Polityka kulturalna

Niewątpliwie ważnym czynnikiem bezpieczeństwa kulturowego może być mądra i skuteczna polityka kulturalna. Według Kazimierza Krzysztofk a polityka kultu-ralna to: świadome, zgodne z założonymi celami i wartościami, wpływanie na

pro-cesy kulturowe w celu pobudzenia uczestnictwa w kulturze i jej demokratyzacji, two-rzenia korzystnych warunków dla twórczości, zachowania duchowego i materialnego dorobku pokoleń, przygotowania – przez edukację – nowych pokoleń do dziedzicze-nia tego dorobku, czyli przekazu kanonu kultury danej społeczności oraz sprzyjadziedzicze-nia jej udziałowi w komunikacji między kulturami33.

32 J. Paradowski, Dziedzictwo kultury..., op. cit., s. 29.

33 K. Krzysztofek, Polityka kulturalna w międzynarodowych raportach o kulturze, [w:] Problemy

Takie pojmowanie polityki kulturalnej jako polityki publicznej jest zasadne tylko wówczas, jeśli uznaje się, że w państwie i społeczeństwie (a odnosimy to konkretnie do sytuacji naszego kraju) kultura jest przedmiotem publicznej troski i w związku z tym dobra i usługi kultury uznaje się za dobra publiczne. I to nie-zależnie od tego, że potrzeby kulturalne ludzi są zindywidualizowane i trudno je standaryzować. Liczy się to, że stanowią istotę życia społecznego, tworzą kapitał kulturowy, decydują o tożsamości danej grupy społecznej, stanowią wyznacznik wrażliwości moralnej i estetycznej człowieka.

Co jest więc przedmiotem polityki kulturalnej? Dorota Ilczuk uważa, że poli-tyka kulturalna ukierunkowana jest na osiągnięcie czterech podstawowych celów: zachowania tożsamości kulturowej narodu, zapewnienia równego dostępu do kul-tury, promocji twórczości i wysokiej jakości dóbr i usług kulturalnych oraz zróżni-cowania oferty, pozwalającej każdej grupie znaleźć w niej coś atrakcyjnego dla sie-bie. Natomiast podstawowymi zasadami w ich realizacji są decentralizacja decyzji władczych, postępujące uspołecznienie decyzji i ich jawności, subsydiarność oraz nadanie kulturze wysokiej rangi w strukturze zadań administracji publicznej34.

Celowość i sens istnienia polityki kulturalnej nie jest jednak sprawą jednoznacz-ną. W świecie zderzają się w tym względzie dwie tendencje. Pierwsza, wywodzi się z Deklaracji Praw Człowieka, przyjętej przez ONZ w 1948 r., głoszącej prawo każdego człowieka do swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym społeczeństwa,

do korzystania ze sztuki, do uczestniczenia w postępie nauki i korzystania z jego do-brodziejstw, oraz prawo do ochrony moralnych i materialnych korzyści wynikających

[...] z jego działalności [...] literackiej lub artystycznej (art. 27). Odpowiednio do tego dowodzi się, że to na państwie spoczywa obowiązek stworzenia warunków umożli-wiających rzeczywistą realizacją tych praw, za pomocą odpowiedniej polityki.

Druga tendencja wyrażała się w poglądzie, że skoro kultura artystyczna jest sferą swobodnej kreacji człowieka, to państwo nie powinno ingerować w tę sferę, tak jak to było do okresu I wojny światowej, a nawet w okresie międzywojennym. Tendencja ta określana jest nazwą leseferyzmu (od franc. laissez faire), a jego sens najlepiej oddała premier Wielkiej Brytanii Margaret Th atcher w  1980 r.:

sztu-ka nie należy do gałęzi życia, którymi jestem zainteresowana jako premier. Sztusztu-ka i państwo to dwa słowa, które nie dadzą się pogodzić, a poziom sztuki z pewnością nie zależy od wydanych na nią publicznych pieniędzy. [...] Renesans nie nastąpi w tej dziedzinie po zastąpieniu mecenatu prywatnego przez państwowy. [...] Nie moż-na dopuścić do powstania ogromnej biurokracji, związanej z życiem artystycznym, z czasem stałaby się ona bowiem instrumentem cenzury politycznej oraz zaczęłaby być rządzona przez klikę, narzucającą własne gusta artystyczne35.

34 D. Ilczuk, Cultural Citizenship. Civil Society and Cultural Policy in Europe, Amsterdam 2001, s. 13.

35 Za: M. Chełmińska, Rola UNESCO w kształtowaniu norm polityki kulturalnej, „Kultura i Społe-czeństwo” 1983, nr 3, s. 151.

UNESCO starało się lawirować, przyjmując w wypowiedzi centralnego dy-rektora René Moheu w 1967 r., stanowisko pośrednie. Stwierdził on, że nie może istnieć jedna, wspólna dla wszystkich krajów polityka kulturalna, lecz każde z państw członkowskich powinno ją samo określić, opierając się na przyjętych wartościach i na tej podstawie rozstrzygając o wyborze celów i preferencji swych działań36. Przełom w stanowisku UNESCO nastąpił w 1970 r. w Wenecji na świa-towej konferencji na temat polityk kulturalnych.

W stanowisku konferencji stwierdzono, że uznanie prawa do kultury nakłada na władze publiczne obowiązek dostarczenia środków pozwalających na korzy-stanie z tego prawa. Konferencja zaleciła, by państwa członkowskie przeznaczyły odpowiednią część swego budżetu na rozwój kultury. Uznano przy tym, że rządy państw członkowskich powinny, po pierwsze – zapewnić odpowiednie fi nanso-wanie działalności kulturalnej, oraz po drugie – wziąć na siebie obowiązek właści-wego jej planowania i programowania37.

Zorganizowana w dwanaście lat później, druga światowa konferencja UNE-SCO w Meksyku potwierdziła dwa typy postaw rządów w kwestii polityki kultu-rowej, przyjmując jednocześnie – co wydaje się być obecnie dominującą tendencją – że państwo pełni rolę wiodącą w kwestii aktywnego i wybiórczego stymulowa-nia twórczości kulturalnej, uznawany za wartościową. Oznacza to ochronę swego społeczeństwa przed narzucaniem z zewnątrz treści uznawanych za destruktywne, zubożające kulturę, zagrażające jej tożsamości. W sferze materialnej, państwo zo-bowiązane jest do tworzenia niezbędnych warunków umożliwiających rzeczywistą i powszechną realizację prawa do kultury38. Nie brakowało jednocześnie w Meksyku zwolenników laseferyzmu oraz oddawania kultury w ręce prywatne i samorządowe.

Tendencje, które zarysowały się zarówno w podejściu UNESCO, jak i większo-ści państw, w kwestii polityki kulturalnej trafnie oddaje spostrzeżenie wypowiedzia-ne przez J.S. Wojciechowskiego: do rangi zagadnień fundamentalnych urasta

zagad-nienie tożsamości (narodowej, regionalnej, osobistej) i dziedzictwo jej źródła, a także edukacji, jako warunku świadomego (wolnego) wyboru treści kulturowych, jako podsta-wy własnego (zróżnicowanego) podsta-wyboru [...] oraz problem wolności twórczej39.

Polska polityka kulturalna okresu transformacji począwszy od 1990 r. przeszła przez kilka okresów. W pierwszym okresie, w latach 1990–1991 nastąpiło jak-by odrzucenie aspiracji państwa do zarządzania kulturą. Dokonano prywatyzacji rynku książki i rynku muzycznego oraz zapoczątkowano proces decentralizacji 36 Ibidem, s. 146.

37 Rapport fi nale du Conférence intergouvernementall sur les aspects institutionnels, administratifs et fi nanciers des politiques culturelles, Venice, 24.08–2.09.1970, s. 43.

38 Por.: World Conference on Cultural Policies, Mexico, 26 June – 6 August 1982, General Report, s. 87.

39 J.S. Wojciechowski, Jakiej wiedzy o kulturze wymaga dziś polityka kulturalna, [w:] Wiedza o

kultu-rze polskiej u progu XXI w., red. S. Bednarek, K. Łukasiewicz, Materiały konferencji pkultu-rzedkongreso-

publicznych zadań z zakresu kultury, polegających na przejęciu przez gminy więk-szości placówek upowszechniania kultury: bibliotek i domów kultury, niektórych muzeów. 25 października 1991 r. weszła w życie, wielokrotnie nowelizowana, lecz dotąd obowiązująca, Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kultu-ralnej (Dz.U. z 1997 r., Nr 110, poz. 721). Pod koniec tego okresu podjęto próby systemowej reformy instytucji kultury, w tym instrumentów jej zarządzania, po-przez głównie decentralizację.

W drugim okresie (lata 1992–1993) nastąpiła pewna modyfi kacja podejścia do zarządzania kulturą, pojawiły się też wyraźne akcenty odpowiedzialności pań-stwa za bezpieczeństwo kulturowe. Wyrazem tego było przyjęcie w 1993 r. przez rząd dokumentu pod nazwą Polityka kulturalna państwa. Założenia. Wskazano w nim, że polityka kulturalna państwa: [...] zachowuje użyteczność dopóty, póki

państwo nie wyrzeka się wpływu na życie kulturalne i uczestnictwo społeczeństwa w kulturze, a także dopóki kultura uznawana jest za niezbywalny składnik tożsamo-ści narodowej40. Zadeklarowano, że: polityka kulturalna nie będzie polegać na

spra-wowaniu scentralizowanego zarządu i ideologicznej kontroli nad życiem kultural-nym i działalnością instytucji kultury, zastrzegając jednocześnie, że: nie może ona stronić od wyboru wartości, jednak nie powinna być włączona w spory ideologiczne41. Wyraźnie wskazano dwa obszary priorytetowe: ochronę dziedzictwa kulturowe-go i zabytków oraz ochronę książki.

Trzeci okres (lata 1993–1997) to kontynuacja decentralizacji kultury i jej fi -nansowania, m.in. przez promocję łączenia środków prywatnych i publicznych. Na przełomie 1995 i 1996 r. przyjęto dokument Zadania Ministerstwa

Kultu-ry i Sztuki 1996–1997, w któKultu-rym utrzymano prioKultu-rytet dla książki, czytelnictwa

i ochrony dziedzictwa narodowego, dodając jednocześnie priorytet dla edukacji kulturalnej42. W 1996 r. prezydent RP przedstawił Kartę Kultury Polskiej, obok wskazania podobnych priorytetów zawarto w niej postulat usuwania dyspropor-cji cywilizacyjnych między wielkimi aglomeracjami a prowincją dzięki przebudo-wie systemu edukacji kulturowej, lepszemu przygotowaniu nauczycieli i działaczy kultury oraz wyrównywaniu dostępu do kultury.

Czwarty okres to lata 1997–2001, w którym potwierdzono wolę zaangażowa-nia państwa w rozwój kultury, przy dalszej decentralizacji kompetencji. W 1998 r., 40 Polityka kulturalna państwa. Założenia, (mat. powielony), Warszawa, 10 sierpnia 1993, s. 3.

41 Ibidem.

42 Oceny periodyzacji polityki kulturalnej w Polsce różnią się w zależności od autorów. Niniejsza próba opiera się o ujęcia zawarte w publikacjach: K. Krzysztofek, Ewolucja założeń i  programów

polityki kulturalnej w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, [w:] Kultura polska w dekadzie przemian,

red. T. Kostyrko, M. Czerwiński, Warszawa, s. 271–280; G. Pawelska-Skrzypek, Polityka kulturalna

polskich..., op. cit., s. 19–24. Nieco inna periodyzacja i ocena zaproponowana jest w: J. Purchla, Kul-tura a transformacja Polski, „Rocznik Międzynarodowego Centrum Kultury” 2001, nr 10, Kraków,

w ramach formułowania nowej wersji polityki kulturalnej, przedstawiono dzie-sięć priorytetów, o różnorodnym charakterze, w tym jako kierunki preferowane: ochronę dziedzictwa kulturowego i promocję polskiej kultury za granicą. W for-malnym już dokumencie pt. Kierunki polityki kulturalnej rządu z 9 marca 1999 r. za podstawowe zadania państwa uznano podtrzymywanie i rozwój wspólnoty narodowej i obywatelskiej, zachowanie i propagowanie dziedzictwa narodowego, kształtowanie zasad wspierania twórczości i edukacji kulturalnej, promocji kultu-ry polskiej za granicą43.

Piąty okres, związany z kolejną zmianą rządów w Polsce, rozpoczyna się od jesieni 2001 r. W kwietniu 2002 r. minister kultury przedstawił Projekt zmian

organizacji i fi nansowania kultury, w którym zawarł propozycje zmian

sposo-bów organizowania działalności kulturalnej, nawiązujących, do praktyk zachod-nioeuropejskich, np. wprowadzenie zasady „długiego ramienia”, umożliwiającej uniezależnienie działalności kulturalnej od doraźnego, politycznego sterowania, zapowiedź obowiązku publikowania rocznego raportu merytorycznego i fi nanso-wego, większe zaangażowanie instytucji obywatelskich44. Zaproponowano nowy system fi nansowania kultury oraz pakiet propozycji legislacyjnych. Zmiana na stanowisku ministra w resorcie kultury, dokonana w 2002 r., częściowo zdezak-tualizowała ten projekt. Mniejszościowy rząd premiera Belki (2004–2005) kładł większy akcent na zwiększenie środków na fi nansowanie kultury, bliższy kontakt resortu z twórcami kultury, ochronę dziedzictwa narodowego i promocję polskiej kultury za granicą.

Zwycięstwo w wyborach parlamentarnych jesienią 2005 r. Prawa i Sprawie-dliwości oznaczać miało gruntowną zmianę wielu wektorów polskiej polityki, w tym także polityki kulturalnej. Ważną cechą polityki PIS stały się odwołania do historii. Akcenty te dominowały także w polityce kulturalnej koalicyjnego rządu PIS, LPR i Samoobrony. Sztandarowym elementem programu tego rządu w polityce kulturalnej, początkiem nowego etapu tej polityki, stał się „Pakiet dla Dziedzictwa Narodowego”. Głównym celem i założeniem programu przedsta-wionego przez premiera Jarosława Kaczyńskiego 30 marca 2007 r. było

podtrzy-manie przez państwo polskie ochrony i rozwoju tego co nazywamy dziedzictwem narodowym. Pakiet, to szereg przedsięwzięć odnoszących się przede wszystkim do odnowy zabytków.

Na tej podstawie wprowadzono nowelizację ustaw o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawy o muzeach a także szereg dalszych decyzji zmierzających do unowocześnienia służb konserwatorskich i usprawnienia funk-cjonowania muzeów. Chodziło również o przygotowanie gruntu pod maksymal-43 K.M. Ujazdowski, Kultura. Racja stanu. Program działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa

Narodowego, Warszawa 2000, s. 9–10.

ne wykorzystanie środków europejskich w obszarze kultury. Założono przezna-czenie na rozwój kultury w latach 2007–2013 prawie 1200 mln euro ze środków europejskich, w tym 490 mln ze środków centralnych a ok. 650 mln z progra-mów regionalnych45. W 2008 r. Program pod nazwą „Dziedzictwo kulturowe” realizowany był w ramach 6 projektów: Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych; rozwój instytucji muzealnych; ochrona dziedzictwa narodowego poza granicami kraju; ochrona zabytków archeologicznych; tworzenia zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego; ochrona zabytkowych cmentarzy.

W 2009 r. w ramach pakietu „Dziedzictwo Kulturowe” ustalono 5 priory-tetów, z których nowym projektem był program: Ochrona dziedzictwa kultury ludowej”, mający na celu zachowanie, dokumentowanie i przekaz autentycznych wartości kultury tradycyjnej, ludowej. Program ten, podobnie jak inne wcześniej uruchomiane projekty w ramach „Dziedzictwa Kulturowego” kontynuowany był także w latach 2010–2013 i traktowany jako priorytetowy. Oprócz tego w 2013 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizuje takie programy jak: program organizowania i wspierania aktualnych wydarzeń artystycznych, Pro-gram Kolekcje, Promocja literatury i czytelnictwa, Edukacja, Obserwatorium kultury, Rozwój Infrastruktury kultury.

W 2011 r. rozpoczęty został wieloletni Program Kultura+ (2011–2015), którego celem jest poprawa dostępu do kultury oraz uczestnictwo w życiu kul-turalnym na terenach wiejskich i wiejsko-miejskich. W ramach Programu prze-prowadzona zostanie modernizacja i budowa infrastruktury bibliotecznej oraz digitalizacja zasobów polskich muzeów, bibliotek oraz archiwów.

Coraz większą rolę w ostatnich latach w działalności kolejnych rządów od-grywa zagraniczna polityka kulturalna oraz dyplomacja kulturalna. Ta pierwsza jest częścią polityki zagranicznej, a jej celem jest, przez wykorzystanie nośnych symboli, nazwisk, rocznic i wydarzeń, promowanie własnego kraju. Od pewne-go czasu sprawy te są w programach działania polskiepewne-go MSZ i są prezentowane w exposé ministrów spraw zagranicznych kolejnych polskich rządów. Zawierają je również, jak wyżej podkreślono, programy Ministerstwa Kultury. Do tej polityki wykorzystywana jest także pozycja i kontakty polskiej diaspory, Polonii za grani-cą, co było szczególnie widoczne, a zarazem efektywne, w zabiegach o poparcie Polski w jej dążeniach do wejścia do NATO czy Unii Europejskiej.

Pierwszy kompleksowy tej polityki opracowano na początku XXI wieku w postaci dokumentu Zagraniczna polityka kulturalna Polski i jej priorytety na

lata 2001–2003. Określono w nim cele bezpośrednie i pośrednie tej polityki.

Wśród tych pierwszych wymieniono: kreowanie współczesnego obrazu kultury polskiej, pobudzanie zainteresowania odbiorców i reagowanie na ich

nia, ułatwianie dostępu do polskiego dziedzictwa kulturalnego46. Cele pośrednie to obiektywizacja wizerunku Polski w świecie, oddziaływanie na szersze grupy społeczne w ważnych dla interesów Polski krajach. Treścią polityki jest promowa-nie Polski za pomocą wydarzeń kulturalnych i sportowych (np. Euro 2012, Rok Szopenowski), promocja polskiego dziedzictwa kulturowego i wkładu Polaków w światowe patrymonium kultury, prezentacja polskiej oferty kulturalnej w kraju i za granicą, rozwój edukacji kulturalnej, udział w ważnych imprezach kultural-nych za granicą. Adresatami tej polityki są: elity intelektualne i twórcze różkultural-nych krajów, instytucje rządowe i samorządowe za granicą, stowarzyszenia twórcze, or-ganizacje pozarządowe, młodzież szkolna i studenci.

Promocją Polski za granicą zajmuje się kilka instytucji rządowych, w tym: – Ministerstwo Spraw Zagranicznych, w zakresie promocji Polski przez

kul-turę,

– Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przez promocję kultury polskiej za granicą oraz wspieranie ważnych imprez i inicjatyw kulturalnych, takich jak na przykład Europejska Stolica Kultury,

– Ministerstwo Sportu i Turystyki, odpowiedzialne za promocję przyjazdów turystycznych do Polski i imprez sportowych o zasięgu europejskim, a także inne instytucje (MEN, MNiSW, MON, PAN).

Reasumując, należy podkreślić, że w polskiej polityce kulturalnej okresu trans-formacji, przynajmniej od czasu, gdy zaakceptowana została teza, że polityka taka jest dla społeczeństwa (i kultury) niezbędna, dominują następujące kierunki: ■ ochrona dziedzictwa narodowego, tożsamości kulturowej i dóbr kultury; ■ decentralizacja zarządzania i fi nansowania kultury;

■ sprzęgnięcie spraw kultury z budową społeczeństwa obywatelskiego; ■ promocja Polski i polskich osiągnięć kulturalnych za granicą;

■ organizacja i wspieranie organizacyjne ważnych imprez, rocznic i wydarzeń. Od czasu do czasu – choć nie jest to regułą – pojawiają się akcenty wskazujące na to, że polityka kulturalna nie może stronić od wyboru i selekcji wartości, jed-nak nie powinna być włączona do spraw ideologicznych.

Swoistym podsumowaniem polskiej zagranicznej polityki kulturalnej w okre-sie członkostwa w Unii Europejskiej było zorganizowanie we Wrocławiu, w dniach 8–11 września 2011 r. Europejskiego Dnia Kultury. Impreza ta była jednym z najważniejszych wydarzeń polskiej prezydencji w Radzie UE. Podczas Kongre-su odbyło się ponad sto interdyscyplinarnych imprez, w tym debaty i spotkania kulturalne, wystawy, koncerty, spektakle teatralne i pokazy fi lmowe. W trakcie spotkań i dyskusji panelowych rozmawiano m.in. o wzajemnych relacjach kul-tury i gospodarki, o potrzebie wzmocnienia lobby kulturalnego w Parlamencie 46 Omówienie tej polityki, zob.: A.W. Ziętek, Zagraniczna polityka kulturalna Polski, [w:]

Europejskim, o prawach autorskich, o wpływie kultury i działalności artystycznej na przemiany społeczne. Wydarzeniem muzycznym był projekt przygotowany specjalnie na Kongres, w którym wziął udział Krzysztof Penderecki oraz wybitni muzycy z krajów UE.

Sekcję fi lmową zdominował projekt przygotowany przez zespół Międzynaro-dowego Festiwalu Filmowego Nowe Horyzonty, zatytułowany Funny Games EU. Za wydarzenie teatralne uznano premierę spektaklu Krystiana Lupy Poczekalnia.

O. W teatrze Polskim we Wrocławiu odbyły się również pokazy projektu

teatralno--społecznego Tęczowa Trybuna 2012. Oprócz tego odbyły się także spektakle i wy-stępy przeznaczone dla szerszej publiczności47.

47 www. culture.pl/ekk-pelna-tresc/-/eo_event_asset_publisher/HPh6/kontent/europejski-kongres-kultury-we-wroclawiu-uroczyscie-zakonczony [25.07.2013].

Bezpieczeństwo kulturowe w Unii Europejskiej