużycia władzy, zaś suweren powinien kontrolować władze cywilne, wojskowe, prawne i duchowne, patrz: T. Hobbes, Leviatan, tłum. C. Znamierowski, Warszawa 1954.

Wiele ważnych rad co do sposobu sprawowania władzy, nadal aktualnych, dał Niccolo Machiavelli w swym najsłynniejszym dziele Il Principe, patrz: N. Machiavelli, Książe. Cel uświęca środki, Gliwice 2010.

Spośród licznych prac J. Locka najważniejsze myśli dotyczące polityki zawiera opracowanie Th e Second Treatise on Civil Goverment (1690), omawiające naturę ludzką i zamierzenia Boga, teorię

umowy społecznej, funkcje rządu cywilnego uzależnionego od zgody społecznej.

37 A. de Tocqueville, De la démocratie en Amérique, t. 1, 1835, t. 2, 1840; wyd. pol. A. de Tocqueville,

O demokracji w Ameryce, Warszawa 1976.

38 Zob.: J. Siemiński, Konstytucja Trzeciego Maja jako wyraz kultury politycznej, Warszawa 1918; J. Siemiński, Kultura polityczna wieku XVI, [w:] Kultura staropolska, Kraków 1932.

39 G.A. Almond, S.C. Verba, Th e Civic Culture. Political Attitudes and Democracy in Five Nations,

się zarówno element poznawczy, jak i afektywny (preferencje, odczucia, emocje) oraz racjonalny, podlegający ocenom i krytyce40. Kultura polityczna byłaby więc zestawem postaw i orientacji ukształtowanych w oparciu o wiedzę, czynniki emo-cjonalne oraz racjonalną ocenę osiągnięć i efektywności systemu politycznego, jego instytucji i mechanizmów a także kształtujących je elit.

W miarę rozwoju badań nad kulturą polityczną jej defi nicję rozszerzano o inne czynniki związane z polityką i sposobem jej uprawiania, takie jak: wyłania-nie politycznej reprezentacji – w tym działalność partii politycznych, obywatelską partycypację (budowa społeczeństwa obywatelskiego), struktury władzy, proces podejmowania decyzji, treści politycznych rozwiązań, aktywność grup społecz-nych, cechy regionu, a także inne czynniki. W ten sposób powstawało „instytu-cjonalne” podejście do kultury politycznej41. Odnosiło się ono przede wszystkim do systemu politycznego i zachowań zbiorowych, zarówno podmiotów polityki, jak i grup społecznych uczestniczących w różny sposób w uprawianiu polityki, także jako wyborcy.

Również w prowadzonych w Polsce badaniach nad kulturą polityczną stop-niowo rozszerzano ich obszar, analizując coraz większą grupę determinujących ją czynników. Władysław Markiewicz określając kulturę polityczną, wskazywał na

te ukształtowane elementy w globalnej kulturze, które dotyczą wartości uznawanych i pożądanych przez daną zbiorowość, odnoszącą się przede wszystkim – choć nie wy-łącznie – do sfery władzy państwowej42. Komponentami kultury politycznej we-dług tego teoretyka są: świadomość historyczna, zachowania i postawy politycz-ne, przywództwo polityczpolitycz-ne, reguły gry politycznej a także zasady wychowania i pedagogiki politycznej.

Jan Garlicki defi niował kulturę polityczną jako zmienny w czasie,

wytworzo-ny głównie pod wpływem tradycji historycznej oraz struktury instytucji polityczwytworzo-nych i zasad funkcjonowania danego systemu – całokształt orientacji społeczeństwa, grupy społecznej, jednostek wobec polityki. Jest to sfera subiektywna polityki (wewnętrzne przekonanie) znajdująca wyraz w zachowaniach konkretnych i werbalnych43.

Marcin Król zwrócił uwagę na potrzebę spojrzenia na kulturę polityczną po-przez stosunek do prawa w życiu publicznym44. Eugeniusz Zieliński za czynnik wyróżniający kultury politycznej uznaje to, że odnosi się ona do życia publicz-nego, a więc zachowania podmiotów rządzących i grup społecznych w

proce-40 Omówienie tych poglądów zob.: A.W. Jabłoński. Teorie kultury politycznej, www.politologia. wroc.pl/studenci/informacje.

41 D. Zussman, Political Culture – Th e Canadian Encyclopaedia, Historica 2007.

42 W. Markiewicz, Kultura polityczna jako przedmiot badań naukowych, „Kultura i Społeczeństwo” 1976, nr 4, s. 28.

43 J. Garlicki. Kultura polityczna młodzieży studenckiej, Warszawa 1991, s. 26.

sie funkcjonowania władzy i wyrażania z tym związanych wartości45. Dla Ireny Kamińskiej-Szmaj, aby kulturę tę określić należy odpowiedzieć na szereg pytań, takich jak: stosunek społeczeństwa do prawa, ciał przedstawicielskich i roli parla-mentu, do władzy ustawodawczej i wykonawczej. Ważne są także: swoboda słowa, sposób rozwiązywania sytuacji konfl iktowych, zasada tolerancji, wiedza politycz-na społeczeństwa, język polityki oraz wiele innych czynników46.

Kulturę polityczną analizowano przede wszystkim w odniesieniu do cało-kształtu czynników i sposobów jej uprawiania wewnątrz kraju, ale ważnym odnie-sieniem było także przenoszenie tej kultury na stosunki zewnętrzne.

Równie istotnym jak próba zdefi niowania kultury politycznej, jest kwestia określenia typów tej kultury. Wspomniani wyżej amerykańscy klasycy, do któ-rych dołączył Bingham G. Powell, wyróżniali trzy typy kultury politycznej: typ zaściankowy, podporządkowania i uczestnictwa.

Kultura zaściankowa to kultura peryferii i bierności. Zainteresowania jedno-stek i grup politycznych wobec polityki i życia publicznego ograniczają się do ram zaścianka i rzadko wychodzą poza opłotki prowincji.

Kultura podporządkowania jest kulturą bierności: zbiorowości ludzkie i grupy społeczne, choć przejawiają skłonności do oceny działań i instytucji politycznych, to jednak nastawiają się na podporządkowanie decyzjom politycznym ośrodków decyzyjnych.

Kultura uczestnictwa to kultura aktywności. Jej uczestnicy wykazują zainte-resowanie i wiedzę o systemie politycznym i jego uczestnikach oraz problemach społeczno-politycznych. Ich postawy zmieniają się pod wpływem wydarzeń, kam-panii wyborczych, oddziaływania przywódców47.

Typy te na ogół nie są jednolite i często ze sobą przemieszane, np. typ zaścian-kowości i podporządkowania czy zaścianzaścian-kowości i uczestnictwa.

David R. Morgan i Sheilah S. Watson wyróżniają kultury polityczne typu indywi-dualistycznego i tradycjonalistyczne. Typ indywidualistyczny charakteryzuje się więk-szym partyjnym współzawodnictwem i lepiej wykształconym systemem partyjnym, większą frekwencją wyborczą oraz bardziej liberalną i innowacyjną polityką. Typ tra-dycjonalistyczny czerpie więcej z wartości moralnych i religijnych, jest nastawiony na zachowawczość; nie zawsze różnice międzypartyjne są ostro zarysowane48.

Kryteria typologii kultury politycznej, podobnie jak jej defi nicje, ulegają po-szerzeniu i rozwinięciu. Wyrażają one różne podejścia i postawy, indywidualne i zbiorowe, lokalne i regionalne, etniczne, religijne i narodowe, a nawet kontynen-45 E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce, Warszawa 1999, s. 249.

46 I. Kamińska-Szmaj. Co to jest kultura polityczna?, www.lingvistyka.uni.wroc.pl/jk/pobierz/ php?, 6.02.2008.

47 G.A. Almand, S.C. Verba, op. cit.

48 D.R. Morgan, S.S. Watson, Political Culture. Political System Characteristics and Public Policies

talne lub subkontynentalne, a więc międzynarodowe49. Mogą one być oparte o hi-storię i tradycje, fi lozofi ę i doktryny polityczne, religię50, gotowość do otwarcia na świat lub inkluzyjność. Niekiedy w ramach jednego państwa, czy to ze względu na zróżnicowanie etniczne i kulturowe, czy też różne losy historyczne, wyodręb-nić można różne kultury polityczne. Sytuacja taka miała miejsce w odrodzonej po I wojnie światowej Polsce (skutki zaborów), na obszarach zjednoczonej przez Bismarcka II Rzeszy Niemieckiej, wyraźnie widoczna jest obecnie na Ukrainie (podział na Wschodnią i Zachodnią Ukrainę).

Zasadnicze znaczenie w kształtowaniu kultury politycznej i jej typologii ma jednak czynnik narodowy. Odegrał on zresztą podstawową rolę w procesie wyła-niania się państwa (właśnie państwa narodowego). Kryterium oceny i wyodrębnie-nia takiej kultury nie mogą być postawy indywidualnych uczestników (co najwyżej posiłkowo) systemu politycznego, lecz elitarnych grup sprawujących władzę oraz kluczowe elementy systemu politycznego i sposobu uprawiania polityki.

Czym jest więc kultura polityczna? Niewątpliwie częścią kultury narodowej i społecznej, odnoszącą się do państwa, jego ustroju i polityki. Określa się ją w

opar-ciu o stosunek obywateli (i całego społeczeństwa) do systemu politycznego i

war-tości ustrojowych. Dotyczy to w równym stopniu zbiorowych uczestników gry politycznej, w tym podmiotów tej polityki, takich jak partie polityczne, organy władzy i administracji państwowej. Aby odpowiedzieć na pytanie, jaka jest kultu-ra polityczna danego kkultu-raju i społeczeństwa, należy przeanalizować takie kwestie jak: tradycje i determinanty polityczne, stosunek do prawa, wartości ustrojowe, rolę ciał przedstawicielskich, tradycje i zakorzenienie tendencji do rządów silnej ręki (lub anarchii), podobnie jak tradycji demokratycznych. Liczą się również tra-dycje społeczeństwa demokratycznego, przestrzeganie praw człowieka, żywe for-my życia publicznego, swoboda wyrażania poglądów politycznych, język polityki. Niezwykle ważną sprawą w ocenie kultury politycznej jest sposób rozwiązywania konfl iktów społecznych, jednocześnie też tradycje i praktyka swoistej abolicji tego typu konfl iktów (oddzielania przeszłości „grubą kreską”). Liczy się także moral-ność publiczna, choć trudno w tym przypadku o jednoznaczne normy i oceny.

Kultura polityczna objawia się także w sposobie uprawiania polityki zagra-nicznej51. Ważne są cele i zasady, interesy, kierunki, ale także historyczno-kultu-49 Taką wspólną europejską kulturę polityczną usiłuje stworzyć Unia Europejska. Zostało to silnie zaznaczone w traktacie z Maastricht. Na temat wpływu religii na kulturę polityczną na przykładzie społeczności mormonów w Stanach Zjednoczonych zob.: C. Kimball, Political Culture. Return to

about Mormons Home, http://lightplanet .com/mormons/daily/politics/Political_Culture_EOM.

htmp [8.02.2008].

50 Decydujący wpływ religii zaznacza sie wtedy, gdy brak jest rozdziału kościoła i państwa.

51 Zob.: J. Czaja. Stosunki międzynarodowe i polityka zagraniczna państw współczesnych – cechy

i czynniki kształtujące, [w:] Dyplomacja współczesna a problemy prawa i bezpieczeństwa międzynaro-dowego, Warszawa 1999, s. 151–162.

rowe uwarunkowania typologii, w tym opracowywanie doktryn, strategii (w tym bezpieczeństwa), polityki, a zwłaszcza określanie racji stanu. Kultura polityczna przejawia się w formach kontaktów politycznych i dyplomatycznych i sposobie prowadzenia negocjacji międzynarodowych. W tych ostatnich sprawach być może manifestuje się najbardziej52.

Wymienione czynniki i kryteria defi nicji oraz ocen kultury politycznej nie są wyczerpujące. Pamiętać należy również, że oprócz aspektów teoretycznych, liczy się przede wszystkim praktyka życia politycznego. A ta jest niekiedy całkowicie różna od zadekretowanych konstytucyjnie i ustawowo zasad i wartości i ona jest podstawowym miernikiem kultury politycznej.